23 DE ABRIL 2020.
UN FERMOSO NOME
CERVANTINO
(Ilustración de G. Doré sobre as damas no pazo da Cova de Montesinos. Todas as fotos están tiradas de Internet)
O nome, xa volo digo ao primeiro,
é Belerma; o personaxe aparece no episodio da Cova de Montesinos (cap. XXIII da
2ª parte do Quijote), preséntaa Cervantes xa vella e murcha, e é nesas
cando recibe o corazón conservado en sal do home que a amara en vida, Durandarte,
de mans do curmán del, Montesinos. Ben, confeso francamente que o episodio me
seduce moito. Moito nos gusta relelo e moito nos fai pensar sempre que o
tomamos e depositamos no noso pensamento. Naturalmente, nin somos os primeiros
nin seremos os derradeiros. Misterios da literatura e/ou da condición humana. O
interese recente polo nome de Belerma débese a que nestes tempos andamos ás
voltas cun libro sobre nomes propios e quixemos integrar ese eufónico nome,
Belerma… Mais non atopamos unha explicación satisfactoria sobre o seu étimo. Emporiso,
imos proceder de tal maneira que deixaremos a cuestión etimolóxica para o
final. Primeiro retomemos o tema do corazón amojamado que se entrega como
prenda de amor. Salvando o adxectivo en cursiva -é un castelanismo, de aí a
cursiva, en galego teriamos que dicir algo así como ‘mirrado, rechumido’- o tema
ou mellor, o motivo do corazón que se tira do corpo dun dos amantes ou amadores
para darlle ao outro, non é invención cervantina. É de supoñer que o noso
universal, e de estirpe galega, autor o tomou ao dereito do romanceiro
hispánico. En realidade, podemos engadir, de alí e mais tamén do Amadís. Dunha e
doutra fonte bebería. Bebeu, si, sen dúbida ningunha. Ir máis atrás no tempo
(téñase en conta que os romances máis vellos co tema de Belerma e o corazón que
lle quere mandar Durandarte dátanse como moi cedo no XV, e a versión que
conservamos do Amadís en castelán -nada sabemos sobre se Cervantes puido
ler a versión en portugués, ou en galego-portugués- é de principios do XVI), ir
máis atrás no tempo é aventurado… Quer dicir, puido coñecer Cervantes algunha
vella versión da Demanda do santo Graal? Dubidámolo moito -se fose así por forza habería un comentario no escrutinio do capítulo VI da primeira parte da súa magna obra- e non
podemos nin debemos aventurar nada. Ora ben, conste en acta que -no que nós
sabemos- aí, nese tesouro literario escrito nalgún lugar do occidente hispano a
fins do XIII, gárdase un dos máis vellos testemuños literarios hispánicos do motivo
fermosísimo do corazón que un ser amado deixa mandado que se separe do resto do
barro mortal que envolve o espírito e se lle entrega ao outro ser amado.
-Pois ora vo-lo direi –disse a
raínha-. Eu bem vejo que som morta e nom hei cras a chegar aàmanhã; e bem vos
digo que nunca fui leda tanto de novas coo destas. E de outra parte, pesa-me
sobejo que o nom posso veer
ante que moira;
ca me semelha
que, se o
visse, que mia
alma seria mais leda.
Eporque eu quero que ele veja e saiba que de sa viinda mi praz e que
moiro com pesar e que de grado oqueria veer, se podesse, porém eu vos rogo que,
tam toste que eu moira, que me tiredes o coraçom e quelho levedes em este elmo
que foi seu; e que lhi digades que, em remembrança de nossos amores, lhe envioo
meu coraçom, que nunca ele o esqueceu. Aquele dia mesmo, passou a a raínha
Genevra e a donzela fez o seu mandado.
“Da entrega do coraçom de Genevra”, A
demanda do Santo Graal. (en “Umha história da língua” de José Manuel
Barbosa: http://agal-gz.org/faq/lib/exe/fetch.php?media=contributos-pgl:uma_historia_da_lingua.pdf)
(Xenebra e Lanzarote, último encontro. Cadro de Dante G. Rosetti)
Se queredes xogar ás simetrías
podiamos ver cal é a última vez que documentamos isto mesmo (sen importarnos se
é el ou ela quen doa o corazón, vistes que na Demanda é a raíña Xenebra
quen o dá, mentres que Belerma recibe). Se vos prace, dígovos que no que nós
sabemos, é a coruñesa dona Xoana de Vega quen recibe e fai que depositen xunta
ela o corazón do seu amado esposo. Dª Xoana morreu en 1872.
(Retrato de Dª Juana de Vega)
Non sabemos cando rematou este
costume… Agora rexe tamén o hábito de converter a materia orgánica, tras falecer
a persoa, en cinzas. Co tempo, pódese facer un diamante… Fixádevos: malia ser
merecente de respecto, pódese ironizar igualmente. Do mesmo xeito puido moi ben
ironizar Cervantes co sal, a mojama e a Belerma feita unha vella… Non
discuto esa ironía, Cervantes non pode subtraerse ao xenio satírico, á fartura
da repetición por enésima vez dos mesmos tópicos, pero igual puido amar o
motivo básico. O amor alén da morte. O polvo serás pero polvo enamorado.
Agora que estamos vendo morrer os nosos maiores, é un bo momento para insistir:
vellos seremos ou vellos somos pero a capacidade de amar non prescribe, non
caduca, e quen di iso di a dignidade humana. O corazón nunca envellez,
di o refrán galego.
E con isto, pasemos á segunda
parte: a etimoloxía do nome Belerma. Contábavos antes que non logramos atopar
nada convincente ou satisfactorio. Vaguidades sen concretar si. Por exemplo:
lemos en Internet que Kaye D. Hennig pensa nunha composición de Bel ‘bela’ +
Erma ‘Mary’. Tamén hai quen pensa nunha composición: Belle + armée ‘a bela
armada’, tendo en conta que nalgún romance Belerma simboliza a dama sans
merci -ou dama cruel que xoga cos sentimentos do home-. Pódese relacionar
con Belarmino, pensar polo tanto no latín bellam almam. Nun blog
lemos:
Belerma es fonetización de su
equivalente franco, y que no describo por huir prolijidad. Significa “La más
bella de las mujeres” (http://oficiodescribir.blogspot.com/2018/12/belerma-y-durandarte-en-la-mancha-la.html).
Nalgún momento sopesamos a
posibilidade de ver unha raíz celta: a raíz teonímica BEL-, presente en Belenus,
Belinus, Beleinos, Bellenos, Bellinus, formas todas ben documentadas na
Galia central, e que na Hispania certos autores queren ver en topónimos
asturianos, como Beleña, Beleño, e incluso hai quen percibe este teónimo en
Iruña-Veleia 1. Algún estudoso, de feito, deixou dito que o tema este
dos amores enchoupados de dramatismo e tristeza de Durandarte e Belerma, é máis
bretón ca carolinxio2. Porén, Montesinos é un personaxe de raigame
carolinxia (Donde se encuentra realmente el fondo de los romances de
Montesinos es en la canción de Aiol, y Gastón París ha notado perfectamente las
semejanzas, di Menéndez Pelayo) e Durandarte ou Durandal fórmase
sobre o nome da espada de Rolán, aínda que, como ben recorda o erudito cántabro,
el cambio de la espada de Roldán en nombre de un héroe (que ya estaba hecho
en la canción de Reinaldos o de los hijos de Aymón, donde se habla de «
Durendal l'amiré ». E con todo, debemos aínda engadir, o nome de Belerma só
se documenta -salvo erro noso- en ámbito hispánico ou ibérico. Nace e prolifera
no romanceiro -vello e novo- e chega a Cervantes (e outros autores con nome
propio, como Góngora e Lope3). Fóra desta esfera e con anterioridade
a Cervantes non o documentamos.
E se cadra, a clave da cuestión
nuclear para os nosos intereses, o étimo da voz tan eufónica e literaria,
Belerma, é aí, nos vellos romances, onde se encontra agachada. En 1980, o
filólogo Diego Catalán Menéndez Pidal, neto do ilustre coruñés, ten a inmensa
fortuna de escoitar como un ancián asturiano, o señor Anselmo García, lle
recita unha nova variante sobre o tema dos dous amigos, Durandarte e Montesinos:
Caminaba Montesinos por una verde
montaña, / con el fusilín al hombro como aquel que va de caza, / y encontrara
un hombre muerto en par de una verde faya. / No conoce el caballero por mucho
que lo repara, / que le conturban la vista las cintas de la elada. / Le levantó
el sombrero y le descubrió la cara. /-¡Oh
mi amigo Montesinos, mal nos fue en esta batalla, / que mataron a Guarín,
capitán de nuestra escuadra! / Me sacas el corazón por la más pequeña llaga, / lo
llevas al Paraíso, a donde Guillerma estaba. / -Guillerma estaba en Paraíso de
doncellas enrodeada. / -¡Ay triste de mí, cautiva, ay triste de mí, cautada, ay
triste de mí, aburrida, algún mal se me acercaba; / ahí viene Montesinos
embozado en una capa! / -Lo primero que pregunta: -Tu primo ¿cómo quedaba?/ -Mi
primo quedaba bueno, mi primo bueno quedaba, / mi primo quedaba muerto, en par de una verde
faya. / Aquí traigo el corazón, yo mismo yele sacara, / y al mismo tiempo te traigo esta siguiente
palabra: / Que el que muerto te lo umbia, vivo no te lo negara.-/ Al oír esta
palabra, Guillerma cae desmayada. / Ni con vino ni con agua no fueron a
recordarla. (Diego Catalán. Arte poética del Romancero oral II. Memoria,
invención, artificio. En: https://cuestadelzarzal.blogia.com/2010/120501-3.-2.-el-coraz-n-de-durandarte-tema-a-n-vivo-en-la-monta-a-asturiana.php)
(Diego Catalán Menéndez Pidal)
Ese mesmo ano
inda recolleu o equipo de Diego Catalán, sempre en Asturias, unha outra variante,
Guelerma:
Caminaba Montesinos por una verde montaña; // alcontrara un hombre
muerto al pie de una verde faya, //No le
pudió conocer, por mu-cho que lo
repara.// [ ... ] [ ... ] //Le sacara el
corazón por la más chiquita llaga, se lo llevara al castillo 1 donde la Guelerma
estaba''. (Versión de Tablado, dicha por Elena Ramos, 48 años. Recogida por
Diego Catalán, María Luz García Parra, Ana María Martins y Eduardo Silverino,
el 30 de junio de 1980.)
Esa variante onomástica que vemos
aquí documentada, Guillerma por Belerma, fainos pensar nunha
etimoloxía distinta. Evidentemente, caben dous enfoques: ou consideramos que
Guillerma é unha modificación feita sobre Belerma, unha variante producida pola
transmisión oral ao longo dos tempos, unha asimilación, digamos dunha forma inusual
e rara (Belerma) a unha algo máis familiar (Guillerma non é común, pero si a forma masculina e a
derivada Guillermina), ou consideramos que Guillerma é unha especie de
xoia arcaica, un caso de conservacionismo lingüístico, que cadra ben ao lugar
montañoso e afastado en que se recolleu o romance. Querémonos aproximar a este
segundo punto de vista. Certezas non temos, pero évos o que hai. Unha hipótese máis.
Hai que ter en conta que o Gu- e o W/V- procedentes de xermanismos conmutan
no sistema, na diacronía: Vimara/Guimarei, Guimaraes, por exemplo. Este nome que
nos ocupa vémolo escrito en documentos medievais tanto con G- como con V-:
domna Guillelma de Monta Catano (séc. XIII, CODOLGA); Mãdo a
filloſ de Guillelma Fernãdez o ſeu quiñũ per cabeza ĩ Liz. (Corpus Xelmírez);
Vilelma, Domingo Gunçaluez e Domingo Iohannis e Matheu
Fernandez de ... (Xelmírez, 1278)
E nun texto medieval latino volvemos
atopar unha variante, moi posiblemente deste mesmo nome feminino, esta vez con
W-:
Lite contestata et juratum de calumpnia inter Vilelmam
Trevellam et Vidaletum Judæum,... quod Wilelma Trevella percussit eum...
Ad probandum quod Vidaletus vocaret Na Trevellam putam, vetulam, merdosam... Na
Vinceza testis jurata dixit, etc. Na Cap de Compainna...NaBannieira testis,
etc. (Texto de 1217, citado por Du Cange, en: https://es.scribd.com/doc/98773253/Du-Cange-N)
O paso de l (en Vilelma) a
r (Velerma -forma por certo, tamén ben documentada no romanceiro
hispano), non supón ningún problema filolóxico, por disimilación (ao haber dúas
consoantes seguidas iguais, a segunda troca por outra líquida: é algo
relativamente frecuente, por exemplo o sufixo -al troca en -ar,
cando hai outro l, como pasa en ocular).
E isto, amigos, é todo por hoxe.
Só me resta amosarvos un curioso documento que atopei de pura casualidade, máis
recente, non medieval, onde volvemos ver o troco Guillerma/Velerma.
A portada dese libro é esta:
(Noutro lugar deste libro dise
que ese nome, Velerma de la Cruz, aparece nun informe-libro de 1763)
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
NOTAS:
(1): Vid. “Lo pagano y lo cristiano en Iruña-Veleia: una perspectiva contextual”, en: http://euskararenjatorria.net/wp-content/uploads/2016/06/14_Mikel_Larra%C3%B1aga_Arregi_ponentzia_osoa.pdf.
(2): Pero en conjunto estas composiciones no son muy
épicas, ni acaso muy antiguas, no precisamente por el cambio de la espada de
Roldán en nombre de un héroe (que ya estaba hecho en la canción de Reinaldos o
de los hijos de Aymón, donde se habla de « Durendal l'amiré »), sino por el
sentimentalismo galante, que es más propio del ciclo bretón o de los libros de
caballerías compuestos en España a su imagen y semejanza, que de las rudas
narraciones carolingias (M. Menéndez y Pelayo, en: Obras completas de
Menéndez Pelayo. Biblioteca virtual de polígrafos. Capítulo XL. Romances. http://www.larramendi.es/i18n/corpus/unidad.do?idCorpus=1000&idUnidad=100395&posicion=1)
(3): Diez años vivió Belerma/ con el corazón difunto/ que
le dejó en testamento /aquel francés boquirrubio / Contenta vivió con él, / aunque a mí me dijo alguno / que viviera más
contenta / con trecientas mil de juro. / A verla vino doña Alda, / viuda del conde Rodulfo, / conde que fue en Normandía (…) (comezo
dun romance burlesco de Góngora, datado en 1582). En Lope de Vega aparece un
personaxe chamado Belerma na comedia El casamiento en la muerte (1604)
de Lope de Vega. E con posterioridade aínda se publicou unha comedia burlesca, El
amor más verdadero (Durandarte y Belerma) (Madrid, 1679), dun tal «Mosén
Doctor Guillén Pierres».
Ningún comentario:
Publicar un comentario