mércores, 24 de febreiro de 2021

LENDO A ROSALÍA

 

DÍA DE ROSALÍA

FRASEOLOXÍA NO “CONTO GALLEGO” DE ROSALÍA DE CASTRO I

(Foto de Rosalía que figura na edición das obras completas de Aguilar)


Sobre este relato moitas boas plumas escribiron. Vouvos recomendar o espléndido resumo de C. Fernández Pérez-Sanjulián (“Sobre a recepción e fortuna crítica do chamado“Conto gallego”de Rosalía de Castro”, en: https://follasnovas.rosalia.gal/wp-content/uploads/2017/02/FollasNovas-1-Recepcion-Fortuna-Critica-Conto-Gallego.pdf). E sobre os antecedentes ideolóxico-temáticos do conto, así como sobre o «stemma codicum» (as peripecias  dos manuscritos ou versións conservadas do texto), recoméndovos o prólogo de Antón Santamarina ao libro de Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda (Sobre a lingua galega de Rosalía de Castro. Galaxia, 2020).

Fraseoloxía: Seguiremos o seguinte procedemento: 1º. Formulamos en galego normativo (salvo excepcións concretas) as distintas unidades fraseolóxicas tiradas do Conto Gallego 2º. Entre corchetes, a frase tirada do texto rosaliano na versión de M. C. Rios Panisse: http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/2013Rosalia_TakekazuAsaka.pdf. 3º. Comentarios pertinentes.

A alma nun fío [c’a yalma nun fio]: ‘en estado de ansiedade ou inquedanza’.

Á axexa [estuvo á axexa]:  o dicionario académico [citamos DRAG, a partir de agora] non contempla esta variante en feminino; só documentamos un caso máis no TILG: en axexa; a forma estándar é Ao axexo.

A bo paso [camiñaban á bon paso]: tamén podemos dicir a paso lixeiro.

A cada paso [qu’á cada paso lle parecia que]: expresa frecuencia.

A carranchaperna [viñeras á carrancha perna, enriva d’un farroupeiro]: o DRAG dá como válidas só locucións adverbiais en plural: a cachapernas, a carranchas, ás carranchapernas, ás carranchas. En castelán a frase máis común con este valor é a horcajadas, aínda que tanto nun dominio lingüístico coma no outro hai moitísima variante local. Interesante, ao noso ver, é a raíz desta familia léxica, a golpe de ollo (ou de oído), onomatopeica: (es)CARR-CH-, que dá idea de que algo se abre; a semántica é igual á que concorre -pero aquí talvez secundariamente- na forma (es)PARR-K.

A fío [as bágoas da viudiña, que non lle deixaban de correr a fío pola cara]: complementa xeralmente verbos como suar, deitar ou manar (un líquido), sangrar, chorar e sin., indica un modo abundante e seguido de facelo. En castelán peninsular actual non é moi frecuente, pero hai casos: a hilo continuo (CREA, 1 texto de Nieva). Antigamente en castelán predominaba hilo a hilo (en Garci Rodríguez de Montalvo a hilo pero é o Amadís e cabe pensar nunha posible pegada do galego-portugués). É galego común.

A pé [O d’á pé, corria tanto com’ó d’acabalo]: a fraseoloxía con este somatismo --  é riquísima; úsase normalmente con verbos de movemento, do tipo ir, camiñar etc.

Á uña [que mesmo se desfacía á uña de tanto dór como parecía ter]: frase adverbial de difícil explicación. Non é gal. común. Documentamos: “antes escarapolábannos, e arrén dos seus , se criaban , durazos e témoros . «Peladiños a uña» ( como din , montaña arriba )” (TILG: revista Nós, ano 1921; fala da crianza descarnada, sen contemplacións, que recibían os rapaciños…). A idea, o concepto que nos suxire é algo así como por completo, totalmente, é dicir, valor de intensificación. Sempre co verbo pelar – pero máis literal, menos figurado- aparece no castelán de Costa Rica: hasta los frijoles pelados a uña (en: https://www.facebook.com/229767790404215/posts/3048686048512361/). No español de América a expresión a uña limpia é moi usada, sobre todo con verbos como rascar, atacar, contraatacar, descuerar e sinónimos, mais tamén aparece con outros verbos, por extension. Fixádevos neste uso arxentino: me amenazás a uña limpia (José Sixto Álvarez, en Costumbristas de Hispanoamérica. Cuadros,  leyendas y tradiciones. Antología de Julián Moreiro, ed. Edaf. Madrid, 2000, p. 100). En Aragón documentamos: caminar a uña limpia, dá idea de acción dura, a pelo, sen contemplacións… lo mismo el niño  aldeano,  que  a uña  limpia  camina  por   vericuetos  al ritmo   monótono  de  la   selva   bravia (1924: http://bibliotecavirtual.aragon.es/bva/i18n/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=3703254).

Abofé que [abofé que te vin perdida]: frase aseverativa; ben documentada no galego actual, vid. CORGA (Corpus de Referencia do Galego Actual).

Alegrar a pestana [e que ll’alegrou á pestana]: en castelán tamén se usa unha metonimia, alegrar el ojo, é dicir, ‘causar alegría’. Pouco usada esta frase no galego actual. Si se documenta, en troques, alegrar a vista, e tamén é posible dicir alegra/bulir a paxarela. Esporadicamente rexistramos en portugués alegrar a pestana (“Escassas ou nenhuma mulher para alegrar a pestana”, en: https://daliedaqui.blogspot.com/2008/03/vora-caf-portugal.html)

Alma doutro mundo [cal s’aqueles sospiros fosen d’alma d’outro mundo]: aquí intégrase unha unidade fraseolóxica -o outro mundo ‘o alén, o mundo dos mortos ou de ultratumba’- dentro doutra: alma doutro mundo significa aproximadamente igual ca ‘fantasma’ ou ‘ánima en pena’ e pode usarse, como é o caso que nos ocupa, en forma comparativa para ponderar un laio ou suspiro. Así o vemos tamén usado por M. Mato no TILG. Recordemos que Rosalía é unha moi boa coñecedora da psicoloxía colectiva galaica (tan familiarizada co mundo do alén).

Ao anoitecido [mesmo se me van os ollos cando vexo ó anoitecido un matrimonio que fala]: no DRAG figura á anoitecida. A frase adverbial documéntase ben no TILG.

Ao caer da tarde [ó caer d’á tarde]: frase rica en sinonimia: á baixadiña do sol, á caída da noite/da serán/da tarde/do sol, á caidiña da noite/da tarde/do sol, ao atardecer, ao empardecer, ao escurecer, ao poñerse o sol, ao sol posto, ao solpor.

Ao derradeiro [¿Ó derradeiro, pra qué os homes naceron si non é pra axuntarse cas mulleres, fillo da túa nai?]: ‘finalmente’. Hai variantes: á derradeira, na derradeira, por derradeiro. Ningunha delas é recollida -inexplicablemente- polo DRAG.

Ao fin [ó fin as mulleres foron feitas d’un-ha nosa costilla]: valor de conector conclusivo; en galego dise tamén ao cabo. O DRAG dá como sinónimo perfecto á fin.

Arder nun candil [viño d’o Riveiro qu’ardia n’un candil]: valor ponderativo e remite a unha realidade xa caduca, polo menos entre nós, en canto que xa non usamos os candís. Pero iso non quita para que, vencida ou obsoleta a cousa, se conserve a verba. Pasa igual con outras frases (comer na cabeza dun tiñoso -e xa case ningún de nós viu nunca un tiñoso-, apear da burra -apenas hai burros pacendo-, subir ao carro, untar o eixe, cast. caer en el garlito -vimos nas Tablas de Daimiel un garlito no museo…- etc.). A frase úsase coas bebidas mais tamén pode -por extensión- ponderar un alimento ou pondera, como extraordinario ou fóra de serie, outros conceptos abstractos, como se pode ver na prosa de Blanco Amor (no TILG). A frase estase a perder, non aparece no CORGA. Un pecado… Habería que recuperala, por puro ecolingüismo.

Así Deus me dea saúde [que me vou casare antes da festa, así Dios me dé saúde]: equivale a se Deus quere; tamén poderiamos dicir se non hai (mala) novidade.

Boi solto ben se lambe [e esto, Lourenzo, non se fay sin muller que teña man da casa e garde ó diñeiro qu’un gana.-Boy solto, ben se lambe] : baixo o lema ‘Liberdade’ recollen Benavente e Ferro unha ducia de variantes deste refrán: (http://www.cirp.es/pub/docs/frase/ref_vaca.pdf)

("Pastoral", obra de F. Llorens, Museo do Prado)

 

Botarse a pé [Lourenzo tirou diante, e Xan votouse á pé, indo detrás]: no TILG só tres documentos con esta fórmula (botar(se) + a pé, co valor de ‘andar a pé’ e con elipse do verbo de movemento: un de Valladares e outro de Álvarez Novoa. A presenza do pronome se indica un valor incoativo (marca o inicio dunha nova acción). Valor que vemos noutros exemplos: Entón nosa dona deceuse a pé quedo do seu carricoche (Sarmiento, TILG), E o dono tivo que coller a albarda ó lombo e irse a pé (Risco, TILG).


 

Botar nunha manda [O conto vay no amaño... pro esto de qu’as has de votar todas nun-ha manada, sin deixar un-ha prá min, vállanme todo-los santos que me fay suare]: esta frase ten valor fraseolóxico, equivale a meter no mesmo saco ‘valorar, xeralmente en sentido negativo, da mesma maneira varias persoas, sen establecer as pertinentes diferenzas’; dubidamos da fixación: non a documentamos fóra deste texto rosaliano.

Cabalo grande, ande ou non ande [Cabalo grande, ande ou non ande, e xa que grande n’o podo ter, sin él me quedo e sirvome d’os meus pés]: é un refrán, cabalo pode conmutar por burro, barco, coche etc.

Cerrar ollo [non podia cerrar ollo]: cerrar admite sinónimos, como fechar, pechar, pegar, pregar. No noso -de Carme López Taboada e unha servidora-  Dicionario de Fraseoloxía… 2020 tamén damos como  sinónimo prender no sono. Ben bonitas todas.

Co corazón posto en [c’o cora-son posto na muliña branca, a yalma en Lourenzo, e a esperansa en Dios]: esta unidade fraseolóxica podía formularse cunha casa baleira, como por exemplo: SUBS. ABST. + posto en. O termo da preposición xeralmente é humano ou divino (en min, en ti, en nós, en Deus) e o substantivo abstracto é do tipo: alma, conciencia, confianza, esperanza, fe,  fiducia, pensamento,  recordo -tirados todos do TILG-; significa ‘pensar ou confiar intensa ou poderosamente en’.

Coma a Madalena [poñéndose como a Madalena]: pondera o moito que alguén chora.

Coma a neve [frio com’a neve]: a frase pondera o brancor ou a friaxe.

Coma (a) fillo de rei [que te arrolan nas fiadas e nas festas coma a fillo de rei]: a frase pondera o ben coidado ou tratado que está alguén. Non se documenta moito, pero non dubidamos do seu carácter fraseolóxico. Mª Teresa Otero usa coma filla de rei para ponderar a beleza dunha meniña (CORGA); a comparanza responde ao arquetipo de seren todas as princesiñas fermosas, así nos contos tradicionais.

Coma á(s) meniña(s) dos ollos [qu’a estimo por isto, e por ser boa, com’as niñas d’os ollos]: pondera o cariño ou aprecio.

Coma as uvas de cacho [eres rabudo com’as uvas de cacho]: a frase comparativa enténdese ben. Significa ‘moi rabudo’. A xénese, a orixe, xa é outro conto. Hai talvez un xogo de palabras? “Rabudas” porque teñen esas uvas moito rabo? (Igual que se xoga coa polisemia de agarrado  na frase castelá agarrado como un chotis ou de curioso en a curiosidade é boa para a roupa; curioso  ‘ordenado’ ou ‘interesado en saber’). A frase cítaa Ferro (http://www.cirp.gal/pub/docs/cfg/cfg08_09.pdf). Cacho ‘acio’ está vivo en portugués actual. Tamén nalgunha zona de Galicia. Sarmiento, no XVIII, documenta uvas de cacho branco e cacho negro (DdD). Se cadra eran uvas con sabor acedo.

 

Coma días ten o ano [á quen ll’ei de decir tantas misas coma dias ten o ano]: pondera cantidade. Nós sabemos de dúas edificacións con moitas ventás, e a xente di: “ten tantas fiestras como días ten o ano”, unha é o pazo de Soutolongo, Lalín e a outra é unha vella fábrica –“Casa da fábrica”- que está en Rellas, Silleda.

(Casa de Rellas, fotos tiradas de Internet)

 

Coma do demo [arrenega de elas coma do demo]: valor ponderativo. Tamén se pode usar co verbo fuxir e sinónimos. Variantes: (fuxir) coma da peste/da queima.

Coma o outro [Ti fas coma o outro]: alude a algo coñecido, fixado polo costume.

Coma os cangrexos [Atravesado coma os cangrexos]: a orixe de moitas frases, como podedes comprobar, está na observación directa do comportamento dos animais. Aquí, como noutros casos, xógase coa polisemia das palabras. Os cangrexos andan atravesado: unha persoa é atravesada no sentido moral, cando obra non con rectitude senón moi ao contrario.

Coma raposos [de tanto camiñare veñen cansados coma raposos]: para ponderar o cansazo é frecuente que na comparativa apareza o burro, pero tamén o raposo (ou o zorro) se documenta en galego, así no TILG, texto de Luís Moure.

Coma se lle saíse da alma [saloucando como si lle saíse da ialma]: pondera a veracidade ou intensidade dun sentimento. Propiamente a unidade fraseolóxica é saír da alma.

Coma se tivese a perlesía [¡tembro coma si tuvese a perlesia!]: esta parálise ou perlesía responde á acepción nº 2 da entrada PERLESÍA do DRAG. A frase comparativa é relativamente popular. Hai moitos sinónimos fraseolóxicos: tremar coma un azougado/un vime/un xunco (verde)/ unha vara (verde). Amais de Rosalía, botan man dela escritores de léxico impagable, como Blanco Amor ou Iglesias Araúxo.

Coma un ouro [bonito como unha prata e roxiño como un ouro]: pondera a bonitura.

Coma unha burra [Que es terco coma unha burra]: pondera o testalán que é alguén.

Coma unha cesta [tratándose de aquelo da franqueza das mulleres, todas deitan coma as cestas]: igual que unha cesta deita ou perde auga; pondera a inconsistencia.

Coma unha prata [bonito como unha prata]: pondera a bonitura, mais tamén pode usarse esta frase para ponderar a limpeza.

Coma unha vara verde [tembrare com’un-ha vara verde]: vid. arriba.

Con bos ollos [ela mirouno con moi bos ollos]: ‘con ánimo favorable’.

Con (moita) gana [comer con moitas ganas]: a forma estándar é en singular.

Condenado de min [-¡Condenicado de min, que seique é certo!]: expresa conmiseración.

Contos de vella [xa me van parecendo contos de vella]: variantes: Contos da feira, contos que van para a feira/para o mercado/para ningures, cousas que van para a misa, un conto que vai para a misa; en cast.: Cuento chino, Cuentos de vieja, habladas de borracho (esta última no español de cast. de América). Por que vella e non vello? Moi posiblemente porque na cultura galega a muller é en boa medida a depositaria da tradición, do coñecemento ancestral, en herbas, en cantigas (recórdese neste sentido o que deixou escrito Sarmiento sobre a prodixiosa capacidade creadora espontánea da muller galega), en ritos curativos e propiciatorios… E sumémoslle a isto que sobre a muller recae o vello mito de laretar de máis e darlles leria e prestarlles oído ás malas linguas viperinas, nunca mellor dito. En fin, o caso é que no noso refraneiro (tamén na fraseoloxía nominal: arco da vella, vella fervendo as papas) aparece con frecuencia a muller vella como protagonista: Está a vella morrendo e está aprendendo, A vella dos anos mil gardaba pan para maio e leña para abril, A vella de escarmentada pasa o rego (ar)remangada, Bago a bago unha vella encheu un canado, A necesidade fai á vella trotar, Nin de moza nin de vella non sentes o cu na pedra, Ten o pecado da vella: tanto lle dá polo que vai como polo que vén, Vezouse a vella ao mel e sóubolle ben etc.

Contra vontade [qu’estonces eu o fixera anque for a contra voluntade]: a frase admite posesivos intercalados; documentamos desde a Idade media contra mia voontade, contra suas voontades (Corpus Xelmírez, http://ilg.usc.gal/xelmirez/xelmirez.php?pescuda=voontade&corpus=notarial).

Correr a bóla [cando nesta nosa terra se da en decir qu’un can rabiou, sea certo ou non sea, corr’á bola]: ‘circular unha noticia ou un rumor’.

Coxear do mesmo pé [unhas e outras foron feitas da mesma masa e coxean do mesmo pé]: ‘ter o mesmo defecto’.

 

Dar Deus + COMPLEMENTO DIRECTO [Qué sobriño che dou Dios]: valor enfático-ponderativo; equivale a dicir que bo sobriño!

Dar palabra de (casamento) [dé nesta mesma noite palabra de casamento]: ‘comprometerse a’. Tamén se constrúe con cláusulas de infinitivo: dar palabra de ser bo, por exemplo. E pódese dar palabra de xuramento etc.

De cando en cando [de cando en cando a meterse debaixo da mesma tomba]: variantes: a cada canto, de cando en vez, de vez en cando.

De a cabalo [O d’á pé, corria tanto com’ó d’acabalo]: o dicionario académico dá esta frase como sinónimo perfecto destoutra: a cabalo.

De aquí a + EXPRESIÓN DE TEMPO [Pró á ser, tiña que ser d’aqui á un mes]: marca un prazo de tempo que se empeza a contar no momento presente.

De Deus [Camiños de Dios]: frase con valor enfático; ocasionalmente cobra o valor de ‘enfadoso, molesto’.

De nacenza [e eso venche xa de nacenza]: ‘de nacemento, de nación; que se ten desde o momento de nacer’.

De pronto [Cando de pronto oyeu]: frase adverbial, equivale a de súpeto, de repente.

Dencho coa viuviña [Dencho c’a viudiña]: as variantes -moitas delas eufemísticas- para designar o demo son numerosas; o DRAG trae estas:  demoño, diabo, diabro, diantre e diaño. Meu pai, coruñés, dicíalle perecho, miña bisavoa valdeorresa demoro. No TILG hai un listado longo doutras variantes no texto de Vaqueiro et alii. A variante rosaliana, dencho, só aparece -fóra de Rosalía- nun autor máis (TILG) e rara vez no cancioneiro ou cantigueiro popular.

Deus dirá [Mañá Dios dirá]: malia poder ser interpretado como formante do refrán hoxe o gano, hoxe o como, en realidade esta é frase autónoma, e así aparece usada tanto no TILG como no CORGA. Son variantes: mañá dixo Deus o que sería ou Xa Deus dirá. Implican confianza na Providencia e de forma indirecta fan pensar no consello evanxélico aquel de a cada día bástelle o seu afán.

Deus me valla [¡ay! Dios me valla...]: equivale a Deus me axude ou vállame o ceo. Valor exclamativo. Na Idade Media documentamos a frase por exemplo na poesía de Don Denis: Vede-la frol do ramo, | valha Deus! (expresa pesar porque coa chegada da primavera o amigo debe partir á guerra).

Deus me/nos libre [por aquelo dos cornos retortos que se guindan ó pé da porta, e xa se sabe que un mal tira por outro. ¡Diono libre! // unhas e outras foron feitas da mesma masa e coxean do mesmo pé. Dios che mas libre do meu lar]: frase propiciatoria, para esconxurar un mal.

 

Diancre de home [Diancre d’home! que mesm’as veces penso s’eres d’aqueles que saùdan o crego solo por que non digan]: frase exclamativa que denota enfado ou pasmo; outra variante, diancre, que non figura no DRAG. A fraseoloxía co demo é riquísima en galego.

Dicir amén [di a todo amén]: ‘acatar, consentir, amosar acordo’.

Do seu sangue [xente d’a sua sangre]: metonimia. O sangue equivale á familia, á liñaxe.

En besta [ora teño que pagar o portasgo sólo porque vou en besta]: equivale a (ir) a cabalo.

En secreto [casaremos en secreto]: ‘secretamente’

En verdade [En verdade, malo me vai parecendo o casoiro]: ‘verdadeiramente’.

Estar feito da mesma masa [unhas e outras foron feitas da mesma masa]: ‘ter as mesmas calidades’. A frase admite un valor neutro, non necesariamente negativo.

Facer as cóchegas [Ti telo deño, Xan, i ora estache facendo as cóchegas co casoiro]: temos aquí unha variante de cóxegas. A frase ten o valor de ‘ilusionar’.

Facer as figas [tamén se dan beliscos e rabuñadas, e paseniño se fan as figas]: a unidade fraseolóxica común é facer a figa, en singular; así no CORGA, onde non hai nin unha soa documentación en plural.

(Figa de acibeche, servía de amuleto contra o mal de ollo)

 

Facer(lle) o pranto [que lle facían o pranto, turrando, turrando polos pelos como si fosen cousa allea]: alude a unha serie de manifestacións de dor ante un morto. Chórase e láiase ben na casa ben camiño do cemiterio e como se ve no texto, tamén se pode un autolesionar en manifestación ostentosa de dor. A frase é común ao galego e ao romance central hispano (fazer el  planto xa en Berceo, CORDE). Na Galipedia este texto rosaliano serve de modelo no relativo aos costumes populares sobre a morte (https://gl.wikipedia.org/wiki/A_morte_na_cultura_popular_galega). Facer o pranto era todo un ritual. Valle Inclán, enchoupado da nosa cultura tradicioanal, nunha das súas comedias bárbaras -en Romance de lobos- faille dicir a unha súa personaxe: ¡Qué poca gracia tienes, condenada! Adeprende cómo se hace un planto. ¡Rosa de Jericó! ¡Rosa sin espinas! ¡Mi reina de las manos blancas…”, cando morre dona María.

(Carpideiras labradas na pedra. Santa Eulalia de Bóveda, Lugo)

 

Facer os cornos [o demo hastra á cruz lle fai os cornos de lonxe]: equivale a facer un xesto cos dedos índice e maimiño, coma quen fai unha burla aldraxante. En Risco o verbo facer conmuta por poñer (puñan os cornos coa mau cando pasaba o Santísimo, TILG).

Facerse rogado [n’atopey nunca muller solteira que non se fixese muy rogada]: equivale a ‘darse a valer’.

 

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

luns, 15 de febreiro de 2021

A CORUÑA

 

A CORUÑA.

O ENTROIDO

(Carroza na Rúa Real. Ano 1910, aprox. Foto tirada de Internet)
 

Cando eu era nena (aló polos anos 60) o entroido na nosa cidade celebrábase na rúa, nos barrios e tamén nas sociedades. Daquela, no que eu sei, había distintas sociedades, segundo os barrios: a Sociedad Deportiva de Los Castros (estivo en varios edificios, o noso pai ía botar a partida, ler a prensa, xogar ao billar, ao dominó etc.), a da Gaiteira; estaba o sempre relembrado Liceo de Monelos (algún día haberá que dedicarlle un par de páxinas, aí se coñeceron os meus pais e a nosa avoa paterna fora Madriña do equipo da Granxa, tan vinculado ao Liceo), onde se celebraba un estupendo baile de carnavais, e estaba o baile do Casino coruñés no Leirón do vello Camiño Novo, hoxe rúa de Juan Flórez. Unha das lembranzas típicas e repetidas da nosa infancia, anécdota irrelevante pero curiosa xa que falamos do entroido coruñés, é a daquela vez que a miña avoa, disfrazada -encantáballe disfrazarse, un entusiasmo que, todo hai que dicilo herdou máis ben a miña irmá ca unha servidora, e unha das súas constantes era vestirse de negro rigoroso, con velo ocultando o rostro, e ir de viúva chorosa acompañando o cortexo fúnebre no Enterro da Sardiña; aló ían, á Ponte da Pasaxe, onde guindaban o ataúde da Sardiña á ría- de mascarita, colleume da man e fomos dar á Sociedade (a dos Castros) para ver se o meu pai recoñecía a súa nai. Chegamos. Había moita xente (debo dicir que a avoa tería daquela sobre 50 e poucos, muller alta, de boa planta) e vai un home e achegándose interpélaa: -E ti quen es, mascarita? E antes de que a miña avoa puidese reaccionar, saltei eu -non tería máis de 5 ou 6 anos: -Non é “mascarita”, é a miña avoa Pura! A anécdota ten o seu aquel. Trae á nosa memoria a secuencia do relato “El escapulario”, de Emilia Pardo Bazán: están no Real (de Madrid, nun baile tamén de máscaras) e o personaxe diríxese á protagonista: -¿Buscas a alguien, mascarita?[1]

 

(A "Pista" do Liceo de Artesáns de Monelos, onde se celebraban bailes de carnaval; para nós, os meniños fillos ou netos de socios, lugar de xogos inesquecible)

 

Cando estudaba os primeiros anos de bacharelato no noso Instituto, con doce anos, disfrazabamonos na casa con certa arte (coa axuda de nais, tías e avoas) e logo quedabamos no centro (allá abajo, como se dicía daquela) e paseabamos en grupo polas rúas coruñesas, era cuestión de ver a quen identificabas e quen te recoñecía a ti...  

Na Coruña actual  -salvando as parénteses da pandemia- a zona nuclear dos paseos das comparsas é sen dúbida ningunha, a rúa da Torre. 

(Carroza de entroido. A Coruña, ano 191?. Foto de Ferrer)

Gustábame tamén que lle botásedes unha ollada á Coruña carnavalesca do XIX e principios do XX. Ímolo facer a traves dun libro rico en información desa época: Contribución a la Historia de La Coruña, de Félix Estrada Catoyra. La Coruña, El Ideal Gallego (falta o ano de edición pero debe ser 1930, data en que declara, no mes de xaneiro, rematar a redacción do libro). En realidade, é a  historia da cidade vista a través das peripecias dunha sociedade que foi famosa e importante mentres durou: La Reunión Recreativa e Instructiva de Artesanos en sus ochenta y tres años de vida y actuación, como reza o subtítulo do libro. Coñecida tamén como Círculo de Artesanos ou Reunión de Artesanos (R.A.). Era unha sociedade para xente da burguesía coruñesa, de carácter monárquico. Así é vista por autores como Rey Majado [3REY MAJADO, A., A Coruña y la música, A Coruña, Ayuntamiento, 2000, p. 106], mais supoñemos que habería de todo como nas familias: desde logo non se pode negar, por exemplo, que compartían nun grao elevado a ideoloxía galeguista, se xulgamos só polos numerosos actos en que esta sociedade tomou parte e nos que participaron ilustres personalidades do galeguismo histórico; sen ánimo de cansarvos e por citar algúns conferenciantes que falaron desde a tribuna da R.A. amentemos os seguintes: Murguía, Cuevillas, Risco e Pedrayo -cando a Real Academia Galega o nomeou membro, en 1929, os actos tiveron lugar nos salóns do R.A.-, e homenaxearon a: Rosalía de Castro, E. Pardo Bazán, M. Murguía, Eduardo Pondal, M. Curros Enríquez, Florencio Vaamonde, B. Vicetto, F. Añón, Concepción Arenal, Román Navarro etc. 

(Outra carroza carnavalesca na Coruña. A foto está tirada do libro "Crónicas Coruñesas" de J. Ricardo Díaz Pardeiro, profesor que foi do noso Instituto)

 

A R.A. participa e organiza directamente moitos actos de carnaval cada ano. A primeira noticia que documentamos é do ano 1851. Aí inícia a Sociedade a celebración do enterro da sardiña. Entendo que era na cidade, sen ir como antes vimos, á Pasaxe. O enterro-festival foi ampliándose e variando, e terminaba cun sermón ou alocución burlesca no teatro de Variedades (estaba daquela na rúa da Franxa). No ano 1862 vemos que se inician os festivais o domingo anterior ao Carnaval co anuncio da entrada de Momo e moita pompa, luxo de carrozas tiradas por bois, paseos de cabalerías con claríns, bandas de música e un longo etc. Parece que destacaron as comparsas do Circo (supoñemos que se refire ao Teatro Circo) e a da Tertulia de Confianza. Esta última levaba incorporada unha pequena fábrica coa súa cheminea: Fábrica de Filloas al vapor e repartíaas ao público... Máis animado aínda fora o martes de carnaval... Era daquela alcalde José Mª Abella.

O entroido de 1863 ocupa varias páxinas do libro, imposible resumilo. O Momo chega por mar nunha falúa aos Cantóns, hai baile de nenos, unha “Corte Grega”, as comparsas -como en anos anteriores- dos obreiros da Mestranza de Artillería (nesa Mestranza está hoxe o Reitorado da UdC), que levaban tres plataformas representando as fraguas de Vulcano, con coros entoando himnos. Todas as comparsas guindaban doces empapelados e confites aos balcóns...

(Foto de Carnaval de principios de século. Fixádevos onde foi feita, ao fondo vemos as Escuelas da Guarda. Está tomada de Internet)
 

No ano 1865 decide a R.A. poñer en escena a noite do enterro da sardiña un “xoguete cómico”, con letra do socio Domingo Camino e música de don Canuto Berea (quen, por certo, logo foi Presidente da R.A, 1870-1874), e foron invitados a ese festival autoridades e a directiva das sociedades do Casino, da Tertulia de Amigos (con sede na rebotica da Farmacia Villar) e Tertulia del León de Oro (con sé no café homónimo da rúa Real).

En 1871 dísenos que os bailes de carnaval tiveron lugar no Teatro, limitándose as festas exteriores ao enterro da sardiña, que se fixo con gran ostentación, conducindo o carro fúnebre unha parella de bois, mentres que o sermón se pronunciou no Teatro de Variedades. En 1872 aparece por primeira vez o concepto de Apropósito, referido á oración fúnebre burlesca do enterro da sardiña, pronunciado sempre por algún socio humorista. Na p. 84 cítanse moitos apropósitos, destacaremos só estes: “Una broma pesada” con música de José Castro Chané, o do humorista coñecido Antonio Carricarte e os escritos polos ilustres académicos da Galega, Manuel Amor Meilán e Eladio Rodríguez González. En 1886, ano de gran brillantez entroideira na Coruña (chama a atención neste sentido a nota de saudade de Félix Estrada, ah, que tempos, como se divertía antes a xuventude na nosa sociedade, agora só se interesan polos deportes, vén dicir), colabora o orfeón El Eco, dirixido polo ínclito Pascual Veiga. En 1888 vemos que colabora coa R.A. a tuna ovetense. En 1891, malia as débedas que acumula a R.A, alugan igualmente o Teatro Principal[2] para os bailes de carnaval, con colaboración novamente do Eco, e colaboran tamén socios como León Bianchi e Román Navarro (importantes nomes para a nosa cidade e para o noso Instituto, ambos participaran na decoración e pinturas do egrexio salón de actos).

Aquí o deixamos. Quen queira seguir sabendo do carnaval coruñés por medio deste libro debe ler aínda as páxinas nn: 144, 145, 149, 153, 160, 175, 182, 186, 189, 233, 235, 236, 259 (en que se fala do coso, espazos carnavalescos ad hoc, construídos nos Cantóns), 268, 293 e 336.

 

(Baile de Carnaval no Teatro Rosalía de Castro. A foto, nós a tiramos de Internet, foi tomada entre 1925-1935)

 

 

 

 

 

 



[1] O carnaval aparece en varios relatos da coruñesa E. Pardo Bazán. Quizais paga a pena reler este fragmento onde se recorda o carnaval marinedino, quer dicir, coruñés: Estábamos en Carnaval. En Marineda hay años de gran animación carnavalesca, mientras otros transcurren lánguidos: esto pende de circunstancias imprevistas, del estado de los bolsillos, de la duración de la temporada teatral, del humor de los Presidentes de las sociedades. El año de la muerte de mi pobre Ilda, tocaron Carnestolendas bulliciosas; sobre todo hubo muchas máscaras por la calle, a lo cual ayudó el caer la «temporada de locura» a fines de marzo, y estar el tiempo sereno, despejado y magnífico. La primer comparsa la organizó la Nautilia, sociedad nueva y emprendedora, empeñada en eclipsar a otra más antigua y acreditada, el Casino de Industriales. La comparsa de la Nautilia, que salió el Jueves de Comadres por la tarde, representaba la entrada de Dios Momo, cuyo bando o proclama iban repartiendo profusamente unos demonios vestidos de colorado; anunciaba Momo que traía en sus baúles alegría y felicidad para los pollos, noviazgos para las niñas, melancólicas reminiscencias para las viejas, y que se marcharía dejando en pos chascos y desengaños a montones. Los que iban a esperarle cantaban versos alusivos, y regresaban luego escoltando la dorada carroza donde se repantigaba el dios, lucio, risueño, enviando a diestro y siniestro saludos con la mano enguatada de blanco, que metía a veces en un saquito de raso rosa para arrojar confites a las señoritas que descollaban entre el gentío. Como la tarde era primaveral, la temperatura deliciosa y el espectáculo alegre, entretenido y gratis, despobláronse las casas de Marineda: todo el mundo se dirigió hacia los arrabales para admirar la lucida comparsa. (672-3, Doña Milagros). A respecto dos arrabaldos da Coruña na época á que se refire Emilia Pardo Bazán (a publicación de Doña Milagros lévanos a 1894 pero botade de conta que reflicte anos anteriores) temos que ter presente que o cogolliño da cidade é a chamada cidade alta (hoxe vella) e parte da Pescadería, rúas Rego de Auga e Real basicamente. Na Coruña que aparece en La Tribuna, por exemplo (publicada en 1883) aínda hai murallas con portas que van desde a actual Rosaleda (Malvecín) ata o Caramanchón (Se habían tendido en una pequeña explanada, que formaba el glacis de la fortificación, lemos naquel capítulo onde se relata a romaría, entre o monte de Santa Margarida e a muralla esa, coas súas dúas torres nos extremos. E relembremos tamén que cando Eusebio da Guarda se compromete a facer ás súas expensas o noso Instituto -tras convencer ao Concello, porque aquilo era arrabaldo e pensábase en destinar ese terreo para un espazo para gando…- esixe do Concello en 1881 a cesión de todo o baluarte do Caramanchón, incluídas tres baterías e mais o antigo corpo de garda da Porta de Arriba, e pide que se bote abaixo todo iso e se achance. Será a partir de 1880 cando empece a ampliación da cidade cara ás hortas de Garás e pola banda do Campo do Carballo (este último, aproximadamente onde a Praza de Lugo actual).

[2] O edificio do Teatro Principal (e Palacio de Goberno Provincial) érguese arredor do ano 1840 no lugar no que existía antes o templo de San Xurxo, demolido coa desamortización; o Concello encárgalle a obra, o Teatro Novo, ao arquitecto don José Mª de Noya. En 1867 o teatro ardeu a a súa restauración levouna a cabo don Faustino Domínguez Coumes Gay -o que deseñou o edificio do noso centro- entre 1868 e 1870, quen ten como colaborador no deseño interior a Eusebio Luchini. Este edificio sufrirá distintas obras sobre todo en 1929, da man do arquitecto Pedro Mariño, e en 1950 da de Santiago Rey Pedreira. (datos tomados de La Coruña vista desde sus libros de actas, de José Mª Fernández Camaño).