xoves, 22 de outubro de 2020

 

A CORUÑA

 

A propósito dun congro coruñés

 


(Congro en "De Profundis", debuxo de Miguelanxo Prado)

Hoxe imos cambiar de trincheira (en castelán cambiariamos de terzo: xa vedes, meus queridos, que non cambiamos, porén, de campo nocional, quedamos sempre no campo militar, polo menos se pensamos na acepción terzo ‘rexemento de infantería española’). Imos falar do congro. Cando era nena xa coñecía este peixe porque mamá nolo poñía ás veces guisado coma se fose a pescada á galega, con chícharos e coa allada con pemento doce por riba. Había que ter coidado porque, aínda que ela cociñaba máis ben as boas toradas de xunta a cabeza, é un peixe de moita espiña. Pero cando me interesei de verdade polo congro foi -tamén hai moitos anos- foi a primeira vez que lin Cousas de Castelao. Naquela cousiña dedicada á mandadeira, a señora Sinforosa, dicía ela:

Unha salve por Ramón Collazo que o levóu un cóngaro e nunca máis aparecéu. (Castelao, Cousas, é aquela que empeza TODOS  CANTOS  SABÍAN  ALGO).

 

("Cazador de congros", pintura de Miguelanxo Prado)

A min esa frase quedoume para sempre na cabeza, ca!, pensei, este bicho debe de ser terrible, unha especie de pequeno monstruo. Por iso pensei tamén que os monstruosos peixes que Miguelanxo debuxou no seu cadro dun celta Don Quixote loitando co Atlántico, pensei -digo- que eran congros. Non son, pero poderían ser. Aínda lle preguntei onte, para asegurarme e díxome que non: Son peixes imaxinarios, inspirados nos abisais. En “De profundis” si que hai congros xigantescos... Grazas, Miguel, por recordarmo.

 

("Don Quixote. Batalla en el mar", tema absolutamente mítico do home que loita co mar, moi celta e moi atlántico. Obra de Miguelanxo Prado)

 

A idea de retomar o tema xurdiu o domingo pasado. Había unha boa mañá para pasear e fomos ata o Portiño, nun dos nosos paseos favoritos. Un percorrido que nunca defrauda, rara é a vez en que non aprendo algo novo ou en que non me fixo nun detalle que antes me pasara desapercibido. Algún día escribiremos sobre o propio Portiño. Ao chegar á praza con adoquíns onde aparcan os coches había un home que estaba acoitelando un congro enorme. Víase a carne branquiña branquiña que daba gloria. E a descomunal boca aberta cos dentes coma unha serra. Achegámonos e pregunteille onde o pescara. O home non era nada amable nin xentil e respondeume seco que onde ía ser, alí no mar. Vale, e engadín algo así como iso xa, pero eu quería saber en que lugar concreto por se saltaba un nome, Paredes, por exemplo. Entón el dixo que non, que non sabía nomes destas paraxes e nós dabamos xa a volta cando un segundo home que estaba ao seu carón, maior ca o pescador, achegouse a nós e mostrounos unha foto estupenda onde se vía o pescador de pé -un tipo de mediana, tirando a alta, estatura- cun congro xigantesco tamén en vertical, dunha altura que superaba á do home. Este pescouno en Muros. Falamos algo máis, despedímonos e nós volvemos camiñando cara á cidade. Eu relembrei aquela vez en que, sendo os rapaces moi pequenos, foramos xantar a Caión e aló no peirao, contábanos un mariñeiro -estabamos ollando aquela furna xigantesca que se ve enfronte- que os congros son ferocísimos, eu téñoos visto botarse ás pernas das mulleres cando os homes os están desembarcando, xa pescados, da barca á ribeira...

 

(Paseo cara ao Portiño. As illas. En primeiro plano, Paredes. Tamén hai Punta de Paredes)

Este mariñeiro de Caión non é o único. Lemos na prensa o que nos di outro, Roberto López: Cóntanos que o congro é un peixe perigoso, porque é moi forte e tarda moito en morrer, e trata de trincar para defenderse, e cando morde pode arrincar os dedos do mariñeiro (en: https://www.laopinioncoruna.es/television/2020/05 en /31/rivadulla-adentrase-playa-nemina-na/1506293.html)

 

 

(Secadeiro de congros en Muxía. Que nós saibamos só quedan un par de secadeiros de congro en Muxía. Ao congro seco é ao que Cornide chama "cecial")


(Foto da autoría do xa falecido Ángel Ruiz, feita nos anos 50 do pasado século, xa non sabemos exactamente onde, pero si que foi na costa coruñesa. Parece un secadeiro -sumamente artístico, daliniano- de raias)

De remate, transcribo para vós un relato, case mítico, do encontro dun pescador cun congro ferido. Fixádevos na ferocidade da loita que o congro mantivo con outro animal misterioso. Chama a atención o misterio, efectivamente, e mais tamén o carácter híbrido, estraño pero monstruoso, do ser mariño.

 

O misterio da Praia de Alba

 

        «Algúns din que no ano da primeira peste aparaceu na p

raia de Alba un enorme congro ferido mortalmente. Entón Ferreira, un coñecido pescador que vivía coma un eremita nunha casoupa xunta á praia, avanzou cara ao extraordinario exemplar de peixe anguía e este, emitindo uns xemidos similares aos dun ser humano ferido, volveu a súa cabeza cara a Ferreira como pedindo axuda.

        O pescador non o dubidou e atando unha corda sobre o corpo do congro logrou arrastralo a un pequeno lago formado entre as penas. Lonxe de rematalo, Ferreira cortou un anaco do peixe, xunto á cabeza, que estaba danado por outro animal mariño de maior fortaleza. Porén, o que máis lle estrañou ao pescador foron unhas feridas, preto da cola, que tiñan o aspecto, en conxunto, dunha caveira. Unha vez que Ferreira curou o congro, deixouno no pequeno lago de onde non podía escapar e dirixiuse a Suevos para contarlles aos conveciños a historia do congro ferido. Saíron con el cara á praia de Alba e cando viñan atravesando o regacho -despois encoraríase para a refrixeración das industrias de Sabón- oíron un forte laio que procedía da praia de Alba.

        Ferreira, que se adiantara, chegou ao lago formado entre as penas e mirando as augas estancadas, onde debera estar o congro, berrou angustiosamente e co ollar cravado no estanque ficou mudo e espantado. Mentres, no mais profundo das altas vagas da praia de Alba, unha silueta de peixe, vermello e chameante, cunha cabeza humana parecida a unha caveira, asubiaba sen parar cara ao grupo. O estraño e diabólico peixe avermellado aparecía coa onda primeira e ocultábase tras a “terceira maría”. Logo desapareceu. No pequeno lago quedou gravada, no fondo, a forma do peixe sobre fentos mariños.

        Disque Ferreira saía todas as tardes a buscar o seu congro ferido e que ao final se volveu tolo e contaba que se atopaban no medio das augas e o peixe, agradecido, enchía polas noites as redes de todas clases de peixes. Ninguén máis logrou pescar coma Ferreira» (versión ao galego nosa, baseada nun relato que limos hai anos en Leyendas del Kilovatio Gallego, de Ramón García Fontenla, publicado por FENOSA, A Coruña, 1973, pp.145-152)

 


 

 


(Arriba, páx. onde fala Cornide do congro)

venres, 9 de outubro de 2020

GALICIA INMORRENTE

 

As Castañas

(Souto de castiñeiros. Imaxe tirada de Internet)

 

As castañas foron un alimento básico en Galicia, desde moito antes que chegara de América a pataca. Había tamén moitos máis castiñeiros no país dos que hai agora. Nos xacementos castrexos atopáronse rexistros do uso deste froito. Deducen por iso os expertos que non foi Roma quen introduciu o castiñeiro, preexistía.

Son árbores fermosísimas, que poden durar moitos anos. A madeira que dan é das chamadas nobres e con ela fanse excelentes mobles, mobles para herdar. Na casa da miña bisavoa Clarisa, en Valdeorras, había un par de enormes arcóns de castiñeiro, un con roupa, outro con froitos da terra, relémbroo cheo de noces…

A conservación das castañas dá problemas, non é labor doado porque a castaña é delicada e éntralle o bicho, o verme, con facilidade. Secábanse no caniceiro (variantes: caniza, caínzo, caniceira) un entramado de canas ou varas que se estendía por riba da lareira. E tamén se facían e seguen facendo, corripias ou sequeiros, fóra da casa, no eixido ou no monte.

Hai clases de castañas. A min encántame coñecer os nomes variados que poden recibir nas distintas partes de Galicia onde son abundantes. Miña nai fala de castañas calvas, do pozo redondo, branquiñas;  meu sogro, dezao, distingue: a de cedo ou do Rosario, os pelados (porque ao ourizo lle faltan os pinchos), hainas cachoupudo (porque o ourizo é moi cerrado e ten espiñas), etc. E se calquera de vós, que ledes isto, sabedes máis nomes, non deixedes de comunicarmo.

As castañas son as protagonistas dalgún costume curioso: por exemplo, a miña amiga María, londinense, contábame que cando eran nenos, no barrio do norte da vella Londinium onde se criou, os rapaces metían no forno as castañas de indias máis gordochas, e cando estaban duras coma croios, furábanas con xeitiño, ensartábanlles un cordel e logo xobaban a facelas bater, as duns contra as dos outros e un quedaba vencedor cando a súa castaña lograba escachar as dos contrarios.

 

(Á esquerda, castiñeiro do Xardín Botánico de Kew, preto de Londres. Se non falla a miña memoria, cualificábano de "Hispánico")

Aquí en Coruña, cando eu era nena, facíanse colares de castañas cocidas (os zonchos que cantou Rosalía) e baixabamos á rúa con eles, polo tempo dos defuntos. O meu amigo Emilio Insua di que eses colares tiñan un indubidable valor apotropaico (‘que espanta o mal’); isto facíase nos Castros, no barrio da Torre e supoño que en máis sitios.

Sabemos tamén da castaña da envexa: metíase no peto da faldriqueira ou no bolso xa modernamente; polo que averigüei, era máis ben cousa de mulleres, e pretendíase así protexerse un do mal de ollo. Teño entendido que se trataba da castaña brava, non da comestible. Noutros lugares o que se gardaba, no canto da castaña, era un allo macho, é dicir, o que non dá salugas.

A tradición máis coñecida relativa ás castañas é a do magosto. Eu non a vivín en Coruña, pero si en Santiago canda a carreira, íase facer o magosto ao monte Pedroso. É un costume moi xeneralizado na provincia de Ourense.

Vexamos agora o uso da palabra castaña na fraseoloxía. Algúns exempliños:

Estoupar/rebentar coma unha castaña (“Non podo máis, vou rebentar coma unha castaña”); Non estar para asar castañas ‘non estar de humor’; Ser falso coma as castañas no lume (“Non te fíes moito, é falso coma as castañas no lume”); Tan honrado é o caldo coma as castañas (“Tan honrado é o caldo coma as castañas. Todos queren encher os petos”); Toma castaña! (“-Pediume a metade. –Toma castaña! Que atrevida!”).

 

(Foto tirada hai anos en Catasós, Lalín. Leo e Charo apoiadas nun castiñeiro altísimo, árbore senlleira de Galicia)
 

Tampouco está de máis traer á palestra os refráns con castañas. Só unha ducia: A castaña é moi pilla: así que regaña, vai con quen a apaña (regañar tamén regaña a terra e regañan os cans, por exemplo, cando ameazan e amosan os dentes); A castaña e a dama nunha noite se derrama (quer dicir que é delicada); A castaña no ourizo, sei moi ben como fai: cando pinta, madurece; cando madurece, cae;  A castaña vén pola montaña (quer dicir que madura antes no alto ca no val); A castaña, en canto está no souto, dáseme por ela pouco; da que vai no canizo, fúrgoa co guizo; e da que vai ó arcaz, arreda rapaz;  A madeira de castaño, nin fende nin fai regaño; As castañas postas en xaneiro van na cesta e veñen no sombreiro; Cada crouco, no seu souto (un crouco é unha castaña pequena); Castañas, en agosto arder e en setembro beber; Castañas en Nadal, saben ben e prestan mal; Castañiñas a roer, piolliños a nacer (díselle aos nenos para que non coman moitas castañas crúas); O castaño de vello acequilarás [pulirás] e outros cen anos castaño terás (quer dicir que a madeira do castiñeiro é moi duradeira); O lostro de agosto saca o magosto (lostro é variante de lóstrego; di que as chuvias que acompañan as treboadas nese tempo, son boas para as castañas); Primeiro de agosto chuvioso, castaño vermioso (esa chuvia cría vermes); Quen me da unha castaña non me quer mal; Se chove na semana de san Mateo, leva o vello as castañas no chapeo (indica pouca cantidade de castañas; non é frecuente que apareza un vello, o frecuente é mentar a vella no refraneiro galego, claro que tampouco é frecuente que sexan mulleres as que usen tradicionalmente chapeu).

 

(Sequeiros ourensáns. Fotos tiradas de Internet)

 

E para rematar, algo de vocabulario do mundo da castaña, imos abrir unha especie de campo nocional saboroso:

Amozcar: cortar un pouquiño as castañas para que non estalen cando se asan; presenta unha combinación inusual en galego, de ‘zeta’(/θ/) e ‘ca’ (/k/). Ten sinónimos: Amordiscar, amosegar, anozcar, ataniscar. Esta palabra relaciónase co castelán muesca, debe vir do latín morsiecare ‘adentar’, en castelán ‘mordiscar’.

Bolerca ou boleca é a castaña foca.

Bullotes (variantes: bellós, bullós): chámanse así as castañas cocidas; os bullós di Sobreira que son tamén os ullós ou illós, os mananciais de auga que respiran e agurgullan; se iso fose certo, a palabra había que relacionala co verbo bulir e con ebulición.

Cantrochas calvoas: chámanse así os vellos castiñeiros de flor branca e  plumosa

Cascón: castaña seca con cáscara; por ext. castaña en xeral.

Chora: é a flor do castiñeiro; outros nomes: candea e recandea (no Valadouro).

Cirolo: castaña seca

Foca: miña sogra chamáballe así á castaña baleira (garda relación coa foquiña do queixo, en castelán ‘hoyuelo del mentón’).

Magosto: palabra de familia léxica discutida; na nosa opinión hai que emparentala co verbo esmagar porque nun magosto as castañas fican algo esmagadas entre as brasas. En todo caso é innegable que se desfán con facilidade, se están ben asadas, medio as esmagas cos dedos para quitarlle a para e comelas. E iso pódese expresar en galego coa frase facer magas.

Mamucas: castañas verdes cocidas coa pela, coa para.


 

 [Este escrito, da autoría de Charo Soto, foi publicado no seu día na revista do noso Instituto, Alén da chuvia].

 


 (Preciso sequeiro lucense)

 

::::::::::::::::::::::

NOTA:

http://www.serradocourel.es/los-sequeiros.html

Neste enderezo hai máis tipos de castañas (abarqueira -é a castaña baleira, a castaña foca de Trasdeza- , brava, picois, presa, raigonas, velliñas e vérdeas) e fotos de sequeiros.