A NOSA CASA

 

A NOSA CASA.

GLORIA DE LLANO LÓPEZ

 

(Retrato da artista tirado do discurso de ingreso no ICEC de Rosario Sarmiento)

 

Polo noso Instituto, como moitos de vós sabedes, pasaron moitos persoeiros importantes do mundo da cultura, das artes e das ciencias. Só tedes que botar un vistazo ao libro que publicamos no seu día (https://www.edu.xunta.gal/centros/ieseusebioguarda/system/files/O%20Instituto%20da%20Guarda%20da%20Coru%C3%B1a%20125%20anos%20de%20historia_0.pdf), co gallo dos 125 anos de ‘Instituto da Guarda’, especialmente o capítulo titulado “Personalidades relevantes que pasaron polo noso instituto (docentes e/ou discentes)”. 

 

 

Hoxe queremos deternos na obra dunha pintora coruñesa que exerceu a docencia na nosa casa. No libro dos 125 anos de Instituto dedicámoslle un breve parágrafo: 

 

 

Llano López, Gloria de: A Coruña, 1918. Profesora e pintora. Tivo como mestra a Díaz Baliño. Traballou varios anos baixo a dirección de Carlos Maside. Estuda na Escola de Artes e Oficios. Hai obra súa no Museo Carlos Maside e no Centro Galego de Bos Aires. Acta da toma de posesión como profesora adxunta interina de Debuxo asinada en novembro de 1962. Cesou no 65. Acta da toma de posesión como profesora adxunta interina de Debuxo para a Sección Delegada adscrita a este Instituto no 66. Cesa no 67.

[Bibliografía básica: “Gloria de Llano, continuadora de la línea expresiva de Carlos Maside”, de Fernando Mon, en Chan. La revista de los gallegos, nº 18 (1969)].

 

(Do libro de Actas históricas do noso Instituto. Fixádevos que na sinatura daquela non usaba o G de Gloria)

 

 

Vedes que estudou na Escola de Artes e Oficios (EAO), que daquela estaba situada na primeira planta do edificio que chamamos “a nosa casa”. Houbo máis pintoras coruñesas que estudaron aí: por exemplo, Carmela Correa-Barceló e Pérez Escudero. Como houbo outras pintoras coruñesas que exerceron a docencia na EAO, eis o caso de Mª del Carmen Corredoira y Ruiz de Baro. 

 

Gloria foi alumna de Dolores Díaz Baliño[1] (de quen falamos dúas veces neste blog, unha cando lle dedicamos unhas páxinas a Mª Antonia Dans -10 xaneiro 2016- e outra cando falamos das mulleres senlleiras do noso Instituto -21 setembro 2016). De feito, Gloria e María Antonia foron condiscípulas de D. Díaz Baliño e xuntas expoñen por primeira vez en 1950 na Asociación de Artistas da Coruña. Non será esa a única vez que Gloria de Llano expón nese lugar destacado para o desenvolvemento da vida artística herculina nos anos do franquismo:

 

Celebrada na Sala de Exposicións do Concello da Coruña en abril de 1960, reuniu a un total de trinta e oito artistas galegas, entre pintoras, debuxantes e escultoras. Elvira Santiso, Mª Carmen Corredoyra, Lolita Díaz Baliño, Julia Minguillón, Elena Fernández-Gago, Gloria de Llano, Mª Antonia Dans, Mercedes Ruibal, Ángeles Pérez, Carmen e María Formoso… serán algunhas das participantes nesta mostra que terá eco no só na prensa local senón tamén en revistas como Vida Gallega, onde Jose Luis Bugallal publicará un amplo artigo no que alude ao gran florecemento de vocacións femininas que supón esta mostra. (Rosario Sarmiento, ESPAZOS DE INTIMIDADE. ARTISTAS CORUÑESAS NOS ANOS DO FRANQUISMO. 1939-1975, discurso de entrada no Instituto Cornide de Estudos Coruñeses, 2024, p. 14, nota 26.).

 

 

A propia Lolita Díaz Baliño recoñecía nunha entrevista en 1962 que Mª Antonia Dans e Gloria de Llano foron dúas das súas alumnas máis destacadas nas clases impartidas no seu estudio coruñés:

-P. Para usted que supuso o enseñar a pintar?

-R. Me permitió la satisfacción de ver qué podían llegar a ser más de lo que yo fui todos aquellos a los que enseñé; alcanzar un plano muy superior al mio.

-P. Alumnos triunfantes?

-R. Mª Antonia Dans y Gloria de Llano son las que más destacaron.

No primeiro caso Lolita acertou xa que Mª Antonia Dans converteríase, non sen un grande esforzo, nunha pintora de éxito e recoñecemento. A súa compañeira Gloria de Llano non seguirá o mesmo camiño, a súa figura quedará fagocitada por unha sociedade pechada e provinciana onde era moi difícil poder desenvolver unha carreira como artista naqueles anos (Rosario Sarmiento, discurso de entrada no ICEC, p. 58).

 

(González Garcés describe eloxiosamente esta obra de Gloria dos xogadores de cartas)

Volvémolas ver xuntas, a María Antonia e mais a Gloria, na carta de Luís Seoane a Francisco del Riego datada en Buenos Aires o 15 de maio de 1958:

Hablemos de otra cosa. Necesitaría que me enviases obras, dibujos y grabados preferentemente, para el Centro Lucense[2]. Estos días se inaugura una exposición conjunta de jóvenes coruñeses: Cremaes, María Antonia Dans, Gloria del Llano y Rey Latorre. (en: https://consellodacultura.gal/fondos_documentais/epistolarios/epistola.php?id=517&epistolario=).

 

(Gloria colaborou con "Mans Unidas" solidariamente; outros docentes como J. L. Martínez Pereira ou Felipe Criado -e algún discente, como Ánxeles Penas- do noso centro tamén souberon ser solidarios. Esta obra de G. de Llano foi ofrecida na campaña de 1996)

Imos rematar xa: non é doado atopar obra de Gloria. O verbo “fagocitar” usado pola miña tocaia, R. Sarmiento, parece apropiado. Tampouco se localizan facilmente fotos dos seus cadros en Internet. Con todo, sabede que foi estimada e valorada por Carlos Maside, referente indiscutible da nosa pintura contemporánea. No museo que leva o seu nome hai cadros dela. Fomos onte para fotografalos, non sabiamos que o Museo Carlos Maside agora só abre os venres catro horas pola mañá e punto. Non sei que dicirvos, hai xa varias reflexións de xente máis autorizada ca nós sobre esta especie de  “abandono” dun museo de pintura tan importante para Galicia. Había unha familia de fóra que tamén topou coa porta pechada e quedou por alí vagando… Uns diredes, “é patético este abandono do patrimonio cultural”, outros dirán “os cartos para o Estado do Benestar non dan para máis”. Certo que os cartos non nacen debaixo dos fentos, como di a frase feita. Pero pero… Francamente, amigas e amigos, antes que deixar que esas xoias pictóricas morran de risa… hai opcións. Hai outros espazos e algúns ben bos no corazón do vello reino.

(Outra obra súa doada a "Mans Unidas". Esta pertence á nosa familia)

 

Tamén hai obra de Gloria (ou había) no Centro Galego de Buenos Aires. Outra desfeita, outro tesouro patrimonial de Galicia pola barrouca abaixo. Vaia por Deus! E posúe obra súa o Concello de Vigo (https://www.vigoe.es/cultura/arte/picasso-chillida-magritte-y-tapies-ya-estan-en-vigo-con-la-exposicion-destacados/)

Críticos importantes da arte galega como Fernando Mon ou González Garcés dedicáronlle a Gloria de Llano palabras eloxiosas. Aquí o deixo pero queda viva a gana de seguir indagando sobre a súa obra. Bo Día de Galicia!

 

(Mon dedícalle unha breve loanza á nosa pintora)

---

[1] Para saber máis de Dolores Díaz Baliño e daquelas súas clases de pintura no caserón da cidade alta  ou vella, resulta imprescindible –ao meu entender- o artigo de Rosario Sarmiento Escalona: “LOLITA DÍAZ BALIÑO: A ILUSTRADORA MODERNA”, en Abrente 51.

[2] O Centro Lucense foi fundado en 1943 pola fusión de varias sociedades de emigrantes galegos naturais da provincia de Lugo e que formaban parte da Federación de Sociedades Gallegas de la República Argentina e dura ata 1979, data da fusión dos centros provinciais nunha nova entidade chamada Centro Galicia de Buenos Aires. Máis información en:

https://arquivo.consellodacultura.gal/index.php/centro-lucense-de-buenos-aires-2

 

GALICIA INMORRENTE

 

GALICIA INMORRENTE

 

(Edición de Burgos)

 

Tamén podía ter escollido o epígrafe “Lendo a…” Talvez lendo os clásicos. O caso é que desta feita gustábame homenaxear a Francisco Rico. Non só foi unha fonte valiosa de información cando estudabamos Filoloxía Hispánica: tamén colaborou connosco neste blog, cando contactamos con el ás seis da tarde, tras o seu consuetudinario té con pasta na casa de Barcelona, para preguntarlle a súa opinión sobre os seis reais que necesitou Dulcinea na magna obra cervantina. Para que os necesitaría, señor Rico? Velaí a cuestión.

 

 

Foi xentil connosco. Os que me tratades en persoa sabedes que unha das miñas frases favoritas sobre a comunicación cos que saben máis ca un mesmo é aquela que di, o sabio canto máis sabio, máis humilde debe ser. E ocorre en moitas ocasións. Ou tal é a miña experiencia na vida. Con Francisco –espero que desfrute no paraíso, na illa aquela, de Redonda, na que reinan os escritores…- foi así. Tratable, divertido, irónico coma os grandes autores das linguas hispanas saben ser.

Pois o caso é que a modo de correspondencia, envieille un contiño da boca do meu sogro, dezao, por se algún día lle puidese ser útil ou simplemente a título de divertimento. Francisco xa non está e non creo que faga mal por divulgalo, o conto, o chascarrillo. 

 

 

O transmisor chamábase Eliseo González Blanco, o avó dos meus fillos, nado en Bendoiro, Lalín, Pontevedra. Boa terra a dezá, terra de moitísimos sabios, xa que estamos… Se me deixades seguro que me sae unha ducia sen problema, integrando os artistas senlleiros e as grandes personalidades: Adosinda Gudesteiz, fundadora do Monasterio de San Martiño de Lalín; Pedro Suarez de Deza, arcebispo de Santiago e responsable da construción do Pórtico da Gloria; Francisco Gil Taboada Lemos e Villamarín, virrei de Nova Granada e Perú; Francisco Taboada Gil Mosquera, Mariscal de Campo, Capitán Xeneral de Galicia; matemático Rodríguez, tamén chamado matemático do Bermés; Francisco Javier Rodríguez Gil, autor do primeiro dicionario galego-castelán; Juan Antonio Saco e Arce, autor da primera gramática gallega; astrónomo Ramón María Aller Ulloa; aviador Joaquín Loriga Taboada; José Otero Abeledo “Laxeiro” (1908-1996); César Oro García, filólogo; Daniel González Alén, escritor; Gonzalo Ramón Navaza Blanco, filólogo e escritor etc. Agradézovos a paciencia… Sabedes como tiran os fillos, como gusta contribuír a que honren as raíces…

 

 

Eliseo emigrou a Brasil e mais levou o irmao, el estivo oito anos mentres que o irmao chegou a establecerse e fundar familia. Os dous, cando se xuntaban, non paraban de contar chistes e contiños, estaban todo o día de parola e risas. O material que teño arquivado deles pódese dividir en dous grandes grupos: etnográfico-folclórico e puramente lúdico. No primeiro apartado incluiría a benzón dos campos ou do pan cando se enforna e tamén os reis. No segundo apartado distínguese un bloque escatolóxico, que non penso transmitir por esta canle, un apartado máis literario e un terceiro apartado absolutamente evidenciador das relacións entre a vella colonia (Brasil) e a metrópole (Portugal). 

(Anel de ouro atopado no Castriño de Bendoiro) 

 

Permitídeme, xa que logo, un par de mostras. Primeiro, o chascarrillo  que lle enviara no seu día ao señor Rico. Coñecíano os dous irmaos González Blanco e di así:

Era un cego e o seu lazarillo. E ao cego déronlle caldo con chourizo e o Lazarillo comeu o chourizo e deixou ao cego só co caldo. Ao cego cheiroulle a longaínza e deulle unha zarapilda no lazarillo porque lle comera o chourizo.

            -Por que me pega?

            -Porque comeu a miña longaínza.

            -E como o soubo?

            -Porque me cheirou.

Entón seguiron andando e encontraron unha sobreira e o lazarillo falou para o crego:

            -Salta o meu amo, que ten pantano!

Aí bate a cabeza contra a sobreira.

            -¡Ah, ladrón, que me mataches!

            -Meu amo, se lle cheirou o caldo á longaínza, por que agora non lle cheirou o pao á cortiza?

 

Como moitos de vós sabedes o episodio está claramente relacionado co final do tratado primeiro do libro La vida de Lazarillo de Tormes y de sus fortunas y adversidades, anónimo, editado na península en 1554 (en Burgos, editor Juan de Junta, 1554; Alcalá de Henares, en casa de Salzedo, 1554; Amberes, en casa de Martín Nucio, 1554 e Medina del Campo, Mateo e Francisco del Canto, 1554). Francisco Rico prepara a edición de Cátedra de 1987 e mais a da RAE de 2011. Á parte, ten publicado estudos específicos.

(Pintura negra de Goya sobre Lázaro e mais o cego)

 

A respecto da relación, ou da transmisión, entre o contiño dezao e o libro anónimo do XVI, caben, en principio, dúas opcións: unha, talvez a máis verosímil e esperable, a vía culta, froito do maxisterio. Algún mestre contoulles aos alumnos galegos o episodio e pouco a pouco foi indo de boca en boca ata que o pobo se apropiou del e aclimatouno á paisaxe e vocabulario dezaos: o poste/pilar do libro do século XVI convértese nunha sobreira (Deza é terra de sobreiras e sobreirais, velaí tedes o sobreiral do Arnego ou a sobreira senlleira de Siador). A voz zarapilda (un ballón ou unha malleira) tamén é un localismo dezao.

A outra opción é pensar no folclore previo á escrita do libro anónimo. Na nosa humilde opinión é moito pensar… Descartariamos de vez tamaña pervivencia se non fose porque Alberto Blecua, na edición do Lazarillo de Castalia do ano 1972, di o seguinte:

Los engaños de niños a ciegos están desde antiguo bien documentados en el folclore europeo. Unha historia similar a la del hurto del vino gracias a una pajita ya es conocida en el siglo XIII, y la burla de la longaniza y el poste aún se mantenía viva en la Andalucía del siglo XIX.

Parece que nos abre a porta a este segundo enfoque… En calquera caso, se queredes profundar no episodio en cuestión, podedes[1].

Acabamos por hoxe cunha mostra da literatura antilusa xerada no Brasil. Os da metrópole pasan por parvos. Igualiño que ocorre con moitos de nós, “galegos” nalgúns países da América hispana. C’est la vie…

(Arracada de bronce. Achado do Castriño de Bendoiro, Lalín)

 

 

Este era de dous científicos portugueses que foron a Brasil para descubriren unha parella de grilos. E resulta que se chamaban Manuel e mais Xaquín. Pois andaron no Amazonas, Puritibia, en Río Grande, e por fin atoparon a parella de grilos. Un deles sacou unha caixa de fósforos e tirounos e meteu os grilos dentro. O outro sacou outra caixa de fósforos e quedouse coa caixa baleira.

Cando volvían de regreso a Portugal puñeron un cablegrama dicindo que xa ían, que xa levaban eses colosos de grilos. Entón xa os esperaba o presidente –que era Oliveira Salazar- e claro, el daba o discurso:

            -Aquí veñen os nosos heroes, o Manual e o Xaquín, que estiveron no Brasil, no Amazonas e outros sitios afastados máis, e loitaron con tigres, crocodilos e moitos bichos perigosos, pero á fin descubriron esa parella de grilos para aumentaren a ciencia portuguesa.

E nese momento o barco chegaba, xa desembarcaban:

            -É verdade, señor Presidente, é verdade. Nós loitamos contra crocodilos, tigres, serpentes, pero ao cabo, aquí está a proba do noso heroísmo.

Entón colleron os científicos todos e foron ao laboratorio para examinar tamaños grilos. Resulta que a caixa estaba baleira porque a dos grilos quedouse alí e trouxeran a outra. Entón, claro, ao encontraren a baleira cada un deu unha opinión. Cada un daba en pensar unha cousa e ninguén daba na certa. E xa, o xefe dos científicos preguntoulle a Xaquín:

            -Vostede recorda de poñerlle de comer aos grilos?

            -Non tal.

            -E vostede, señor Manuel, recorda de poñerlle algo aos grilos?

            -Pois non.

Saíu o xefe:

            -Entón o caso está claro, está resolto: un grilo comeu a un e o outro grilo comeu o outro.

 

Feliz San Xoán!

---

[1] Para as relacións deste contiño con outros textos europeos e españois vid. Bataillón (Novedad y fecundidad del “Lazarillo de Tormes”, Anaya 1968, p. 30) e F. Rico (La novela picaresca española, Barcelona: Planeta, 1967, pp XXVII-XXIX).