DÍA DE ROSALÍA
FRASEOLOXÍA NO “CONTO GALLEGO” DE ROSALÍA DE CASTRO I
(Foto de Rosalía que figura na edición das obras completas de Aguilar)
Sobre este relato moitas boas plumas escribiron. Vouvos recomendar o espléndido resumo de C. Fernández Pérez-Sanjulián (“Sobre a recepción e fortuna crítica do chamado“Conto gallego”de Rosalía de Castro”, en: https://follasnovas.rosalia.gal/wp-content/uploads/2017/02/FollasNovas-1-Recepcion-Fortuna-Critica-Conto-Gallego.pdf). E sobre os antecedentes ideolóxico-temáticos do conto, así como sobre o «stemma codicum» (as peripecias dos manuscritos ou versións conservadas do texto), recoméndovos o prólogo de Antón Santamarina ao libro de Victoria Álvarez Ruiz de Ojeda (Sobre a lingua galega de Rosalía de Castro. Galaxia, 2020).
Fraseoloxía: Seguiremos o seguinte procedemento: 1º. Formulamos en galego normativo (salvo excepcións concretas) as distintas unidades fraseolóxicas tiradas do Conto Gallego 2º. Entre corchetes, a frase tirada do texto rosaliano na versión de M. C. Rios Panisse: http://consellodacultura.gal/mediateca/extras/2013Rosalia_TakekazuAsaka.pdf. 3º. Comentarios pertinentes.
A alma nun fío [c’a yalma nun fio]: ‘en estado de ansiedade ou inquedanza’.
Á axexa [estuvo á axexa]: o dicionario académico [citamos DRAG, a partir de agora] non contempla esta variante en feminino; só documentamos un caso máis no TILG: en axexa; a forma estándar é Ao axexo.
A bo paso [camiñaban á bon paso]: tamén podemos dicir a paso lixeiro.
A cada paso [qu’á cada paso lle parecia que]: expresa frecuencia.
A carranchaperna [viñeras á carrancha perna, enriva d’un farroupeiro]: o DRAG dá como válidas só locucións adverbiais en plural: a cachapernas, a carranchas, ás carranchapernas, ás carranchas. En castelán a frase máis común con este valor é a horcajadas, aínda que tanto nun dominio lingüístico coma no outro hai moitísima variante local. Interesante, ao noso ver, é a raíz desta familia léxica, a golpe de ollo (ou de oído), onomatopeica: (es)CARR-CH-, que dá idea de que algo se abre; a semántica é igual á que concorre -pero aquí talvez secundariamente- na forma (es)PARR-K.
A fío [as bágoas da viudiña, que non lle deixaban de correr a fío pola cara]: complementa xeralmente verbos como suar, deitar ou manar (un líquido), sangrar, chorar e sin., indica un modo abundante e seguido de facelo. En castelán peninsular actual non é moi frecuente, pero hai casos: a hilo continuo (CREA, 1 texto de Nieva). Antigamente en castelán predominaba hilo a hilo (en Garci Rodríguez de Montalvo a hilo pero é o Amadís e cabe pensar nunha posible pegada do galego-portugués). É galego común.
A pé [O d’á pé, corria tanto com’ó d’acabalo]: a fraseoloxía con este somatismo -pé- é riquísima; úsase normalmente con verbos de movemento, do tipo ir, camiñar etc.
Á uña [que mesmo se desfacía á uña de tanto dór como parecía ter]: frase adverbial de difícil explicación. Non é gal. común. Documentamos: “antes escarapolábannos, e arrén dos seus , se criaban , durazos e témoros . «Peladiños a uña» ( como din , montaña arriba )” (TILG: revista Nós, ano 1921; fala da crianza descarnada, sen contemplacións, que recibían os rapaciños…). A idea, o concepto que nos suxire é algo así como por completo, totalmente, é dicir, valor de intensificación. Sempre co verbo pelar – pero máis literal, menos figurado- aparece no castelán de Costa Rica: hasta los frijoles pelados a uña (en: https://www.facebook.com/229767790404215/posts/3048686048512361/). No español de América a expresión a uña limpia é moi usada, sobre todo con verbos como rascar, atacar, contraatacar, descuerar e sinónimos, mais tamén aparece con outros verbos, por extension. Fixádevos neste uso arxentino: me amenazás a uña limpia (José Sixto Álvarez, en Costumbristas de Hispanoamérica. Cuadros, leyendas y tradiciones. Antología de Julián Moreiro, ed. Edaf. Madrid, 2000, p. 100). En Aragón documentamos: caminar a uña limpia, dá idea de acción dura, a pelo, sen contemplacións… lo mismo el niño aldeano, que a uña limpia camina por vericuetos al ritmo monótono de la selva bravia (1924: http://bibliotecavirtual.aragon.es/bva/i18n/catalogo_imagenes/grupo.cmd?path=3703254).
Abofé que [abofé que te vin perdida]: frase aseverativa; ben documentada no galego actual, vid. CORGA (Corpus de Referencia do Galego Actual).
Alegrar a pestana [e que ll’alegrou á pestana]: en castelán tamén se usa unha metonimia, alegrar el ojo, é dicir, ‘causar alegría’. Pouco usada esta frase no galego actual. Si se documenta, en troques, alegrar a vista, e tamén é posible dicir alegra/bulir a paxarela. Esporadicamente rexistramos en portugués alegrar a pestana (“Escassas ou nenhuma mulher para alegrar a pestana”, en: https://daliedaqui.blogspot.com/2008/03/vora-caf-portugal.html)
Alma doutro mundo [cal s’aqueles sospiros fosen d’alma d’outro mundo]: aquí intégrase unha unidade fraseolóxica -o outro mundo ‘o alén, o mundo dos mortos ou de ultratumba’- dentro doutra: alma doutro mundo significa aproximadamente igual ca ‘fantasma’ ou ‘ánima en pena’ e pode usarse, como é o caso que nos ocupa, en forma comparativa para ponderar un laio ou suspiro. Así o vemos tamén usado por M. Mato no TILG. Recordemos que Rosalía é unha moi boa coñecedora da psicoloxía colectiva galaica (tan familiarizada co mundo do alén).
Ao anoitecido [mesmo se me van os ollos cando vexo ó anoitecido un matrimonio que fala]: no DRAG figura á anoitecida. A frase adverbial documéntase ben no TILG.
Ao caer da tarde [ó caer d’á tarde]: frase rica en sinonimia: á baixadiña do sol, á caída da noite/da serán/da tarde/do sol, á caidiña da noite/da tarde/do sol, ao atardecer, ao empardecer, ao escurecer, ao poñerse o sol, ao sol posto, ao solpor.
Ao derradeiro [¿Ó derradeiro, pra qué os homes naceron si non é pra axuntarse cas mulleres, fillo da túa nai?]: ‘finalmente’. Hai variantes: á derradeira, na derradeira, por derradeiro. Ningunha delas é recollida -inexplicablemente- polo DRAG.
Ao fin [ó fin as mulleres foron feitas d’un-ha nosa costilla]: valor de conector conclusivo; en galego dise tamén ao cabo. O DRAG dá como sinónimo perfecto á fin.
Arder nun candil [viño d’o Riveiro qu’ardia n’un candil]: valor ponderativo e remite a unha realidade xa caduca, polo menos entre nós, en canto que xa non usamos os candís. Pero iso non quita para que, vencida ou obsoleta a cousa, se conserve a verba. Pasa igual con outras frases (comer na cabeza dun tiñoso -e xa case ningún de nós viu nunca un tiñoso-, apear da burra -apenas hai burros pacendo-, subir ao carro, untar o eixe, cast. caer en el garlito -vimos nas Tablas de Daimiel un garlito no museo…- etc.). A frase úsase coas bebidas mais tamén pode -por extensión- ponderar un alimento ou pondera, como extraordinario ou fóra de serie, outros conceptos abstractos, como se pode ver na prosa de Blanco Amor (no TILG). A frase estase a perder, non aparece no CORGA. Un pecado… Habería que recuperala, por puro ecolingüismo.
Así Deus me dea saúde [que me vou casare antes da festa, así Dios me dé saúde]: equivale a se Deus quere; tamén poderiamos dicir se non hai (mala) novidade.
Boi solto ben se lambe [e esto, Lourenzo, non se fay sin muller que teña man da casa e garde ó diñeiro qu’un gana.-Boy solto, ben se lambe] : baixo o lema ‘Liberdade’ recollen Benavente e Ferro unha ducia de variantes deste refrán: (http://www.cirp.es/pub/docs/frase/ref_vaca.pdf)
("Pastoral", obra de F. Llorens, Museo do Prado)
Botarse a pé [Lourenzo tirou diante, e Xan votouse á pé, indo detrás]: no TILG só tres documentos con esta fórmula (botar(se) + a pé, co valor de ‘andar a pé’ e con elipse do verbo de movemento: un de Valladares e outro de Álvarez Novoa. A presenza do pronome se indica un valor incoativo (marca o inicio dunha nova acción). Valor que vemos noutros exemplos: Entón nosa dona deceuse a pé quedo do seu carricoche (Sarmiento, TILG), E o dono tivo que coller a albarda ó lombo e irse a pé (Risco, TILG).
Botar nunha manda [O conto vay no amaño... pro esto de qu’as has de votar todas nun-ha manada, sin deixar un-ha prá min, vállanme todo-los santos que me fay suare]: esta frase ten valor fraseolóxico, equivale a meter no mesmo saco ‘valorar, xeralmente en sentido negativo, da mesma maneira varias persoas, sen establecer as pertinentes diferenzas’; dubidamos da fixación: non a documentamos fóra deste texto rosaliano.
Cabalo grande, ande ou non ande [Cabalo grande, ande ou non ande, e xa que grande n’o podo ter, sin él me quedo e sirvome d’os meus pés]: é un refrán, cabalo pode conmutar por burro, barco, coche etc.
Cerrar ollo [non podia cerrar ollo]: cerrar admite sinónimos, como fechar, pechar, pegar, pregar. No noso -de Carme López Taboada e unha servidora- Dicionario de Fraseoloxía… 2020 tamén damos como sinónimo prender no sono. Ben bonitas todas.
Co corazón posto en [c’o cora-son posto na muliña branca, a yalma en Lourenzo, e a esperansa en Dios]: esta unidade fraseolóxica podía formularse cunha casa baleira, como por exemplo: SUBS. ABST. + posto en. O termo da preposición xeralmente é humano ou divino (en min, en ti, en nós, en Deus) e o substantivo abstracto é do tipo: alma, conciencia, confianza, esperanza, fe, fiducia, pensamento, recordo -tirados todos do TILG-; significa ‘pensar ou confiar intensa ou poderosamente en’.
Coma a Madalena [poñéndose como a Madalena]: pondera o moito que alguén chora.
Coma a neve [frio com’a neve]: a frase pondera o brancor ou a friaxe.
Coma (a) fillo de rei [que te arrolan nas fiadas e nas festas coma a fillo de rei]: a frase pondera o ben coidado ou tratado que está alguén. Non se documenta moito, pero non dubidamos do seu carácter fraseolóxico. Mª Teresa Otero usa coma filla de rei para ponderar a beleza dunha meniña (CORGA); a comparanza responde ao arquetipo de seren todas as princesiñas fermosas, así nos contos tradicionais.
Coma á(s) meniña(s) dos ollos [qu’a estimo por isto, e por ser boa, com’as niñas d’os ollos]: pondera o cariño ou aprecio.
Coma as uvas de cacho [eres rabudo com’as uvas de cacho]: a frase comparativa enténdese ben. Significa ‘moi rabudo’. A xénese, a orixe, xa é outro conto. Hai talvez un xogo de palabras? “Rabudas” porque teñen esas uvas moito rabo? (Igual que se xoga coa polisemia de agarrado na frase castelá agarrado como un chotis ou de curioso en a curiosidade é boa para a roupa; curioso ‘ordenado’ ou ‘interesado en saber’). A frase cítaa Ferro (http://www.cirp.gal/pub/docs/cfg/cfg08_09.pdf). Cacho ‘acio’ está vivo en portugués actual. Tamén nalgunha zona de Galicia. Sarmiento, no XVIII, documenta uvas de cacho branco e cacho negro (DdD). Se cadra eran uvas con sabor acedo.
Coma días ten o ano [á quen ll’ei de decir tantas misas coma dias ten o ano]: pondera cantidade. Nós sabemos de dúas edificacións con moitas ventás, e a xente di: “ten tantas fiestras como días ten o ano”, unha é o pazo de Soutolongo, Lalín e a outra é unha vella fábrica –“Casa da fábrica”- que está en Rellas, Silleda.
(Casa de Rellas, fotos tiradas de Internet)
Coma do demo [arrenega de elas coma do demo]: valor ponderativo. Tamén se pode usar co verbo fuxir e sinónimos. Variantes: (fuxir) coma da peste/da queima.
Coma o outro [Ti fas coma o outro]: alude a algo coñecido, fixado polo costume.
Coma os cangrexos [Atravesado coma os cangrexos]: a orixe de moitas frases, como podedes comprobar, está na observación directa do comportamento dos animais. Aquí, como noutros casos, xógase coa polisemia das palabras. Os cangrexos andan atravesado: unha persoa é atravesada no sentido moral, cando obra non con rectitude senón moi ao contrario.
Coma raposos [de tanto camiñare veñen cansados coma raposos]: para ponderar o cansazo é frecuente que na comparativa apareza o burro, pero tamén o raposo (ou o zorro) se documenta en galego, así no TILG, texto de Luís Moure.
Coma se lle saíse da alma [saloucando como si lle saíse da ialma]: pondera a veracidade ou intensidade dun sentimento. Propiamente a unidade fraseolóxica é saír da alma.
Coma se tivese a perlesía [¡tembro coma si tuvese a perlesia!]: esta parálise ou perlesía responde á acepción nº 2 da entrada PERLESÍA do DRAG. A frase comparativa é relativamente popular. Hai moitos sinónimos fraseolóxicos: tremar coma un azougado/un vime/un xunco (verde)/ unha vara (verde). Amais de Rosalía, botan man dela escritores de léxico impagable, como Blanco Amor ou Iglesias Araúxo.
Coma un ouro [bonito como unha prata e roxiño como un ouro]: pondera a bonitura.
Coma unha burra [Que es terco coma unha burra]: pondera o testalán que é alguén.
Coma unha cesta [tratándose de aquelo da franqueza das mulleres, todas deitan coma as cestas]: igual que unha cesta deita ou perde auga; pondera a inconsistencia.
Coma unha prata [bonito como unha prata]: pondera a bonitura, mais tamén pode usarse esta frase para ponderar a limpeza.
Coma unha vara verde [tembrare com’un-ha vara verde]: vid. arriba.
Con bos ollos [ela mirouno con moi bos ollos]: ‘con ánimo favorable’.
Con (moita) gana [comer con moitas ganas]: a forma estándar é en singular.
Condenado de min [-¡Condenicado de min, que seique é certo!]: expresa conmiseración.
Contos de vella [xa me van parecendo contos de vella]: variantes: Contos da feira, contos que van para a feira/para o mercado/para ningures, cousas que van para a misa, un conto que vai para a misa; en cast.: Cuento chino, Cuentos de vieja, habladas de borracho (esta última no español de cast. de América). Por que vella e non vello? Moi posiblemente porque na cultura galega a muller é en boa medida a depositaria da tradición, do coñecemento ancestral, en herbas, en cantigas (recórdese neste sentido o que deixou escrito Sarmiento sobre a prodixiosa capacidade creadora espontánea da muller galega), en ritos curativos e propiciatorios… E sumémoslle a isto que sobre a muller recae o vello mito de laretar de máis e darlles leria e prestarlles oído ás malas linguas viperinas, nunca mellor dito. En fin, o caso é que no noso refraneiro (tamén na fraseoloxía nominal: arco da vella, vella fervendo as papas) aparece con frecuencia a muller vella como protagonista: Está a vella morrendo e está aprendendo, A vella dos anos mil gardaba pan para maio e leña para abril, A vella de escarmentada pasa o rego (ar)remangada, Bago a bago unha vella encheu un canado, A necesidade fai á vella trotar, Nin de moza nin de vella non sentes o cu na pedra, Ten o pecado da vella: tanto lle dá polo que vai como polo que vén, Vezouse a vella ao mel e sóubolle ben etc.
Contra vontade [qu’estonces eu o fixera anque for a contra voluntade]: a frase admite posesivos intercalados; documentamos desde a Idade media contra mia voontade, contra suas voontades (Corpus Xelmírez, http://ilg.usc.gal/xelmirez/xelmirez.php?pescuda=voontade&corpus=notarial).
Correr a bóla [cando nesta nosa terra se da en decir qu’un can rabiou, sea certo ou non sea, corr’á bola]: ‘circular unha noticia ou un rumor’.
Coxear do mesmo pé [unhas e outras foron feitas da mesma masa e coxean do mesmo pé]: ‘ter o mesmo defecto’.
Dar Deus + COMPLEMENTO DIRECTO [Qué sobriño che dou Dios]: valor enfático-ponderativo; equivale a dicir que bo sobriño!
Dar palabra de (casamento) [dé nesta mesma noite palabra de casamento]: ‘comprometerse a’. Tamén se constrúe con cláusulas de infinitivo: dar palabra de ser bo, por exemplo. E pódese dar palabra de xuramento etc.
De cando en cando [de cando en cando a meterse debaixo da mesma tomba]: variantes: a cada canto, de cando en vez, de vez en cando.
De a cabalo [O d’á pé, corria tanto com’ó d’acabalo]: o dicionario académico dá esta frase como sinónimo perfecto destoutra: a cabalo.
De aquí a + EXPRESIÓN DE TEMPO [Pró á ser, tiña que ser d’aqui á un mes]: marca un prazo de tempo que se empeza a contar no momento presente.
De Deus [Camiños de Dios]: frase con valor enfático; ocasionalmente cobra o valor de ‘enfadoso, molesto’.
De nacenza [e eso venche xa de nacenza]: ‘de nacemento, de nación; que se ten desde o momento de nacer’.
De pronto [Cando de pronto oyeu]: frase adverbial, equivale a de súpeto, de repente.
Dencho coa viuviña [Dencho c’a viudiña]: as variantes -moitas delas eufemísticas- para designar o demo son numerosas; o DRAG trae estas: demoño, diabo, diabro, diantre e diaño. Meu pai, coruñés, dicíalle perecho, miña bisavoa valdeorresa demoro. No TILG hai un listado longo doutras variantes no texto de Vaqueiro et alii. A variante rosaliana, dencho, só aparece -fóra de Rosalía- nun autor máis (TILG) e rara vez no cancioneiro ou cantigueiro popular.
Deus dirá [Mañá Dios dirá]: malia poder ser interpretado como formante do refrán hoxe o gano, hoxe o como, en realidade esta é frase autónoma, e así aparece usada tanto no TILG como no CORGA. Son variantes: mañá dixo Deus o que sería ou Xa Deus dirá. Implican confianza na Providencia e de forma indirecta fan pensar no consello evanxélico aquel de a cada día bástelle o seu afán.
Deus me valla [¡ay! Dios me valla...]: equivale a Deus me axude ou vállame o ceo. Valor exclamativo. Na Idade Media documentamos a frase por exemplo na poesía de Don Denis: Vede-la frol do ramo, | valha Deus! (expresa pesar porque coa chegada da primavera o amigo debe partir á guerra).
Deus me/nos libre [por aquelo dos cornos retortos que se guindan ó pé da porta, e xa se sabe que un mal tira por outro. ¡Diono libre! // unhas e outras foron feitas da mesma masa e coxean do mesmo pé. Dios che mas libre do meu lar]: frase propiciatoria, para esconxurar un mal.
Diancre de home [Diancre d’home! que mesm’as veces penso s’eres d’aqueles que saùdan o crego solo por que non digan]: frase exclamativa que denota enfado ou pasmo; outra variante, diancre, que non figura no DRAG. A fraseoloxía co demo é riquísima en galego.
Dicir amén [di a todo amén]: ‘acatar, consentir, amosar acordo’.
Do seu sangue [xente d’a sua sangre]: metonimia. O sangue equivale á familia, á liñaxe.
En besta [ora teño que pagar o portasgo sólo porque vou en besta]: equivale a (ir) a cabalo.
En secreto [casaremos en secreto]: ‘secretamente’
En verdade [En verdade, malo me vai parecendo o casoiro]: ‘verdadeiramente’.
Estar feito da mesma masa [unhas e outras foron feitas da mesma masa]: ‘ter as mesmas calidades’. A frase admite un valor neutro, non necesariamente negativo.
Facer as cóchegas [Ti telo deño, Xan, i ora estache facendo as cóchegas co casoiro]: temos aquí unha variante de cóxegas. A frase ten o valor de ‘ilusionar’.
Facer as figas [tamén se dan beliscos e rabuñadas, e paseniño se fan as figas]: a unidade fraseolóxica común é facer a figa, en singular; así no CORGA, onde non hai nin unha soa documentación en plural.
(Figa de acibeche, servía de amuleto contra o mal de ollo)
Facer(lle) o pranto [que lle facían o pranto, turrando, turrando polos pelos como si fosen cousa allea]: alude a unha serie de manifestacións de dor ante un morto. Chórase e láiase ben na casa ben camiño do cemiterio e como se ve no texto, tamén se pode un autolesionar en manifestación ostentosa de dor. A frase é común ao galego e ao romance central hispano (fazer el planto xa en Berceo, CORDE). Na Galipedia este texto rosaliano serve de modelo no relativo aos costumes populares sobre a morte (https://gl.wikipedia.org/wiki/A_morte_na_cultura_popular_galega). Facer o pranto era todo un ritual. Valle Inclán, enchoupado da nosa cultura tradicioanal, nunha das súas comedias bárbaras -en Romance de lobos- faille dicir a unha súa personaxe: ¡Qué poca gracia tienes, condenada! Adeprende cómo se hace un planto. ¡Rosa de Jericó! ¡Rosa sin espinas! ¡Mi reina de las manos blancas…”, cando morre dona María.
(Carpideiras labradas na pedra. Santa Eulalia de Bóveda, Lugo)
Facer os cornos [o demo hastra á cruz lle fai os cornos de lonxe]: equivale a facer un xesto cos dedos índice e maimiño, coma quen fai unha burla aldraxante. En Risco o verbo facer conmuta por poñer (puñan os cornos coa mau cando pasaba o Santísimo, TILG).
Facerse rogado [n’atopey nunca muller solteira que non se fixese muy rogada]: equivale a ‘darse a valer’.
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
