VISITANDO TUI E TERRAS DO BAIXO MIÑO
I
Tras meses sen poder viaxar, esta finde baixamos nunha breve
escapada a Tui e outros lugares próximos. Choveunos de tanto en tanto. Mais en
xeral non houbo queixa. Puidemos pasear pola parte vella, polo fermoso paseo
fluvial, visitar a catedral, visitar o monte Aloia, cruzar o río e ir ao feirón
inabarcable de Vilanova da Cerveira, onde relembramos a D. Dinis e fixemos
fotos de todas as aves do mundo en pequenas gaiolas para mandarlle ao máis
pequeniño da familia… En fin, pasámolo ben.
 |
(Espazo para o gonzo da Porta da Pía)
|
Había moitos anos que non nos adentrabamos na vella sé episcopal,
sé moi antiga, por certo. Non quixera dispersar a vosa atención con demasiadas
cousas: así que debemos centrarnos, por exemplo, só en tres ou catro: 1. A
presenza sueva. 2. As campás. 3. A cama de san Xián ou Xulián. 4. A Ponte do Tamuxe.
Empezo polo máis breve: as campás. Algunha vez creo que teño
xa dito que me gusta un montón saber nomes de campás (hai un blog especializado…).
Na catedral de Tui -e vou citar datos tirados dun libriño de D. Cameselle e E.
Iglesias, con fotos de P. García, La catedral de Tui. Historia y arte-
hai unha torre das campás do XV, cun piso engadido en 1552: alberta 11
campás e sobrancea a grande ou das doce, fundida en 1744; a parte
superior está coroada por dúas campaíñas de ferro e contén tamén as do reloxo,
e aí é onde se atopa a máis antiga, dedicada a santa Ana, fundida en 1549. A
que son bonitos os nomes? A das doce e a de santa Ana.
(Edificio de boa pedra e considerable estado de abandono mais de innegable valor histórico para Galicia)
Sobre a presenza sueva fálase de que aí tivo corte ou viviu o
rei Vitiza ou Witiza. Quizais en Pazos de Rei, lugar moi próximo a Tui (dese
rei, o Padre Gándara deixou escrito que morreu en Allariz, pero non parece un
dato fiable…). Da presenza en Galicia de Witiza (694/95-710) fanse eco
importantes historiadores, por exemplo:
Según la Crónica de Alfonso III de fines del siglo IX su
padre [de Witiza]
Egica era sobrino carnal del rey Wamba (672-680); y, en todo caso, la
existencia de un parentesco entre ambos está apuntada por testimonios bastante
seguros. Y es probable que esa línea familiar se relacionara con las tierras
galaicas, donde Wamba había sido duque muy probablemente (…). Una tradición
recogida en la “Historia de Alfonso III” de fines del siglo ix se refiere al
gobierno de Witiza en vida de su padre en tierras galaicas, con sede en la
plaza fuerte de Tuy (Luis Agustín García Moreno, en: http://dbe.rah.es/biografias/6015/witiza).
 |
(O Pai Miño ao seu paso pola vella Tyde ou Tude)
|
Agora ben, ao meu humilde entender, o documento sintético imprescindible
para saber da pegada suevo-visigótica en Tui é o Plan Especial de Protección
do Conxunto Histórico de TUI (PEPCHA), publicado en 2016 e de libre acceso
en Internet. Hai que ler os parágrafos correspondentes no capítulo: “Evolución
histórica da cidade de Tui” (na redacción interveñen, nesta parte concreta, a historiadora
D. M. Rodríguez e os arqueólogos I. Álvarez e J. J. Perles, estando a redacción
xeral dirixida polo arquitecto M. E. López):
… no alto do
outeiro onde se
asenta o Tui
actual, había poboamento tardorromano-suevo. Os restos de
pavimento de “tégula” e un muro de mampostería localizados na rúa de Santa
Bárbara (González Santiso 1985, p. 159-164); as estruturas, muro, pavimentos,
canalizacións e derrubes atopados no Casino
Vello (Prieto Robles
2001) ademais de material localizado
de xeito fortuíto
ou en recheos situados en
posición secundaria, falan dunha continuidade tamén na zona alta de Tui na
contorna da catedral e do convento das Clarisas (…). O século
V quizais sexa
un momento clave
na vida de
Tui. (…) En canto ó
poboamento
xermánico-altomedieval de Tui,
dos invasores suevos
e visigodos non
nos chegaron estruturas de tipo habitacional e unicamente contamos cos
seus enterramentos tanto na cidade actual
como en Santa
Eufemia e San
Bartolomeu. A referencia que
fan as fontes
á existencia en
Pazos de Reis dun pazo, sé do rei
Witiza, aínda que apoiado pola toponimia, non está constatada pola arqueoloxía.
O resto das evidencias desta época son ademais de vestixios relacionados coas
necrópoles, un anel xemado, un
dubidoso capitel visigodo,
e varias moedas
de cronoloxía sueva
unha, e o
resto ata oito,
de época visigoda coa
mención de TUDE.
Polo tanto hai
un baleiro derivado
da falta de
investigación histórica que nos fai presupor algún tipo de
asentamento xermánico na contorna de Tui cuxa base serían os restos antes mencionados
(…). Deste período tardío da antigüidade, época de transición ó medievo
non quedaron en Tui moitos restos materiais que axuden a esclarecer o alcance
da presenza sueva neste territorio aínda que si conservamos a base da estrutura
administrativa recollida no Parochiale Suevum, documento do século VI, no que
se reflicte entre o resto do territorio galego, a demarcación sobre a cal a
diocese de Tui exercía a súa xurisdición (…). En época
tardorromana e suevo-visigoda constátase
unha gran concentración
de núcleos funerarios na
zona existente ó redor da
actual cidade de
Tui, onde atopamos
ata cinco centros
de enterramento. A presenza deles
está relacionada coa
rede viaria xa
que a maior
parte das necrópoles
disporíanse nos arredores da vía
XIX e en posibles ramais (…). Localizáronse tamén
tumbas de tipoloxía xermánica en
Santo Domingo (Llana Rodríguez
1999, p. 326); na igrexa
de San Bartolomeu
(Chamoso Lamas 1978,
p. 323-333) e
no claustro da
Catedral de Tui
(Gómez Sobrino 1976, p.
157-159). Nas dúas primeiras
os niveis suevos
e tardorromanos conviven
coas súas distintas tipoloxías. No
caso da Catedral,
a escaseza das
áreas estudiadas nas
diversas intervencións que se
realizaron non permiten facer unha interpretación completa do rexistro (…).
Pero os restos máis antigos localizados in situ, pertencen á época en que
ospobos xermánicos estaban asentados na comarca. No ano 1976 escaváronse no
claustro dous enterramentos construídos con laxas de pedras irregulares
catalogadas polos seus escavadores como suevo-visigóticas (Gómez Sobrino 1976,
p. 157-159) (en: https://tui.gal/sites/default/files/documentos/a02_evolucion_historica_firmado.pdf).
 |
(Ás eguas do Monte Aloia pasáballes coma as olisipienses, eran fecundadas polo vento)
|
Veñamos agora á cama de san
Xulián. Este é un dos santos locais tudenses, xunto con Paio e Telmo (de quen,
por certo, busquei sen éxito un libro, unha biografía, nada… e iso que parte da
súa vida, paso pola ponte da Ramallosa, episodio da súa conversión, milagres no
mar, está magnificamente labrado en madeira por distintos lugares da catedral…).
A cama de san Xulián é unha pedra enorme, de gran beleza, situada no
Monte Aloia. Nós hai uns quince anos ou máis que a viramos por primeira vez e
relembrabamos algo do que nos contara in situ un paisano: que era milagreira
para… que el non acababa de crelo, cousas de vellos -o informante era de
mediana idade-, pero -subliño este “pero”-, pero que si era verdade que algo
había porque, cousa curiosa e totalmente inusual, arredor da pedra non medraba
nunca a herba… Para que nos dixo que era milagreira a pedra non o recordamos
xa. Para a fertilidade das parellas estériles coma a de san Guillerme? Para os
males de barriga como relata no TILG a revista “Novo Galiciano” referido á Cama
do Santo do monte Confurco? Estaría alí deitado o santo Xulián, como din
que fixo Santiago na de Padrón?
Logo vemos en Internet que se
fala da cama coma dun xigantesco santo dos croques… Vaslle dar uns cantos golpes
á pedra coa cabeza e axuda así a curar as dores desa parte do corpo, a cabeza: (en:
https://www.geocaching.com/geocache/GCTNEG_monte-aloia-2?guid=9ee9243e-ad68-4e63-9fe4-508fbfd20398).
Unha crenza ou tradición que tamén se documenta noutras pedras:
 |
(Pedra que merecía ser chamada 'Formosa' coma as das saunas castrexas. Monte Aloia)
|
Funme a deitar a pedriña/do santiño San Lorenzo / funme a
deitar na pedriña / para curar a cabeza/a barriga e os riñóns / Dicen que foi a
pedriña / onde o santo descansou / Estás no monte castelo / e desde alí vese o
mar / tamén se toman os aires / cando a él te vas deitar (en: http://soledadfelloza.com/la-caja/archivos/7839
 |
(Escudo episcopal en san Domingos, hai arredor un xardín que merecía máis coidado... O propio edificio cun retábulo interesante, é difícil de visitar, nin horario nin información para o que chega de fóra. Unha mágoa. Chama a nosa atención o medieval e suévico dragón)
|
O que parece estar claro para nós
é a razón de ser esta pedra denominada cama de san Xián: e non é porque
o santo en cuestión descansara aí. Deixando á parte a probabilidade de que
houbese aí un culto lítico prehistórico ou precristián, o que parece innegable
é a facilidade con que en Galicia prendeu a dramática historia dese santo,
casado -segundo varias versións- con santa Basilisa:
En Galicia se rindió culto desde muy antiguo a los bienaventurados
esposos de Antioquía y es en aquella región donde más abundan, con notable
diferencia de las del resto de España, los templos erigidos bajo la advocación
de San Julián. Y se observa allí el fenómeno curioso de que al andar de los
tiempos se ha borrado de las gentes el recuerdo de Santa Basilisa, al menos en
su manifestación plástica, manteniéndose el de San Julián, en figura de un
joven elegantemente vestido a la moda francesa del siglo XVIII y caracterizado
con los arreos cinegéticos con que se representa a San Julián de Brioude, reforzados
con bastante frecuencia con una escopeta que empuña el Santo. Hay datos que
permiten suponer que en tiempos remotos se tuvo en Galicia a San Julián y a
Santa Basilisa por protagonistas de la tragedia que determinó su vida
penitente, y son: el hecho de que las únicas versiones populares de la leyenda
en que la mujer del parricida recibe nombre le atribuyen el de Basilisa; y la
circunstancia de que todos los pueblos que veneran por patrono a San Julián,
bien sea solo o bien conjuntamente con Basilisa, celebran su fiesta parroquial
el 7 de Enero, prestando de ese modo un tributo a la tradición que dedica ese
día a la conmemoración de ambos esposos, conforme a lo estatuído por la Iglesia
en lo antiguo (…).
Por lo que a aquélla [Galicia] atañe, hay además de las indicadas otras
huellas que permiten presumir la identificación con San Julián de Brioude de la
mayoría de los santos de este nombre que se veneran en Galicia (…).
Según la composición salmantina [un romance] y la de Lope de Vega, [San
Xulián] levantó un hospital (…). También a tenor de la versión de la
leyenda que se me envía de Morcelle (provincia y diócesis de Lugo), Julián y
Basilisa erigieron una casa para albergar a los enfermos: “ E as [sic] dous
fixeron un Hospital, donde cuidaron os apestados con muita pacencia e fatiga.
Todo o fixeron por amor a Dios”.
(Bonifacio de Echegaray: “La leyenda de San Julián el
Hospitalario en romances castellanos”, en: https://www.persee.fr/doc/hispa_0007-4640_1951_num_53_1_3253).
Tedes que saber que segundo os
relatos haxiográficos que narran a vida deste matrimonio, Xián e Basilisa, Xián
é advertido de que matará os pais: abandona o lar e parte a outras terras con
Basilisa pero os pais non saben a causa e búscano con afán: chegan en ausencia del á súa casa e
danse a coñecer: Basilisa cédelles a cama de matrimonio. Cando chega Xián e ve
a cama ocupada por dous corpos pensa mal de Basilisa e mátaos. Logo o parricida
fará penitencia, tras matar aos pais na cama de matrimonio, e Basilisa acompáñao:
farán vida de santos ata que logran o perdón divino. Esa é a cama do santo: a
cama onde xacían os seus pais.
A ponte do río Tamuxe vai ter que
quedar para outro día… Feliz comezo do verán!
 |
(Igrexa de San Telmo, en Tui. Bo exemplo, único, de barroco portugués en Galicia)
|
