A GAITA E O GAITEIRO II
 |
Nesta segunda entrega trataremos dous puntos.
1. FOLCLORE DA GAITA E O GAITEIRO:
Hai unha recollida sistemática de Xesús Ferro (en: https://seivane.es/files/pdf/literatura_da_gaita.pdf). A esa xenerosa recolleita podemos engadir aínda unha variante dunha cantiga das recollidas por Ferro, variante localizada en Cee, unha frase xeitosa e un romance interesantísimo:
O gaiteiro de Soutelo / antes non valía nada: / agora veu para Cee / e toca que é unha monada (Cee, recollida por Manuel Quintáns Suárez)
Galicia ten gaitas, sardiñas e rapaciñas (= todo o que se poida desexar, en Quintáns).
Canto ao romance velaquí o tendes:
En un tenebroso día / de tormenta y marejada / a nueve millas de Corme / batiéndose en la mar brava, / voces daba un marinero, / voces daba que se ahogaba. / Respondíale el demonio / del otro lado del agua: / -¿Cuánto dieras, marinero, / a quien del agua te sacara? / -Diera yo mis navíos / cargaditos de oro y plata. / -No te quiero tus navíos / cargaditos de oro y plata, / quiero que cuando te mueras / a mí me entregues el alma. / -¡Vete, aléjate, Satán, / con esa infame palabra! Soy cormellán y cristiano, / no quiero vender el alma. / -Piénsalo bien, marinero, / la vida con nada se paga; / mi poder es inmenso / y cumplo bien mi palabra. / Le responde el marinero / con estas graves palabras: / -Nunca tuviste poder / sobre estas aguas sagradas, / engañosa es tu promesa / y tu palabra patraña. / Mi alma se la dejo a Dios / y a la Virgen cormellana; / la cabeza a los mirlos / para que hagan su morada; / los ojos se los dejo a los ciegos / para que vean por donde andan, / los oídos a los sordos / para que escuchen las baladas; / la lengua se la dejo a los mudos / para que pronuncien las palabras / y las manos a los mancos / para que hagan labranza; / las tibias dejo a los gaiteros / para que toquen la gaita / y los pies para los cojos / para que anden sus jornadas. (Manuel Cousillas Rodríguez: Literatura popular en la Costa de la Muerte, 1998. O romance recitáballo -na infancia de Manuel- a súa nai, Mª. Jesús América Rodríguez)
 |
| (As ilustracións do libro de M. Cousillas son da autoría da nosa amiga e profesora de moitos de vós no instituto, Dª Irene Barros) |
É un romance, “Romance do Mariñeiro” ou “Marinero al agua”, suxeito a moitas variantes. Nesta páxina de Internet:
https://depts.washington.edu/hisprom/optional/balladaction.php?igrh=0180
recóllense 79 versións na península ibérica, en 3 idiomas, castelán, catalán e portugués. Sen dúbida na península é onde está a orixe e pola frecuencia habería que traelo ao NO. De aquí pasou a América e a África. Chama a atención a versión de Villamedianilla, Burgos: los huesos pa un carruqueño para que un carruco haga (a voz carruco ‘carro pequeño’ figura no DRAE). A única versión na que se amenta a gaita -coma na cormelá- é a leonesa de Las Truchas, comarca de Las Cabreras: las tripas pa un gaitero, para borlas de una gaita.
Esas tripas van destinadas en case unha ducia de versións de Trâs-Os-Montes para un guitarreiro ou para que un cego toque a guitarra, ao igual que ocorre nunha versión de Viana do Bolo. Tamén chama a nosa atención o nome do protagonista: aparece só en dúas versións: nunha leonesa é Baldovinos, de resonancias tan cervantinas… Noutra, recollida polo relembrado Aníbal Otero en San Martiño de Suarna, o protagonista é Celino. Como comprenderedes doadamente, nestas versións de terras do interior, o personaxe non afoga no mar, senón nun pozo de auga.
Hai que engadir que o romance cormelán é o máis completo dos 80 manexados. A presenza de localismos/galeguismos etnográficos (son cormelán, a Virxe cormelá, a gaita e o gaiteiro, a idea de ser o mar un espazo sacro vetado para o demo) son un claro indicador da súa integración na Costa da Morte. Estamos ante unha variante realmente xenuína.
2. A GAITA E O GAITEIRO NA MICROTOPONIMIA
Como coruñesa que son, permitídeme que empece por aquí: na Coruña hai un barrio chamado A Gaiteira, dividido (antes polo menos, en vida dunha servidora) en Gaiteira de Arriba e Gaiteira de Abaixo. Hai tempo que non paseo e tomo detalle do que queda da época da miña infancia e mocidade. O que farei é relembrar convosco un pouquiño. Así, currente calamo, sen pararnos a coller un mapa, a zona da Gaiteira linda cos Castros, co mar, co Montiño e coa Cubela; en tempos, tamén co río de Monelos. Eu recordo o Cine (Ideal Cinema), recordo case en fronte a pastelería que vendía chantillís e vendía aqueles inesquecibles vasiños de merengue, pequerrechos. Un pouco máis arriba do cine estaba a Sociedade da Gaiteira, onde os homes (basicamente) xogaban ás cartas e quizais tamén ao billar… Para pasar á Gaiteira de Abaixo había unha ponte de cemento algo artística que cruzaba as vías do tren. E un pouco antes das vías do tren, se non falla a memoria, estaba o chamado Corralón (creo que, en realidade, o “Corralón” máis famoso é o de eventos deportivos, situado máis preto da Fábrica de Tabacos, máis próximo á desembocadura do Río de Monelos no mar), con casas modestas populares… A xente da miña xeración relembra aínda as máquinas negras de vapor, nubes brancas de vapor… Creo que foi o noso amigo G. (nado no 47 precisamente na Gaiteira, onde viviu os primeiros anos da súa vida) o que nos dixo que as nais levaban a respirar aquel vapor os meniños cando estaban malos da gorxa… Xusto en fronte do cine había unha rúa que subía en costa e logo torcíase á dereita para ir cara a Cubela. Conforme torcías topabas cunha fábrica de conservas que apestaba e tiña diante o chan con cunchas esmagadas, esnaquizadas: ti pasabas por alí e ías facendo crench, crench cos pés… O río de Monelos desembocaba precisamente na zona da Gaiteira. As augas chegaban ao mar xa porcas en vida dos meus avós (desde 1835, cando a fábrica de fundición de ferro La Victoria, a de Joaquín Galiacho, foi instalada xunta o río, comezou o río a converterse nun río sucio; axudaron tamén as conserveiras na súa ribeira, a un lado e outro da ponte da que falaremos; pero o meu avó Manuel relembraba aínda que río arriba, preto dos muíños de Monelos, se pescaban anguías). Na zona da desembocadura en tempos houbo frondosa vexetación, canto menos un bo canaval. Documéntase precisamente por aí o microtopónimo Juncal[1] aínda no s. XIX e unha servidora puido bañarse sendo unha meniña na praia das Cañas, localizada entre a desembocadura do río de Monelos e o castelo de San Diego, xa daquela unha ruína emporcada polo incivismo das xentes). Pouco antes da desembocadura había unha ponte, unha ponte moi vella que foi experimentando transformacións ao longo dos séculos. Esa ponte é xa amentada no XVI, nalgún libro de historia que narra os feitos da resistencia galego-coruñesa ante o ataque inglés de 1589. Logo volve aparecer en varios mapas dos enxeñeiros militares destacados na Coruña no s. XVIII. Vese ben no mapa de Felipe Gianzo, por exemplo. A ponte é, sen dúbida ningunha, a que dá nome á zona, á barriada.
Vexamos exactamente como é denominada a ponte nesas fontes:
1525: del gauyteyro (Emilio Vega Rodríguez, en : https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2019/04/10/historia-da-ponte-medieval-da-23807557.html). E. Vega cita datos do libro de Ismael Velo Pensado: La vida municipal de A Coruña en el siglo XVI. Deputación da Coruña, 2020 (2ª ed.). Ao longo dese século a forma é sempre en masculino, ben sexa en galego, ben en castelán. Sen movernos do XVI, tamén aparece na imprescindible publicación de Isabel Martínez-Barbeito, Notas de un archivo, A Coruña, 2004: Llegadas las tropas al puente del Gaiteiro (titulado así ya a principios del XVI [na praia de Oza foi onde se produciu o primeiro desembarco dos ingleses] se entabla el primer choque con las tropas españolas mandadas por el capitán Troncoso (p. 220 do libro, o artigo en cuestión leva este título: “El Cerco de 1589, institución del Voto y dote para doncellas”). Máis adiante (p. 232) amenta a ilustre cronista coruñesa parte do testamento de Savela Xaspe, a esposa do capitán Juan Varela, que tan heroicamente se comportou no “Cerco”: (incorpora para o home) por todos los dias de su vida de las medias azenas que tengo en el Gayteiro y sus casas y lugar…). Deducimos que hai un lugar aí, unha aldeíña distinta de Santa Lucía e ben pode ser que esta sexa a razón pola que, nun documento-itinerario militar datado en 1866 (vid. máis abaixo), Gaite(i)ro aparece como aldea.
Século XVII:
Fuese acercando la armada en un cuerpo, a tiro de cañón de San Antonio, la capitana en la vanguardia, llevando una carabela delante. A la una del día, sin haber acabado de dar fondo, echó la armada gente muy apriesa en catorce lanchas, dejándoles libre el desembarcadero las galeras, alargados por los muchos cañonazos que les tiraban. Siete banderas ocuparon el Picote del pasaje y formaron escuadrón, y otras tantas otro en la aldea de Omonte y más que desembarcaron ocuparon el monte de Hiris, cerrando los caminos de Santiago y Betanços. Por esto se ordenó a la gente deste lugar viniese por el camino de Bergantiños, y al capitán Álvaro Trancoso y al sargento mayor Luis de León, que saliesen con doscientos y cincuenta arcabuceros y mosqueteros a lo alto de Santa Lucía sobre la punta del Gaitero, para donde se encaminaba el enemigo (c. 1619, Luis Cabrera de Córdoba, Historia de Felipe II, rey de España. José Martínez Millán y Carlos Javier de Carlos Morales, Junta de Castilla y León (Salamanca), 1998, texto atirado do CORDE; a letra grosa é nosa).
Nun artigo publicado no Boletín da Real Academia Galega en 1931[2], Juan López Soler fala dun cadro do valenciano Mariano Ramón Sánchez (1740-1822) onde aparecen “las mansiones inmediatas a las Aceñas, construidas aguas abajo del entonces denominado Puente Gaitero”.
 |
| (Cadro de Mariano Sánchez) |
O tema das mansións abre unha pequena paréntese: Mariano Sánchez pinta ese cadro no último terzo do XVIII (entre 1792-3) e daquela non parece que houbese xa aceas na desembocadura do río. A partir de 1764 empezan a deseñarse e construírse os edificios para o Arsenal coruñés nesa zona. A última mención clara delas que temos é a do mapa de Cermeño de 1774. Coa construción do arsenal coruñés desaparecen as aceas, cámbiase o curso do río, móvese de lugar a ponte[3] (vid. “El Arsenal de A Palloza”, por Marcelino Abuín Duro, en: https://www.laopinioncoruna.es/coruna/2021/10/24/arsenal-palloza-58742732.html). Na análise desa pintura de Mariano Sánchez, o profesor Soraluce xa di:
Más allá de las casas del barrio de santa Lucía, el artista reproduce tras un galeón español, las instalaciones del Arsenal de Correos Marítimos. Esta vista lejana de aquel complejo, trasladado a Ferrol en el siglo XIX, es la única de conservamos de su corta existencia. Su construcción era relativamente reciente, aprovechando una naves y almacenes militares, el que debía haber sido un proyecto de dimensiones considerables y diseño ejemplar, obra del arquitecto Miguel Ferro Caaveiro, quedó en nada, tras no pocos cambios. Entre 1778 en que se iniciaron los diseños y el resultado final en los años de estancia de Mariano Sánchez, el Arsenal abierto en la costa acogió, reparó y aprovisionó los galeones de la moderna carrera de indias, abriendo América a la naciente industria de la región (https://iusnaufragiicrunia.wordpress.com/2018/02/13/as-vistas-da-coruna-de-mariano-sanchez/).
O que si é digno de mención é que, tras a lectura do escrito de Abuín así parece deducirse, aínda no XVIII se conserva o nome das aceas, De Jaspe. Relembremos que no testamento de Savela Xaspe, no s. XVI, améntanse entre as súas propiedades aceas na desembocadura do río.
E falando un chis máis de casas grandes e luxosas na Gaiteira, nós recordamos perfectamente mansións posteriores no tempo: a casa de Long, a de Chas, a do Moro (Moro é apelido; podedes ver fotos nese blog magnífico que administra José Carlos Alonso, https://asxubiasoscastrosagaiteira.wordpress.com/about/).
MAPAS:
|
 |
(Fragmentos dos mapas da Coruña do enxeñeiro militar Francisco Montaigú, datados en 1726; en ambos vense os muíños na desembocadura do río de Monelos; no de abaixo vese, amais, a ponte do gaiteiro. A lectura do microtopónimo é escura, hipotizamos (ga)jtejro. O o final está claro)
(Fragmento de mapa da Coruña datado en 1736)
(Mapa topográfico da Coruña e arredores datado en 1764. Vese ben a ponte, sen nome. Si que podemos ler perfectamente Molinos, entre a lagoa que facía o río e o mar)
(Fragmento do mapa da Coruña do enxeñeiro militar Pedro Martín Cermeño, datado en 1774)
(Fragmento do mapa da Coruña de Felipe Gianzo, 1819).
 |
| (Do mapa de Gianzo) |
No que nós sabemos, o mapa de F. Gianzo presenta a primeira documentación da forma concordada en feminino: Puente Gaiteira.
Ao longo do XIX xa podemos documentar máis veces o xénero feminino:
En Madoz, entre 1845-50, por exemplo, aparece Puente Gaitera. Na prensa tamén:
“… desertó de los trabajos esteriores de la' carreterra de Puente Gaiteira”(Boletín Oficial de la Provincia de Lugo, 30/3/1852)
“se desertó el confinado del presidio de aquella plaza […], á tiempo que se hallaba en los trabajos del camino del Puente Gaiteira en el distrito de Sta. Maria de Oza” (Boletín Oficial de la Provincia de Lugo: Número 88 - 1852 xullo 23
e incluso podemos documentar a reposición da preposición seguida do feminino: A 3 k. se pasa el arroyo de Monelos por el puente de Gaiteras, y se atraviesa un arrabal, en el que está situada la fábrica de tabacos de la Coruña. 0,5 k. después se separa , por la izquierda , una senda que conduce ai castillo de San Diego, distante 0,1 k., y que ahora está desartillado y mal conservado. Antes de Pasaje, y á la izquierda, se encuentran la ermita y el castillo de Oza; éste es un reducto rectangular, situado en la bahía de la Coruña, y se halla desartillado. En Pasaje desciende fuertemente , para pasar poco después la ria del Burgo ó rio Mero, por un lanchon capaz para 20 hombres (a letra grosa é nosa; datos tomados de: Itinerario descriptivo militar de España. Formado y publicado por el depósito de la guerra, con los datos recogidos sobre el campo, por el cuerpo de Estado Mayor del ejército. Madrid, 1866).
Xa é hora, así pois, de que nos fagamos un par de preguntas básicas. Unha é esta: por que recibe este nome a ponte coruñesa? Posiblemente porque houbo en tempos un gaiteiro que gustaba de situarse aí e tocar. As pontes son lugares de tránsito, de paso obrigado. A que estudamos estaba moi ben situada, no acceso á cidade amurallada pola costa, no camiño que comunicaba Oza con Santa Lucía, aldea de pescadores e núcleo dun hospital de lazarados que xa consta en documentación tardo medieval. E amais estaban as aceas que xeraban unha actividade económica importante. As pontes, e este é un factor que non podemos esquecer (non sabemos cando viviría ese gaiteiro dador de nome ao lugar pero lembremos que o microtopónimo xa está establecido a principios do XVI), son puntos onfálicos, cargados de simboloxía, suxeitos a ritos de forte relixiosidade[4] e por veces, de temores ancestrais (pénsese no demo construtor de pontes a quen hai que burlar). Sabe Deus se incluso a música da gaita, tan vinculada desde sempre ás cerimonias da Igrexa, non fose esconxuradora de maleficios e portadora sempre de alegría e bos aires. Insistiremos un pouquiño aínda (con fotografías de gaiteiros nas pontes) na entrega III.
 |
| (Río de Monelos en fase de canalización. Esas ruínas de vellas conserveiras relembrámolas nós. Ao fondo vese a Ponte da Gaiteira) |
A outra pregunta que debemos facernos di así: por que o cambio de xénero? Por que de ponte do Gaiteiro ou Puente del Gaiteiro/Gaitero se pasou á Gaiteira? A responsta é obvia: pola concordancia con ponte, que é voz feminina xa desde a lingua nai, desde o latín. Aí temos A Pontenova ou, con semántica oposta, Pontevedra. En moitas partes de Galicia á cociña de butano chámanlle a butana. Intervén o sacrosanto Principio de Economía Lingüística.
O relembrado Eligio Rivas dinos que en Marín, un microtopónimo, Pedra de Lagarto, “ó perder o enlace Pedra Lagarto, acabou en Pedra Lagarta. De xeito semellante, Pedra de Coitelo deu en Pedra Coitelo e acaba en Pedra Coitela. E Cachada de Piñeiro, Cacha de Piñeiro, Cacha Piñeira. Cova de Loureiro e Cova Loureira” (en p. 482: http://ilg.usc.es/agon/wp-content/uploads/2013/10/28.Rivas_.pdf).
Debemos dicir a este respecto que a historia dunha suposta tradición sobre a existencia dunha muller que tocaba a gaita ( “La mujer, la gaita y el puente que se juntaron para dar nombre a un barrio de A Coruña”, artigo publicado na prensa coruñesa no 2023) non deixa de ser, ao noso humilde entender, unha fantasía. Enténdase: unha fantasía pensar que esa é a orixe do noso microtopónimo, vista a documentación antiga.
Quédanos para outro día rematar este punto 2, sobre microtoponimia con esa raíz (GAIT-) na nosa terra. Será na próxima entrega de Gaitas e gaiteiros. Que soen con forza todas as gaitas do mundo o día de Galicia!
 |
| (Foto tomada da prensa. Río de Monelos canalizado. A "ponte gaiteira" ou da Gaiteira, ou mellor dito, o que queda dela. Calculamos un valor incontable para algunhas destas pedras...) |
[1] ROMERÍA.- La que todos los años tiene lugar al otro dia de San Pedro en el sitio llamado el Juncal, junto á la Puente Gaiteira, debió estar ayer muy poco concurrida á causa de lo lluvioso del tiempo (en: El Iris de Galicia: Ano I Número 18 - 1 xullo 1857; a letra grosa é nosa).
[2] Juan López Soler, “Tres vistas de la Coruña pintadas en el siglo XVIII”. Boletín nº 235-240.
[3] Marcelino Abuín Duro, no artigo en prensa citado, é a fonte de onde tiramos o dato de que se trasladou a ponte de lugar. Temos as nosas dúbidas: quizais houbese outra pontella preto das aceñas (pontellas no río de Monelo habelas hóuboas: baixando pola rúa de Joaquín Galiacho –onde unha servidora naceu, na casa dos avós paternos- ao río, un pouquiño á esquerda, había unha, era de pedra e tiña barandas de metal, estaba preto da ponte de Monelos, preto do cine Monelos), pero a ponte por antonomasia sobre a que pivota este escrito, a Ponte Gaiteiro/Gaiteira, a ponte pola que ía a estrada a Oza (a día de hoxe por aí bai a Avenida de Oza) non se moveu de sitio. Fixémonos na súa situación no mapa de Cermeño de 1774 e logo miremos a súa situación no mapa de F. Gianzo de 1819. Non se moveu de sitio. Si o curso do río, en troques.
[4] Léase neste sentido a páxina 556 do libro citado de Ismael Velo.
