venres, 25 de setembro de 2020

 

LOCALISMOS NA FRASEOLOXÍA.



 

A idea de que toda lingua, digo como sistema ou superestrutura social, vén sendo coma un organismo vivo, suxeito a cambios, é máis vella ca andar a pé. Cando relemos os clásicos decatámonos decontino. Di ti -deixádeme que fale comodamente, por favor, usando coloquialismos- que tamén iso lle dá ao libro un aire gustoso, arcaico e incluso en ocasións, un aire familiar. Mirade por exemplo esta frase da vella lingua hispánica do noroeste (contén un leonesismo, identificámolo polo ele inicial palatalizado, llóbado, unha voz que en galego sería lobo, por exemplo o lobo da orella ou os lobos do cerebro):

 Llóbado malo me acuda / si la verdad yo nos digo

Pertence á égloga de Juan del Encina, Égloga de Plácida y Vitoriano, de 1513; quen fala é Pascual: cando o les pensas, vaiche boa esta, localismo perdido. Ou non, se cadra nalgún lugariño de Salamanca aínda vive; o que si é certo que recorda moito a fraseoloxía galega: mala landre…, mala nacida te coma etc. Pensade que noutrora os furúnculos e semellantes – o llóbado  ou a nacida- podían infectarse e non eran cousa de broma, non había penicilina.

En Sua Excelencia (obra publicada en 1971), Luis de Sttau Monteiro faille dicir a Dª Hermínia (Caeiro preguntáralle antes, descendente de portugueses?):

Descendente e ascendente, porque meus filhos são todos portugueses. Olhe que somos tão portugueses que para as festas dos baptizados deles importáos bôla de Tras-os-Montes.

 


 (Bica de Tras-os-Montes. Son moi comúns as recheas de carne. Haberá que viaxar un mes destes a Portugal e probala)


Esa bóla de Tras-os-Montes é un localismo saboroso: coma o noso roscón imprescindible en Pascua ou en Reis, ou a nosa estupenda bica ourensá (moitos de vós sabedes que teño un fillo casado cunha alabameña e viven aló: este día metinlle envexa co polbo e respondeume cunha foto dunha botella de mencía e un anacazo de pound cake mollado no viño, e a pé de foto dicía: “polbo non teño pero este cake sureño non desmerece da bica”), bica que aparece na fraseoloxía tamén: quen  che  dera  bica  quente  posta  ao  sol , que se corresponde perfectamente coa frase castelá, recollida no novo diccionario fraseolóxico de Seco et alii, ya quisieras para los días de fiesta; conste que na provincia da Coruña temos oído variante tremendamente expresionista, quen cho dera morto de tres días.

Hai localismos fraseolóxicos dappertutto que din en Italia, por todas as partes, vaia, que dicimos aquí. Hai conciencia lingüística neste sentido en Jorge Edwards (a cita pertence ao seu libro, moi recomendable, por certo, La muerte de Montaigne):

fue su manera última y suprema de afirmarse, de no agachar la cabeza. De no bajar el moño, como decimos nosotros.

Tamén diriamos, de no dar el brazo a torcer, e incluso de no querer apearse de la burra; a frase do escritor chileno non a usamos na península, velaquí un localismo. Claro que neste caso é mellor falar dun chilenismo ou un americanismo. Nese mesmo libro seu hai outros simpáticos casos de conciencia lingüística:

esa relación eternamente difícil, intrincada, encarajinada (palabra que el computador purista, ignorante de chilenismos, me corrige por encorajinada).

Vexamos un caso máis de clara conciencia lingüístico-fraseolóxica noutro dos meus autores favoritos (aquí coincidimos a miña querida Uxía e mais eu e permitídeme que vos diga, ademais, que este amor polo escritor siciliano honrámonos de terllo transmitido ao noso fillo menor), Leonardo Sciascia:

Caridad, pues, es lo que hacían los nobles desde siempre: cada viernes, a cada pobre que se presentase ante el portal, un sirviente, de librea y con aire de sufrir náuseas, entregaba un grano. De aquí que la expresión «un grano el viernes» haya adquirido valor proverbial para señalar un auxilio o pago irrisorios (El Consejo de Egipto, Tusquets, Barcelona, 2004, p. 46).

Cando eu arriba dixen máis vello ca andar a pé, por España adiante outras frases saltarían; en Galdós documentamos, sen ir máis lonxe, es más viejo que la Cuesta de la Vega. (Misericordia, no CORDE).

E naturalmente, hai tamén localismos fóra da literatura, na fala viva. Algúns son estupendos, como este que dicía Maruja (a nai de César, nacida en San Cibrán de Mazote, provincia de Valladolid, lindante xa con Zamora), cada vez que nos equivocabamos abotoando unha prenda de roupa, non sabedes?, facémolo ás veces e non queda outra que desabotoar e volver empezar. En galego non sei de haberá unha equivalente. Xa me gustaría sabelo. Ela dicíanos: ¡Qué!, ¿llevas la chaqueta a lo Toribio Piloño? Pero xa non sabía quen era ou quen foi ese personaxe, Toribio Piloño, que pasou á historia das palabras da tribo hispana.

Vindo á casa, a nosa nai de nenas cando resultabamos pesadas dicíanos que eramos coma Pepiño o da petaca (sobre este tema xa publicamos a explicación noutro lugar, é personaxe dun conto popular; alí dixen tamén que en falantes ferroláns documentamos a variante como el niño de la petaca).

 

(Petaca de coiro. Cando vimos esta fotografía moito nos lembramos do noso pai, que en paz estea. El tiña unha igualiña)
 

En Usagre, Badajoz (unha vila con avoengo, con foro medieval, lugar de orixe dun noso parente político, a quen lle debemos moitísima fraseoloxía), din, para mofarse dos que aseguran que madrugaron sen ser moi certo…, din: el madrugón del pellejero, que le daba el sol en la cara y decía que era el lucero. É divertida, eu dígoa moito…

Na Coruña había unha tenda onde vendían medias e outras prendas e chamábase La gloria de las medias. Estaba na rúa do santo André. Como Las Tres Bes… Aquela pasou á fraseoloxía, téñolla lido a Manuel Rivas (coma as BBB, que salvo erro da memoria, aparecen amentadas en O último día de Terranova, do 2015), estar na gloria das medias.

 


 

Acabo xa por hoxe. O tema dá para moito, pero hai máis días no ano. Pecho con esta, oída a un noso amigo de Medina del Campo. Moi fermosa, e moi evocadora de tradicións inmemoriais: corazón de cofradía. Soa ou introducida polo verbo ser. Un corazón de cofradía… Que boa, tamén! Xa imaxinades o significado, non si? Serve para designar un home mullereiro en particular ou un ser humano namoradizo en xeral. Feliz comezo de outono e de curso!

(Foto antiga da rúa coruñesa do santo André. Principios do século XX. Todas as fotos foron tiradas de Internet. A de arriba tamén está tomada na mesma rúa, décadas máis tarde)

sábado, 12 de setembro de 2020

VISITANDO NEVEIRAS PONTEVEDRESAS.

 


 (O contexto. Salvo indicación distinta, as fotos foron feitas por Charo Soto)

Este verán pasámolo na aldea. Xa sabedes os que seguides este blog o que iso significa para nós: paseos, compracencia en oír as aves que cantan na nosa fiestra, gana de tomar apuntamentos das pequenas xoias en pedra (fontes, lavadoiros, petos, pontellas…), moitas lecturas e algunha que outra pequena homenaxe coa familia e cos amigos. 

 


 

Nunha destas tardes do pasado agosto fomos ver as neveiras de Fixó, vinculadas ao mosteiro de Aciveiro. Lamentablemente, a miña memoria non responde sempre ao que eu quixera… e non puiden localizar un documento que lin hai anos e que debo amentar con toda a cautela do mundo, por se errase: penso que o documento estaba datado na baixa Idade Media e xuraría que versaba dun preito polo uso ou posesión das neveiras de Aciveiro. Lembro tamén que eu as imaxinaba case ao xeito dunhas despensas escavadas nunha parede vertical… O documento non o encontrei. Paciencia. Porén, deleitámonos coa paisaxe e beleza destas neveiras máis modernas, do s. XVII, situadas nun contexto fermosísimo. Temos que darlles parabéns ás nosas Institucións no relativo a este punto. Boa política de conservación, boa forma de fomentar o turismo cultural na nosa terra.


 

 


 

Algo de boa literatura sobre o tema das neveiras en Galicia: El antiguo monasterio de A Franqueira poseía un mínimo de dos neveras y una poza de nieve: la nevera de A Franqueira, la nevera de Petán y la pozade Deva. El monasterio de Melón poseía la nevera de Tourón y posiblemente fuese suya la de Vilar de Condes. El monasterio de Celanova también tuvo una nevera. San Martín Pinario poseía una en Santa María de Xestoso (Si-lleda). El cabildo de Santiago poseía dos en Vilariño (Forcarei). Tanto el colegio de jesuitas como el particular Gaspar Mosquera poseían una cada uno en  Acibeiro.  El  monasterio  de  Toxosoutos  también  tenía  una  en  Urdilde (Rois). El cabildo ourensano tenía aforada una nevera en el alto de Meda al monasterio de Xunqueira de Espadanedo. La abadía de San Clodio, en Ribas de Sil, era propietaria de una en su término 13. El monasterio de los monjes bernardos  de  Xunqueira  de  Espadanedo  poseía  una  en  Cabeza  de  Meda 14. Otros como Meira, Montederramo, Oseira, Sobrado (en: Una aproximación al mundode la nieve en Galicia de Andrés Sampedro Fernández. Artigo dispoñible na rede, en: file:///C:/Users/Charo/AppData/Local/Temp/Dialnet-UnaAproximacionAlMundoDeLaNieveEnGalicia-308963.pdf. Aquí acharedes bibliografía.

 

(Foto feita por Mari Carmen Sánchez)

 

Na prensa tamén hai varias páxinas sobre este tema. Por exemplo: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/deza/2013/08/12/nevera-vieja-bajo-tierra/0003_201308P12C8995.htm