domingo, 27 de decembro de 2015

A CORUÑA



A CORUÑA: CORUÑESES NO URUGUAI


Nun artigo publicado en 1976 estuda Emilio González López (alumno que fora do noso Instituto, grande historiador e  autor de numerosas obras, unha delas de carácter autobiográfico, onde deixa escritas páxinas memorables sobre profesores e compañeiros que tivera no ‘Instituto da Guarda’...) da vida e obra de tres coruñeses que xogaron un papel digno de lembranza na historia americana.  Titulouno Ilustres coruñeses próceres de la independencia del Uruguay, e dedícallo a outro ex alumno do noso Instituto, A Salvador de Madariaga, historiador de la América española.

 (Foto do historiador coruñés Emilio González López tomada da Internet)

Comeza o seu estudo recordando que a emigración galega foi a máis numerosa de todas as emigracións españolas nos territorios do Río da Prata, e en concreto en Montevideo o grupo galego máis numeroso di que era o coruñés, formado sobre todo por funcionarios; hai que ter en conta que na Coruña estaba o principal porto español con comunicacións constantes con América (xa en 1773, reinando Carlos III establécese aquí a Comisión encargada de la expedición de familias de emigrantes, e alá se foran sobre todo galegos, asturianos e leoneses para colonizar aqueles inhóspitos territorios: Víctor F. Freixanes, entre outros, soubo pasar ben ao terreo literario aquelas historias épicas e reais; tamén na Coruña, no lugar próximo á actual Palloza e edificio da antiga fábrica de Tabacos, estiveran ata finais do XVIII os Correos Marítimos que ían e viñan a América).

 (D. Antonio Díaz, prócer uruguaio e coruñés de nacemento; foto tomada da Internet)

Empezamos con D. Antonio Díaz: nacera na Coruña en 1789 e fora bautizado na recentemente construída igrexa de san Nicolás. Con 13 anos emigrou cos pais a América e foron instalarse a Montevideo, cidade favorita dos coruñeses do outro lado do charco. Con 18 anos tocoulle vivir a 2ª invasión inglesa dos territorios do Río da Prata; alistouse no Batallón de Infantería do Comercio co grao de Subtenente, e tomou parte na batalla do Cradal; derrotados os españois, tiveron que retirarse a Montevideo, defendido daquela por fortes murallas. Os ingleses eran superiores en artillería e houbo que capitular. Díaz foi un dos prisioneiros, e no asalto a Montevideo foi ferido dun machadazo, quedándolle para sempre unha cicatriz na fronte. Cando rematou a guerra, o noso protagonista foi ascendido a tenente pola súa actuación valerosa nesta campaña. Expulsados os ingleses, volveu ao comercio. Ata que en maio de 1810, a ruptura do Cabido (especie de goberno pseudo-autónomo da colonia) co virrei e o nomeamento polo Cabido dunha Xunta Gubernativa independente da metrópole, forza a Díaz a tomar as armas. Francisco Elío representa a autoridade española e contra el érguense Artigas, Rivera e Lavalleja, e con eles estaba Antonio Díaz, e  sempre con eles toma parte na acción victorioso de Las Piedras, que puxo fin á dominación española na Banda Oriental e deixou sitiado a Elio en Montevideo, acción esta na que o coruñés era capitán.

Cando en 1813 se convocou unha Asemblea Constituínte das Provincias do Río da Prata, un dos 9 deputados que enviou a Provincia da Banda Oriental (hoxe Uruguai) foi Antonio Díaz, nomeado secretario do grupo.

Tamén foi amigo e colaborador do xeneral Alvear e con el se traslada a Bos Aires: na Arxentina reside 14 anos (este Alvear tiña idea de facer da Arxentina unha especie de protectorado británico, polo cal estivo desterrado en Brasil).  Máis tarde, Díaz uniu o seu destino ao de Bernardino Rivadavia, un crioulo de orixe galega, antigo oficial do Terzo de Voluntarios de Galicia, que tivera unha brillante actuación na defensa de Bos Aires contra os ingleses en 1807 (Rivadavia chegaría logo a ser o primeiro Presidente do país riopratense, en 1826).

Díaz tamén tivo un papel destacado como xornalista: por exemplo, perante as pretensións portuguesas de anexionar a Banda Oriental, e a incorporación por parte de Brasil deses territorios en 1821, participa e alenta coa pluma a resistencia armada contra os brasileiros; din os historiadores (como por ex. Carlos A. Zubillaga, a quen segue Emilio Glez. López) que Díaz senta as bases do verdadeiro periodismo en Montevideo, rompendo o estreito molde imposto polas gacetas do dominio español. Di Zubillaga que o coruñés participou na batalla de Ituzaingó, que puxo fin ao dominio portugués na Banda Oriental: el foi quen redactou o parte de guerra, o día da Candeloria de 1827 (aí, cumprindo unha das esixencias impostas por Brasil para asinar a paz, é onde ten orixe a existencia do Uruguai como nación independente, á marxe da Arxentina).

 (Mapa de Montevideo no s. XIX, tomado da Internet)

En 1938 vemos a Antonio D. Como Ministro de Facenda da República independente do Uruguai, co goberno de Manuel Oribe; tamén ocupou as carteiras de Guerra e Mariña.

E canda a chamada Guerra Grande entre Rozas e Rivera, cando o novo sitio a Montevideo (compáraa E. Glez. López con Troia...), atopamos de novo ao noso coruñés Díaz desempeñando a xefatura do Ejército del Litoral y del Norte, no combate de Paysandú, o 30 de setembro, episodio histórico en que rexeita a acometida da escuadra anglo-francesa, apoiada por unha partida ao mando de Garibaldi.

Coa presidencia de Gabriel Antonio Pereira (máis sangue galego en acción), entre 1856-60, volvémolo ver dirixindo os Departamentos de Guerra, Mariña e Goberno. O seu labor foi importante: o seu camiño político estivo marcado pola moderación, era eficaz á hora de organizar, sobre todo destacou na política educativa (fiel partidario da universalización da cultura, dos valores civilistas, de que fose o Estado o encargado dun eficaz desenvolvemento da ensinanza pública) e no servizo das postas (correo), establecendo  as cinco estradas principais para ese fin do Uruguai.

(Abonda por hoxe, seguiremos a próxima semana).


 (Mapa da Coruña da primeira metade do XIX tomado da páxina web da UDC: en primeiro termo, á esquerda, vense as edificacións onde estiveran ao longo do XVIII os Correos Marítimos)

domingo, 20 de decembro de 2015

CLUB DE LECTURA



CLUB DE LECTURA

 (As catro rapazas do Club de Lectura dos xoves, todas de 2º da ESO, arredor de Ana, a profesora de Lingua castelá que ese día nos honrara coa súa presenza)
 
As rapazas, todas boas lectoras, do Club de Lectura dos xoves –as derradeiras en entrar a formar parte dun club baixo a miña éxida-, leron o cómic de Miguelanxo Prado A casa dos Pampín.

-E que? Gustouvos?

Uxía: -Gustoume, si. Ten así un aspecto crítico... Un pouco sobre a sociedade de consumo...

Michelle: -Adianto unha conclusión: “As herdanzas sempre dan problemas”.

Son alumnas moi reflexivas. Falamos un pouco sobre o tema principal do libro. Unha delas dinos que o apelido Pampín está na súa familia; teno unha avoa súa, do lugar da Bandeira, próximo a Silleda (Pontevedra). Eu sei do pimpín, o nome dunha bonita ave, pero non creo que teña nada que ver. Como antropónimo, máis ben relacionaría este Pampín coa vella Pampilona, con nomes coma Pomponio ou topónimos coma Pompeia, incluso. Hai que mirar no libro de Nicandro Ares.

 (Imaxe final do cómic. Unha das rapazas do Club identifica perfectamente o noso Instituto)

Logo falamos dos personaxes, comentan que a muller lles resultou graciosa, quizais pola situación que vive. Di Michelle que o home quere sacar o máximo proveito pero que ás veces é un inocente ou un parvo.

 (Presenza da Coruña na obra: estadio de Riazor)

Interrógolles sobre os valores etnográficos: no libro fálase dun castro... Relembran perfectamente que o home da Xunta dilles aos protagonistas que se esperan encontrar tesouros, van dados. Como moito atoparán un anaco de cerámica. Entón vénme á mente o relato de Delibes (“El tesoro”), pequena peza case mestra, sobre castros e cobizas e outros vicios tan humanos e recoméndolles a súa lectura.
Falamos daquela do contexto:

-Que cidade pensades que aparece reflictida?

Non se fixaran. Cando se decatan de que aparece Coruña debuxada, quero que me digan por que Miguelanxo a escollería. Non caían na conta de que o autor é coruñés: nacido e criado nos Mallos, dígolles.

 (A Coruña na obra: o vello Garás? Sería a actual av. de Linares Rivas)
 
[O que non lles dixen, pero dígovolo eu a todos vós agora, é que o ano pasado, prevendo que podiamos ler esta súa obra –hai exemplares largos na nosa Biblioteca- puxémonos desde o Club de Lectura en contacto co autor e este confesounos dous pequenos segredos: un, que o nome Pampín viñéralle por un sistema de Corte e Confección que noutrora fora moi publicitado entre nós, aquí na Coruña, e segundo pequeno segredo: que a casa da portada do cómic relembraba un pouquichiño a súa propia casa, a fermosa casa estiño Mariñas do lugar con nome de bosque celta sagrado onde Miguelanxo vive cos seus].



domingo, 13 de decembro de 2015

ENTREVISTAS AOS AMIGOS



ENTREVISTAS AOS AMIGOS. ENTREVISTA A ALEXANDRE VEIGA RODRÍGUEZ.

Mª R. Soto: -Grazas infinitas, caro amigo, por desviar parte do teu tempo para o noso blog. Preséntate, por favor, dille aos meus alumnos quen es.

-Son Alexandre Veiga, Catedrático de Lingua Española na Facultade de Humanidades de Lugo, Universidade de Santiago de Compostela.

 (Todas as fotos foron tomadas da Internet)
-Non coñezo un lugués que non ame apaixonadamente Lugo, e ti non es unha excepción. Aconséllanos un bo itinerario, dinos que obxecto de arte ou de (pre)historia consideras máis imprescindible, que nos recomendas xantar?



-Na capital inaugurouse aínda non hai moito tempo un “museo interactivo” histórico, coñecido pola sigla MIHL, que, sobre todo cando se está celebrando algunha exposición ou serie de actos culturais, pode ser unha boa visita para escolares ou alumnos de secundaria. En calquera caso, nunha visita a Lugo con intereses culturais non debe deixar de visitarse, por unha parte, o museo provincial e, por outra, a catedral, que inclúe o seu propio museo. No museo provincial, ademais dos cadros da pintora luguesa Julia Minguillón, de esculturas de Asorei, de fondos pictóricos procedentes Prado en Madrid, dalgún mosaico romano e máis da colección de reloxios de sol exposta no claustro, chaman sempre a atención especialmente as pezas en ouro da colección Álvaro Gil, sobre todo o torques de Burela e un pequeno carneiro con ás de orixe aínda non establecida con seguridade. Fóra da cidade, pero a distancia non moi longa, son pouco menos que obrigadas as visitas a Santa Eulalia de Bóveda (templo paleocristián “rodeado de misterio”) e máis ao Castro de Viladonga e o seu museo.
¿Xantar? Sobran opcións nesta cidade, que, en certo modo, sempre fixo xirar a súa vida en torno á gastronomía. O mellor é dar unha volta polas rúas da parte vella, en especial a Rúa Nova e máis a Rúa da Cruz, onde atoparemos dende restaurantes “de alto nivel” ata magníficos lugares de tapas e mesóns a prezos perfeitamente asequibles. Un pulpiño non debe faltar nunha visita a Lugo.

-Agora vaiamos ao Lugo da túa infancia. Onde estudaches ti o bacharelato? Que profes recordas con máis afecto?

-Estudei no entonces chamado “Instituto Nacional Masculino de Enseñanza Media”, hoxe “IES Lucus Augusti”, moi ben situado á beira do parque “Rosalía de Castro” e xa entón (agora máis) dotado de moi boas instalacións, tanto no propio edificio como no seu entorno (pavillón polideportivo, etc.). A biblioteca conta cuns fondos bibliográficos realmente singulares e valiosos (é mágoa que o seu depósito non poida estar aberto ao público) e no primeiro piso pódese admirar unha magnífica colección de animais disecados, debida a un catedrático de Ciencias Naturais da posguerra, don Francisco Bernis Madrazo, ornitólogo que sería xefe de sección no Museo de Ciencias Naturais de Madrid e cofundador da Sociedade Española de Ornitoloxía. Entre os meus profesores sen dúbida destacaron, en relación á que sería a miña traxectoria posterior, dous: Xesús Alonso Montero (Lingua e Literatura Españolas) e máis Amable Veiga Arias (Latín), que, ademais de profesor, foi o meu pai. Creo que non é casualidade que nos anos en que estes dous catedráticos de Letras coincidiron naquel instituto, nel se formasen non poucos posteriores catedráticos de universidade tamén de orientación filolóxica (Arcadio López Casanova, Antón Santamarina, Jesús Pena Seijas, José Luis Rodríguez, Camilo Flores Varela, eu mesmo...) e das súas aulas xurdisen, sempre co xermolo que D. Xesús Alonso sabía tan ben coidar e facer medrar, nomes de sona na poesía galega contemporánea como Darío Xoán Cabana, Xesús Rábade Paredes, Fiz Vergara Vilariño, os irmáns Valcárcel ou Claudio Rodríguez Fer. Dubido moito que outro centro de ensino medio, en España ou fóra, vise xurdir en poucos anos unha xeración comparable de filólogos e amantes das Letras. Non cabe dúbida de que entre as décadas dos sesenta e os setenta o “meu” instituto vivía unha verdadeira idade de ouro.

 (Instituto 'Lucus Augusti')
 
E non quero deixar de lembrar a Don Saturno Lois Piñeiro, notable artista plástico e, para min, profesor de debuxo e manualidades, xa daquela moi entrado en anos, unha persoa excepcional a quen, clase tras clase, puñamos ao borde do ataque de nervios coa nosa indisciplina.



-Ti es un dos máis grandes fonólogos do país, e todos os aprendices de lingüista sabemos da importancia da fonoloxía e o que fixo avanzar a ciencia da linguaxe desde os anos 30; mais tamén es un experto en morfoloxía verbal. A min antóllaseme que o subsistema verbal é máis estático có primeiro nivel mentado, o da fonoloxía. Coas novas máquinas, espectrógrafos, programas de ordenadores específicos e demais, parece que este último se presta a maiores avances. Que opinas? Se tiveses que dedicarte só a unha destas dúas disciplinas, con cal quedabas? 

-Teño que deixar esta pregunta, en rigor, sen resposta, basicamente porque non me podería inclinar en exclusiva por ningún dos dous ámbitos de investigación. Ademais, son incapaz de estar moito tempo seguido traballando na mesma liña, e constantemente salto do fonolóxico ao verbal e do sincrónico o diacrónico, alternando aspectos concretos de estudo. Nos últimos anos, por exemplo, dediqueime moito a problemas de relectura crítica do “Poema de Fernán González” (s. XIII), sobre todo no referente a construcións verbais que non sempre me parecen ben establecidas nas edicións críticas do texto. Os avances técnicos ós que fixeches referencia benefician máis directamente ao estudo da fonética, e non penses que ás veces non boto en falla algo parecido a uns “espectrogramas” que reflectisen a sustancia de contido gramatical expresada polas correspondentes formas.

-Como honra Lugo a memoria do teu pai, que en gloria estea, o señor Amable Veiga? Porque non me cabe a menor dúbida de que o autor daquela obra, Algunas calas en los orígenes del gallego (básica para coñecermos e valorarmos os primeiros documentos que testemuñan o nacemento do noso idioma) merece xa non digo unha estatua, quizais máis do gusto do XIX, pero si o nome dunha rúa ou praza...

-Son a persoa menos indicada para pronunciarme nese senso. A min abóndame con percibir constantemente o tan respeituoso recordo que, en xeral, os que foron os seus alumnos gardan do meu pai, de quen aprendín tantas cousas non só relativas á investigación lingüística, senón tamén en canto á práctica da docencia. Non son poucos, por outra parte, os antigos profesores de Bacharelato do meu instituto -que foi, por certo, o primeiro Instituto de Ensino Medio de Galicia, fundado en 1842- que creo merecedores dunha rúa ou praza, empezando polo antes mencionado don Francisco Bernis Madrazo, e sen esquecer a Filgueira Valverde (que por aquí pasou) ou a D. Valentín Portabales, director do centro por varias décadas entre os séculos XIX e XX, pero hai máis nomes de momento inxustamente esquecidos.

-Que escribes arestora? Que estás lendo? Como vai esa editorial da que formas parte?

-Como anticipei, paso constantemente dun tema a outro e teño pendentes de finalización cando menos tres libros (por non dicir catro) que teño empezados. Espero, cando menos, rematar dous, que teño moi avanzados, ao longo de 2016. A editorial (“Axac”) pouco a pouco, vai adiante, levamos xa máis de sesenta títulos publicados, o que ten o seu mérito nos tempos que corren e tendo en conta que publicamos, sobre todo, libros relacionados coa lingüística, que nunca permitirán pensar en grandes cifras de vendas.

-Que lle pides ao futuro?

-Sei o que lle pediría ao pasado, pero o pasado xa está escrito. Agora só desexo ver algunha perspectiva vital minimamente sólida para as dúas fillas que teño e ser capaz de rematar algúns dos meus proxectos investigadores aínda pendentes e, por que non, algún proxecto de creación musical (a miña máis fonda frustración) que tamén teño, pero pensar no futuro é algo que sempre nos condena á conxectura.

-Unha aperta desde aquí, unha agradecida e forte aperta, Alexandre.

-Outra igual de forte.

 (O cadro fotografado titúlase 'A escola de Doloriñas' e é un dos máis representativos da obra pictórica da artista lucense Julia Minguillón)

xoves, 10 de decembro de 2015

As nosas músicas: SES

SES: "Como eu canto"
" Á miña avoa Venera
e a todas as avoas e mulleres que conservaron,
con gran traballo e dignidade,
a nosa cultura"
María Xosé Silvar - SES

(Sección coordinada por Mario S. García)

domingo, 6 de decembro de 2015

VISITANDO



MARTES 1 DE DECEMBRO 2015.

Visítanos o escritor Francisco Castro Veloso. Énchese o paraninfo-salón de actos do Instituto coa rapazada de primeiro da ESO. Chapó!, portáronse xenial. Leran previamente Chamádeme Simbad. Dinos Francisco “Escribes na soidade da casa” (e pensamos de contado na habitación propia de Virxinia Woolf...). Francisco é un home que sabe comunicar, vive de e para a comunicación. E atrévome a dicir que, ademais, é un home sincero. E simpático, cun sentido do humor digno dun herdeiro do Grupo Nós (traballa na editorial Galaxia, en boa medida tamén coherdeira daquela xeración).

 (Aquí estamos: os rapaces do Club de Lectura do martes, os maiores, rodeando ao escritor e mais a unha servidora; a foto é de Arturo Ponte, ex alumno da época de Santiago).

“Chamádeme Simbad” é con diferenza un dos libros máis queridos, dos varios -21 xa- que levo escritos, por certo que agora en febreiro vai saír o número 22 (xa nos adiantou o tema: a violencia de xénero; dixo nun momento cara ao final: “Son home e feminista. Un home é máis home se é feminista ca se non o é”)... Vós sabedes que pracer inmenso cando ves que a túa obra se traduce a outras linguas, ao italiano, por exemplo... Non quero máis, non pretendo máis que poder contar unha historia que vos marque.. . e que me permita visitar cada tanto un centro ou dous coma este... Cando falo na tele (é verdade que este escritor polifacético, ex profesor, ex presidente de Galix, pai de dous fillos, membro da editorial Galaxia, traballa tamén na TVG) intento falar de cousas que son importantes. E no libro igual, non quero só entreter, aínda que vos topastes con escenas divertidas coma cando lle agocha o móbil ao pai, e o avó berrando que veñen os piratas... Ou cando a nai, desorientada –ten Alzheimer: tema básico do libro- sofre aquela alucinación e ve no medio e medio do corredor a avoa... Eu vivo na autoestrada –tiñan que darme unha tarxeta especial-, oio moito a radio, e non se fala de cousas importantes, celebramos o día mundial da SIDA pero non se fala dos recortes na investigación, non se fala de que para ter axudas para coidar os enfermos de Alzheimer, por exemplo, hai xente que está esperando, que están tardando máis de dous anos en responder á petición de axuda, anos... Son de Vigo, son celtista: gústame a Coruña, amo esta cidade. Son celtista e deportivista, ás veces digo isto e rómpolle os esquemas a algunha xente. Si, pero no fondo impórtame un pito a Champions Liga, son outras as cousas que afectarán aos meus fillos e que vos afectarán mañá a vós. Volvendo á novela que lestes, asinaba eu libros na Comunidade valenciana, estabamos na Universidade, e achegouse a min unha muller duns 50 e tantos anos e dime: “Morreu miña nai de Alzheimer hai tres anos e non chorara: lin o teu libro (traducido á lingua desa parte da península) e levo dous días chorando sen parar”. Significa moito. Para iso serve a literatura (tomade nota, fillos, tomade nota), para comunicar... Eu levo escribindo toda a vida, érgome ás cinco e pico da mañá, os outros dormen, eu escribo (que me recorda a min ese dato? Emilia Pardo Bazán erguíase ás seis e non paraba ata as doce de escribir). O mellor traballo do mundo. O oficio de escritor é o máis fermoso do mundo. E que vos direi do grande milagre da tradución?

 (Esta foto e mais a de abaixo foron feitas por Charo Soto)

“Un home é a súa memoria”, dixo Borges. Eu sempre digo que ter o Alzheimer é morrer dúas veces. Da xénese do libro,  tiña claro que o protagonista tiña que ser unha nena ou un neno: serdes nenos é ese momento en que entendedes moitas cousas dende a limpeza. Mirade, vós podedes discutir, engarrar un no outro e pelexar no primeiro recreo. Sepáranvos. Chega o segundo recreo e sodes quen de xogardes xuntos. Sen rancor. Esa é a clave. No libro vedes que hai cousas que non se din con clareza pero que dividen e separan o pai e o tío... Gardan rancor. Os adultos cando hai que arrimar o ombro e coidar os vellos ou os enfermos non xogamos sempre limpo, botamos balóns fóra...
Os nosos alumnos fanlle preguntas. O coloquio foi tanto ou máis interesante. Houbo rapaces moi maduros á hora de formular cuestións. Algúns eran do Club de Lectura dos venres, como Martina, que se dirixiu a Francisco nestes termos: Gústame moito Paulo, o protagonista, porque nos outros libros con neno protagonista que teño lido ou é super intelixente ou é moi infantil, e este Paulo creo que se axusta moi ben á súa idade, non é nin moi listo nin moi parvo. Díganos, en quen se inspirou? Da resposta do autor salientamos unha frase a modo de síntese: Os nenos non son idiotas. Son nenos.
Outra pregunta versaba sobre as perpectivas de futuro, se agora somos sensibles como nenos, é de esperar que de adultos fagamos algo por cambiar as cousas? Que cres ti, confías en que será así?
Conformaríame en que cada vez que escoitedes que se gastan miles de milleiros de euros, cando non millóns, en portaavións por poñer un exemplo, que pensedes “Ah, se gastasen iso en mellorar ou paliar esa doenza...!”, entón xa me conformaría, si. Pensade en Ronaldo: un corpo de ouro, unha marabilla de xogador: se collésemos e o partísemos en anacos, e do pé tirásemos novos anacos, un anaquiño do seu pé, iso é o que se gasta en avanzar nas investigacións coma a de curar o Alzheimer.
Por que non renunciamos á iluminación de Nadal e collemos esa partida presupostaria e destinámola aí...?

 (Nesta foto vemos a Francisco e mais a algúns membros do Club de Lectura dos venres, os máis pequenos en idade, pero grandes lectores)

Un coloquio para pensar. Escribo para cambiar o mundo. Así é, así será e así foi. A escrita foi unha auténtica revolución na historia da humanidade.