HOMENAXE Á SUFRIDA TERRA.
ALGÚNS RITOS PROPICIATORIOS DA AUGA
(Foto tomada da prensa do luns 16 de outubro en Internet. A foto é de Delmi Álvarez. Cadea humana na provincia de Pontevedra)
(Foto tomada da prensa do luns 16 de outubro. Cadea humana en Vigo. A foto é de M. Moralejo)
Non é un tema doado
de enfocar, está quente aínda. Queima e doe. Doen as mortes, o primeiro. Unha
forma de morrer tan arrepiante, ademais. A propósito das dúas defuntiñas, comentábase
na familia, que duro ter que abandonalas para salvar a propia vida, pero se
fose a miña filla eu tíñao clarísimo, vaite
e non mires atrás, sálvate ti, que eu xa vivín moito. Acode á nosa mente a
imaxe arquetípica daquel heroe, forte, en plenitude, que colle ao pai ao
carrelo –como din en Valdeorras- e condúceo fóra da cidade en chamas, por pasos
subterráneos: son Eneas e Anquises, e a cidade é Troia, como imaxinabades.
Outro home morreu querendo salvar o gando: tan importante é a facenda para
algúns galegos... Outra páxina inmorrente nos vén á cabeza, aquela de Castelao
onde os paisanos renden case culto á vaquiña... Hai tantas diferenzas aínda
entre os dous mundos de Galicia, o urbano e o non urbano. Quixera ser socióloga
ou psicoanalista social e penetrar no corazón ou na mente, non dos que
incendian –que algún haberá tamén- por causas crematísticas, intereseiras,
senón daqueles que incendian sen dó de nós, coma se non tivesen nada que
perder, coma se unha desesperación ancestral –case suicida- os posuíse, non
podo entendelo e hai que evitar que a dor sexa máis poderosa cá esperanza. Que
debemos sentar en consello, en Parlamento, e procurar novas vías para o futuro
dos montes, para o futuro dos abandonados camiños, para a creación de novos
postos de traballo estables no rural, sexan os que sexan pero cada día e cada
ano máis..., para a educación a través desas estruturas insuficientemente
aproveitadas (algúns teleclubs das parroquias deben ser algo máis que
bares...), para a colaboración e autoorganización solidaria..., iso tamén está
fóra de toda dúbida (díxome onte mércores Alba, unha profesional da
fisioterapia nova –podía ser a miña filla-: nós
facemos o que podemos, todos debiamos poñer algo da nosa parte... Eles son
un grupo, unha asociación deportiva, Os
Gharnachas, que cada tanto organizan marchas polo monte, no Concello de
Arteixo: uns días antes sistematicamente van en cuadrilla de vinte ou así e
limpan os carreiros e camiños, e son quilómetros os que limpan, por onde van
correr; fano a man ou con apeiros mínimos, unha desbrozadora se cadra; Canto tempo lle dedicas de cada vez? –Pois
bótalle unhas tres horas, ben suadas, que conste... Velaquí un modelo de
actuación).
(Dedicación á deusa Navia. Apareceu en Lousame, A Coruña)
Porque si, tamén existe entre nós a solidariedade: velaí
esoutro defuntiño que morreu axudando á veciña. Velaí esa cadea humana en Vigo.
A min encantaríame homenaxear os habitantes solidarios da Galicia en lapas, se
ben tamén penso que a solidariedade non debe facernos desprazar o xusto enfoque
do problema: se hai terrorismo incendiario, como din as máximas autoridades
políticas de Galicia, tamén debe haber xusta resposta: en axuda ás vítimas, en
resposta aos que así delinquen, en prevención –integra política forestal,
integra medios técnicos carísimos como os drons,
integra corpos de seguridade e investigación talvez do SEPRONA- a nivel
nacional e europeo, pois que somos parte da Unión Europea; dito doutra forma,
esta catástrofe económica e ambiental non pode ficar reducida a un recuncho da
información no xornal con estatísticas que nos digan que sempre arde máis en
Galicia e aí se acabe a cousa, coma se a cousa non fose tema de Estado.
Perante o lume, que
importante é a auga. Sempre necesitamos e necesitaremos a auga. Os nosos
ancestros tiñan os seus ritos propiciatorios para impetrar a auga do ceo. Hai
moita e moi importante literatura escrita sobre o tema. O artigo básico cuxa
lectura vos recomendo encarecidamente é o de Fermín Bouza Brey: “Ritos
impetratorios da choiva en Galiza: a inmersión dos «sacra» e os vellos cultos
hídricos”, publicado no libro Etnografía
y folclore de Galicia (Vigo: Xerais. 1982, pp.125-138). Aí di Bouza Brey
que non se sabe con exactitude a que deuses impetraban (pedían) auga os nosos
devanceiros precristiáns pero ao final cita catro: Bormánico (en Hispania Epigraphica [de libre acceso na
rede] atopamos, entre outras, dúas dedicacións a este deus hídrico, cuxa raíz
está en borbollón, Borbón, no
castigadísimo Borbén etc., no norte
de Portugal, en San Miguel das Caldas e san Xoán das Caldas, non cabe dúbida da
súa vinculación coas augas quentes, que ferven), Edovio (vemos en que apareceu
unha dedicación a este deus prerromano precisamente nos cimentos do balneario
de Caldas de Reis), Navia (un morico, unha morea de dedicacións en Hispania.., unha preto de Porto, outra
en Braga, onda a Fonte do Ídolo, outra no devastado Castro Caldelas ourensán
etc.) e Deva. Case con total seguridade que había máis. En Hispania E. vemos que son moi abundantes as dedicacións ás fontes (á Fons, a Fontano y Fontana, a
Fontanae sacrum...) en toda a península. Ás fontes e tamén aos ríos:
documentamos dedicacións ao Durio (Doiro
ou Douro) e mais ao Támega (Tameobrigo,
preto de Porto, na ribeira do Douro, na confluencia co Támega: así enténdese
mellor o sacrificio de polos, que recolle noutro lugar Bouza Brey, a ese
río-deus). E como non, ás Ninfas das augas: nas Burgas ourensás, en Caldelas,
en Baños de Bande...
(Di Eliseo Alonso, no precioso libro "Gamelas y marineros" que os mariñeiros de Camiña eran tamén moi devotos de santa Trega: para obter ventos favorables movían unha tella da súa ermida)
Da lectura demorada
do artigo citado deducimos un par de cousas: unha, que moitos dos ritos que
inda facemos ou faciamos ata hai pouco en Galicia, tamén se fan noutras partes
de Europa; dúas, que se facían antes do cristianismo (xa no paganismo grego se
mergullaban ídolos nos ríos, como Palas Atenea ou Afrodita) e tres, que se
poden distinguir entre ritos propiciatorios ou purificadores e ritos punitivos,
de castigo aos deuses ou aos santos hidróforos por seren “malos” e non mandar a
chuvia. A medio camiño, nunha especie de terceira vía, habería que situar o
curioso rito documentado polo dominico complutense Frei Alonso de Espinosa (a
súa obra Historia de Nuestra Señora de
Candelaria, escrita a finais do s. XVI, fíxose moi popular e o rito é
abondo citado nos estudos sobre este tema de ritos propiciatorios da chuvia;
nós só estivemos unha vez na illa de Tenerife, pero chegounos para facernos
unha idea da riqueza cultural que se agacha naquela parte de África, ou
Euráfrica se preferides, nunca está de máis crear novos compostos; teñen un
museo arqueolóxico e etnográfico digno de ser visitado, coas momias guanches,
co servizo de publicacións interesante, un luxo de illa). Reproducirei o
fragmento unha vez máis, traducido ao galego: “Aínda que coñecían que había Deus [os naturais da illa de
Tenerife, que segundo Espinosa os guanches chamaron Achinech], a quen nomeaban
por diversos nomes e apelidos, como son Achuhurahan, Achahucanac,
Achguayaxerax, que quere dicir o grande,
o sublime, o que todo o sustenta, non tiñan rito ningún, nin cerimonias, nin
palabras con que o venerasen. Mais cando as treboadas non acudían e por falta
de auga non había herba para o gando, xuntaban as ovellas en certos lugares que
para isto estaban dedicados, que chamaban o berrecadeiro [baladero no texto orixinal] das ovellas, e chantando unha
vara ou lanza no chan, apartaban as crías das ovellas e facían estar as nais
arredor da lanza, dando beos [do verbo bear];
e con esta cerimonia entendían os
naturais que Deus se aplacaba e oía o bear das ovellas e províaos de trobóns.
Digo que está a medio camiño porque propicia o ánimo de Deus mais tamén lle
produce dor tanto laio, algo castiga esa dor.
(A pedra Mazafacha, da que nós temos recollido varias lendas dos nosos alumnos coruñeses. Está no monte Xalo e vincúlase a ritos líticos propiciatorios. A foto é de Rocío da Igrexa)
Volvendo a Bouza
Brey, cita unha serie longa de lugares con ritos con santos hidróforos.
Aumentemos nós ese listado cun novo lugar: En
Berdoias está san Pedro –é o patrón-, e en Verdeogas –pertence a Dumbría- está
Santiago. O Santiago, como é matamouros, ten un sombreiro de cabaleiro e tamén
a espada. E o san Pedro, como é tan vello, está calvo. E logo, cando queren que
chova, levan a san Pedro a Verdeogas e hai un regato (creo que lle chaman
Fampa) alí no medio do campo, á beira da estrada. Entón paran e lávanlle a
calva para que lle acorde mandar a auga. E ao revés, cando queren que pare de
chover, sacan o Santiago para Berdoias para que recorde que o sombreiro é para
o sol. (Agradecémoslle esta información, facilitada hai moitos anos, ao
noso prezado colega, xa xubilado, Jesús Barrientos, natural de Berdoias,
Vimianzo, A Coruña. Vénnos á memoria aquela cantiga afonsí, na que santa María
fai chover en Xerez; vexo que é a número 143 na edición de W. Mettmann; o
remate ten o seu aquel: Enton a Virxen as
nuves abrir / fez e delas tan gran chuvia sayr, / que quantos choravan fezo
riir).
Outras formas
rituais e moi arcaicas, canto á orixe, de pedir máis ou menos auga en Galicia
consisten en mover unha tella ou mover unha pedra. Poñemos só un exempliño
porque se non isto se convertería no conto de nunca acabar: falando de Corme e
arredores, di Fraguas: Un dos costumes
das mulleres dos mariñeiros era a tella
da capela. Para que cambiase da chuvia para o bo tempo dábanlle a volta a unha
tella e para que cambie a dirección do vento colocaban a tella do xeito
apetecido (en: : Antonio Fraguas (1998): “Lenda e poesía popular nas nosas
rías, no noso mar”, en Antropoloxía
mariñeira. Actas do Simposio Internacional de Antropoloxía In Memoriam Xosé
Filgueira Valverde. Francisco Calo (coord.). Santiago de Compostela:
Consello da Cultura Galega).
Tedes outro bo
exemplo no artigo que publicara na prensa Francisco A. Vidal (https://www.lavozdegalicia.es/noticia/barbanza/2005/04/16/ritual-san-alberte/0003_3642271.htm),
co título O ritual de san Alberte. Aí
fálase de ritos coas pedras no monte Xalo, pero esa ritualidade atravesa
Galicia da cima ao fondo. As
concomitancias atopámolos aquí e acolá, non somos os únicos en conservar ritos
ancestrais. Na América precolombina tamén usaban as pedras ou os lugares
pétreos para implorar chuvia: na illa de Taquile, no lago Titicaca, había unha
pedra macho e unha femia (como en moitos lugares de Galicia), pedras que foron
obxecto de culto. Aí preto hai un lugar-santuario-promontorio que é un lugar
predilecto para implorar a chuvia en período de grandes secas.
Non podemos rematar
este escrito sen darlle as grazas á Providencia (os que non comungades con este
meu pensamento podedes pensar nos astros, no fátum, no poder dos vosos bos e
xenerosos desexos) pola auga caída, en forma de poalla máis que en forma
torrencial. Que Ela teña sempre tendida a súa man protectora sobre esta terra (re)queimada!
(Eneas, Anquises e Ascanio, o fillo de Eneas. Obra de Bernini. Fotos tomadas de Internet)
