A CORUÑA

 

A Coruña: De mapas, mitos e capelas.

 

(Mapa de Santáns y Tapia da Coruña de 1639)

Por razóns que non veñen ao caso, estivemos estudando o mapa de Santans y Tapia de Coruña, do ano 1639. Chaman a nosa atención as capelas e o cruceiro ese, preto da chamada Fronte de Terra. Hai un montón de capelas e niso é realista. Na súa magna obra sobre A Coruña do século XVI (La vida municipal de A Coruña en el siglo XVI 2020), o sabio erudito Ismael Velo Pensado amenta case unha ducia: santa Mariña do Carreiro, San Antón (estas dúas estaban en illas; cando baixaba a marea quedaba practicable un carreiro que conducía á de Santa Mariña, de aí o nome; a de san Antón quedou dentro do castelo), a de San Sebastián (non teño certeza absoluta de onde estaba, pero era preto do convento de San Domingos, porque tras a destrución polos ingleses dese convento, durante un tempo facían nesa capela misa os frades; logo, con posterioridade, o concello -propietario e/ou mantedor das capelas- pide permiso para facer unha paneira nela). 

 

(Mapa de 1736. Vemos na illa contigua a san Antón unha edificación indicada no extremo que debe corresponder a santa Mariña do Carreiro)

Moitas veces van xuntos os nomes na documentación: San Roque e San Sebastián (quizais fosen a mesma nun tempo: así nolo fai pensar este documento: ermida de San Roque y Sant Sebastián que tienen al presente los flaires dominicos por licencia de su Señoría el arçobispo de Santiago que se la dio por cierto tiempo y por esto no se visita (a letra grosa é nosa; Velo 2020: p. 582, nota 231; da mesma forma, lemos no testamento de Domingo Loriga, datado en 1573, que deixa a la dicha cofradía de los mártires Sant Sebastián y San Roque seis ducados para ayuda de acabar la obra de la dicha ermita; en 1570 fálase dunha procesión á ermida de san Sebastián para dar grazas porque rematou a peste), a de Cruces (tamén chamada da Santa Cruz, próxima ao convento de San Domingos, vid. páx. 582, nota 224; tamén contigua a ese convento estaba a ermida do Corpo Santo, quen sabe se será a mesma -a de Cruces- ou non…), a de San Xoán (ás veces amentada como “San Juan y San Payo”, porque había unha imaxe de san Paio dentro [en realidade había pinturas de san Paio, san Tomé e san Francisco de Paula; e había imaxes de san Mauro e san Bernardo, en Velo 2020: 581, nota 207]; esta capela de san Xoán tiña coro e cemiterio e debemos saber que durante centos de anos foi este o santo padroeiro da nosa cidade, antes de que ese padroado o ocupase a Virxe do Rosario; as festas en honra do Bautista corrían a cargo da cidade, do Concello, e pola documentación que nos brinda o ilustre sabio da Colexiata de Santa María, Ismael Velo, sabemos que se facía un bo xantar-colación para o reximento e tamén había corrida de touros [páx. 663, nota 249]; hai un documento do ano 1573 que sitúa esta ermida de san Xoán xunta os muíños de vento, e sabemos tamén que aló se velaban as parellas que ían casar; curioso é un documento de 1554 onde se explica a razón de ser multado un besteiro: Gonzalo de Sande, ballestero, un ducado por razón de haber puesto en un mástil cabo la ermita de San Juan un papagayo para hacer exercitar los ballesteros de la dicha çibdad), a de Sancti Spiritus (tiña coro e cemiterio; estaba na península, preto do convento de San Francisco), a de San Engracio ou Ingracio (da que só sabemos que pertencía á freguesía de San Nicolao ou Nicolás), a de san Amaro, a do Santo Cristo, a ermida de los Ángeles (tiña hospital) e a de San Bartolomeu.

(Ábsida de San Francisco, foto de principios do s. XX)

A propia Santa María do Campo foi primeiro unha ermida, construída pouco antes de 966; tamén o convento de Santa Bárbara foi nun principio unha ermida (Velo 2020: 524 e 535).

(Mercado de Santa Lucía, primeiras décadas anos XX)

 

(Panorámica da Coruña de Pier Maria Baldi de 1669. Vemos en primeiro termo a Capela de Santa Lucía)

Fóra das murallas, alén da península e do istmo estaban:  San Coral, San Roque de Fóra (en documento de 1624 lemos: ermita del Señor San Roque y Labañou, a donde están enterrados mucha gente cristiana que murió de la peste de noventa y ocho), Santa Lucía (contigua á capela estaba o hospital de leprosos, de lacerados ou lazarados porque estaban baixo a advocación de san Lázaro, ao igual que ocorría noutras cidades galegas, como Santiago ou Pontevedra; no testamento de Pero Loriga -que debe ser pai ou parente do amentado Domingo Loriga- datado en 1553, lemos: en el lugar e çerca de Santa Lucía y malataria de la cibdad de La Coruña (Velo 2020: 629, nota 244) [chamo a vosa atención sobre o topónimo ferrolá da Malata: indícanos que aí noutrora debeu haber unha leprosaría]) e Santa Margarida.

 

(Detalle do mapa de Felipe Gianzo de 1819. Co nº 43 vese a capela de santa Margarida; co nº 53 hai varios muíños de vento. A capela está a carón do Camiño de Bergantiños, hoxe av. de Fisterra)

 

Case todas sabemos máis ou menos onde estaban. A única que non localizamos é a de san Bartolomeu.

A maioría estaban sobre ou moi próximas ao mar. Por que? Esa é a pregunta que nos leva a escribir hoxe. Noutra ocasión escribimos neste blog: Nas terras de interior as persoas que querían dedicarlle a Deus a vida en oración escollían fragas mestas (no Eume ou no canón do río Sil, por exemplo, ou alá arriba naquel monte coma os mosteiros inaccesibles gregos…), mentres que na costa escollían illas e illotes para recluírse (así aquí, na Coruña, san Antón, san Coral, santa Marina…) (Cazatesouros, 25 de decembro de 2021). 

(Mapa de 1842: capela de san Juan (J), capela de Atocha (K) e capela do santo Amaro (O)

Este sería un argumento: en época moi antiga abundan os eremitas e esta costa, salvando o primitivo núcleo poboacional, moi pequeno, situado onde quer que fose no espazo peninsular (ben arredor da ermida de San Xoán, na zona de Monte Alto, ben máis preto do Parrote), era un territorio case desértico, batido por un mar bravísimo ao que os seres humanos se expoñían (cando viaxaban ou cando faenaban), quer dicir, que se explica ben a necesidade de situar oratorios. Antes da cristianización, xa se atoparon indicios de sacralización na península (epigrafía dedicada a Neptuno, o altar próximo á torre, a dedicatoria a Marte famosa xunta a propia torre etc.). Que se cristianizan en boa medida puntos de adoración pagá previa é un dato ben sabido. Con todo e iso, son moitas as ermidas que se documentan na Coruña antiga. Moitas. E se cadra aínda había máis, no mapa de Santans y Tapia, preto da fronte de terra hai unha cruz exenta que puido chantarse en lugar dunha vella ermida. Non temos datos pero non é imposible. E esa lápida sepulcral que atopou Ángel del Castillo, proveniente do Caramanchón? De onde viña? Tampouco o sabemos a ciencia certa (“Una inscripción del siglo X [de la Coruña]”, Boletín da Real Academia Galega,  nº 211, pp. 142-4). Hai aínda varias incógnitas por responder. 

(Detalle do mapa de Pedro Martín Cermeño de 1876: nº 7, Hospital do Rei (coa súa capela), nº 8, Hospital da Cidade, coa súa capela)

 

 
 

Ora ben, a nós o que nos anda pola cabeza é a posibilidade de que sexa o Atlántico temible o que producise na ánimo dos nosos devanceiros a necesidade de aplacar, de propiciar… E posible que algúns dos mitos coruñeses sobre o insaciable poder dese mar bravo estean relacionados con esta necesidade de impetrar a bondade de Deus (ou antes do cristianismo, dos deuses) compensadora e neutralizadora de todos os mares e de todos os males. Repasemos tres mitos a este respecto antes de poñer punto final a este escrito. O tema é rico…

(Foto de San Roque de Fóra: vese perfectamente a capela de "San Roque e Labañou", cuxas ruínas aínda relembramos en 1990. A foto, atirada de Internet, debe ser dos anos 40. Vese tamén o "Refuxio")

 

Un mito primeiro é o do Orzán: dicíanos as nosas nais cando estudabamos no Instituto da Praza de Pontevedra que non fósemos xogar ás ondas (tourear as ondas) ao Orzán, “é moi perigoso, o Orzán cada ano esixe unha vida, todos os anos morre afogada unha persoa no Orzán”. Recorda moito a lenda do río Eume (ou do Támega, en Portugal…).

 

(Restos da capela do santo Amaro)

 

Segundo mito: o da cidade asolagada baixo as areas do Orzán (outro día pararémonos máis con esta lenda: hoxe só interesa poñela en relación co podería do mar nesa área).

 

(Detalle dun mapa de 1842: vemos en primeiro termo o río Riazor e despois o regato de San Roque, que delimitaba noutrora os municipios de Coruña e de Oza. Ese regato, aínda que aí non se percibe, recibía tamén as augas do rego de san Pedro. Da outra beira está debuxada a capela de san Roque de Fóra).

 

Terceiro mito ou lenda urbana coruñesa: aínda no século XX dicían os nosos avós que en invernos de moito temporal, o mar atravesaba o istmo (en concreto nós recordamos o noso avó contando como el fora testemuña da cimentación -con postes de madeira, en número altísimo- do edificio do Banco Pastor, había que poñer moita madeira porque os cimentos eran de area de praia, húmida, moi húmida… de feito, cando hai un inverno duro e hai temporal forte o mar desde o Orzán pode cubrir todo e chegar ata o Cantón… E falando de Cantón, témoslle oído contar -en comunicación persoal- ao señor Velo que el está convencido de que a voz é da familia do verbo acantoar, porque continuamente noutrora había que “acantoar”, arrimar terra e area, alimentar coma quen di os terrapléns dos Cantóns, para que o mar non levara todo…).

 

(Capela da Virxe de Atocha. Anos 20. Foto de Pedro Ferrer)

 

Moito cambiou todo, aínda que non tanto como para non ter, por desgraza, idea suficiente do perigoso que é o Orzán. Sabemos honrar os nosos heroes no Caramanchón, habidos en cruenta batalla co mar. A Coruña é filla do mar, malia algún que outro esquecemento. Cando eramos rapazas os nosos maiores dicían con certo dramatismo: ai, se o mar volvese cobrar o que Coruña lle roubou… (polos recheos, en Méndez Núñez, en Garás, na Palloza…). Agora si, boas saídas e mellores entradas!

(Xa falamos destas pequenas illas noutra páxina do Blog. Aí estaba, na segunda pola esquerda, a capela de San Coral. Chámanlle tamén "Illa do pé")