mércores, 30 de agosto de 2017

GALICIA INMORRENTE



COLMEIRO

(Manuel Colmeiro, un dos grandes renovadores da pintura galega; foto tomada de Internet)

 ("Lavandeiras". As fotos da obra do pintor dezao están tomadas de Internet)


Como vos prometera, un par de breves pinceladas sobre a vinculación do pintor Manuel Colmeiro á terra de Trasdeza. 

 (San Fiz de Margaride: Torre baixo medieval, coñecida como Torre da Costela. Nela dáse un dos moitos paradoxos que salfiren as páxinas do libro de Galicia. Aos paisanos das casas particulares esíxenlles, por seren precisamente veciños da Torre,  cumprir a lei para seren respectuosos co Patrimonio do país, pero aos propietarios desta xoia gótica permitíronlles mostras dun feísmo incualificable)



Aí atrás, un domingo de agosto, con sol, collimos o coche e fomos ata Margaride (é este un topónimo que sempre nos pareceu atractivo: en tempos incluso pensamos na posibilidade de termos aí unha raíz emparentada coa de Madrid, quizais atraídos pola presenza do fonema gutural, /g/, que tanto aparece nas variantes árabes do topónimo, e que tamén seducira a Menéndez Pidal [Mag-, en *Magetorito]; á parte do Margaride dezao, hai outro en Lugo, en Quintá do Lor.  Nicandro Ares Vázquez remite hipoteticamente ao xinecónimo Margarita, mentres que Piel opta polo antropónimo Margaritus, tamén menta N. Ares o portugués Margariti, en documentos do 1021, Margaridi, 1059, Margaride, 1258; en: Estudos de toponimia galega). O nome completo do Margaride pontevedrés é San Fiz de Margaride. O lugar non pode ser máis fermoso, fértil, ricaz en verdes. Visitamos primeiro a torre medieval e logo camiñamos ao chou, na procura de alguén que nos soubese indicar cal era a casa de Colmeiro.

 (Colmeiro sempre estivo unido a Galicia e ao galeguismo: aquí vemos unha pequena homenaxe que lle fai Isaac Díaz Pardo, ao integralo, xunto con outros grandes galegos, na árbore das lembranzas; R. Dieste escribiu textos para libros coa súa obra; a editorial 'Botella al mar' que fundara en América Seoane edita parte da súa obra pictórica etc.)

 Sempre hai que contar coa man amiga dalgunha persoa ben disposta. Neste caso quixo a boa fada que topásemos con Lucía Iglesias. Fixémolos, a ela e mais ao seu pai, José, erguerse da mesa en que parolaban facendo tempo para o xantar, na cómoda eira diante da casa. Lucía díxonos que Colmeiro pintara, entre outros veciños da aldea, a súa nai cando estaban na malla. Do millo?, preguntei eu facendo patente unha certa confusión (entre malla e sega). Do pan. Do centeo, atallou rápido o señor Iglesias. Pero non era a túa nai, engadiu. Entón era a avoa? Aí discreparon uns intres, inda que Lucía tiña claro que unha muller da familia foi pintada polo insigne artista. E onde estará ese cadro agora? Preguntei. Queimouno Colmeiro, dixo o pai. E a filla replicou: Que ía queimar! Conservouno, sabe Deus en que museo estará. Case que lle damos creto a Lucía. Ora ben: o pai era fiable cando nos asegurou que a casa chamada de Colmeiro era a casa onde o pintor viviu grande parte da súa vida, pero que non é a casa onde el se criou. Esoutra casa tamén nola indicaron e fómola ver. Criouse durante uns anos coa señora Jovita, creo que se chamaba. Buscando a posteriori datos biográficos de Colmeiro, comprobamos que o que José Iglesias contaba é verosímil: os pais do pintor estaban en Buenos Aires, se non erra a memoria do lido, e logo chamaron polo neno, que estaba aí, en Margaride.

 (San Fiz de Margaride: a chamada Casa de Colmeiro, propiedade do pintor, espazo amado onde pasou moito tempo a partir dos anos 50 do século pasado; agora está á venda)

(Casa onde -se damos creto aos nosos informantes- o pequeno Manuel se criaría coa señora Jovita. Serían tres anos da súa vida, calculamos nós lendo a súa biografía: con trece anos xa foi chamado polos pais e viaxa a Buenos Aires. Colmeiro non naceu en Margaride, senón en Chapa, o histórico lugar de Trasdeza. Esta casa agora é de turismo rural)


Xa nos despediamos dos nosos amables informantes, cando Lucía nos dixo que podiamos ir ver o seu sartego, na igrexa da parroquia e que era doado de identificar pola frase que o adorna: Pinté y amé a mi pueblo. Non está mal como epitafio! Pintei e amei o meu pobo... Nada mal. Pouco máis se pode dicir. Si, se me permitides un comentario persoal: unha das miñas mellores amigas, Leonides, pintora non profesional,  tamén ama a Colmeiro. Desde sempre (des que os nosos fillos trabaran amizade no Colexio ‘Eusebio da Guarda’) téñolle oído palabras de admiración por el.

 (Igrexa parroquial de San Fiz de Margaride, diócese de Lugo; administrativamente, Margaride pertence ao Concello de Silleda, Pontevedra)

xoves, 24 de agosto de 2017

GALICIA INMORRENTE



GALICIA


GALEGOS EN BARCELONA

 (O prof. Basilio Losada. Foto tomada da lapela do seu libro Galicia)


(Nota preliminar: tiñamos programado un capítulo sobre dezaos ilustres no que vos dariamos catro pinceladas sobre Colmeiro –nunca mellor dito o das pinceladas- pero as tristes causas que todos temos no pensamento –se non as tedes, axiña as teredes se seguides lendo- e na retina fan que cambiemos de opción. Quede así o pequeno capítulo sobre Colmeiro para a semana que vén. Sobre Barcelona non é a primeira vez que escribimos neste blog. [“Visitando” abril 17]; volvimos viaxar aló co libro de Carmen Laforet. Agora pretendemos homenaxear minimamente a chamada Cidade Condal a través doutro libro, un escrito pola man dun de tantos galegos que se instalaron en Barcelona, onde viviron e traballaron moi a gusto. Esa é a esencia, o quid da mínima homenaxe: Barcelona é unha cidade que sabe acoller).



O noso protagonista galego, ilustre galego, establecido en Barcelona chámase Basilio Losada Castro. Agora está xa xubilado pero exerceu décadas como docente universitario na Universidade de Barcelona. Ten no seu haber importantes distincións tanto catalás como galegas (Creu de Sant Jordi e Medalla Castelao), sen mentar outras distincións. A Real Academia Galega nomeuno académico de honor no ano 2015 e dixo del que foi un auténtico embaixador da cultura galega en Cataluña.

 (Foto antiga de San Estebo de Ribas de Sil: este espazo cambiou a mellor)

O profesor Losada publicou en 1969 un libro titulado Galicia, coa intención de que a mocidade o lese e namorase deste país. Chegou ás nosas mans hai un par de meses. Lémolo dunha tirada e atopamos unha serie de datos que descoñeciamos ou que tiñamos sepultados nas néboas do esquecemento e que chamaron a nosa atención. Trátase, coma case sempre, dunha escolla subxectiva pero confiamos en que vos preste.

 (Foto antiga de Cambados: non cambiou a mellor. O espírito mercantil, a ansia de vender aos turistas desvirtuou en parte o seu engado)


Falando de Vigo e Ferrol (dos de las ciudades gallegas de más pujante presente) di que, porén, son as únicas, con Pontevedra, que non aparecen no Setestrelo: nunca oíra eu ese nome aplicado ás sete estrelas do escudo de Galicia. Tampouco recordo ter lido nunca que Breogán, o caudillo celta, fose fillo de Death, nin que un dos seus fillos conquistase Gales (p. 40). E que me dicides de Ourense, sabiades que foi chamada a Atenas de Galicia pola súa intensa vida espiritual? Precioso nome. A propósito da fama de hábiles que tiñan os ourives galaicos, cita o testemuño de Silio Itálico: grazas a este escritor sabemos que foron eles os que labraron o escudo de Aníbal. 

 (Foto antiga da Coruña: supoño que vai en gustos, pero ao noso ver tampouco cambiou a mellor: como na obra de Dieste, A fiestra baldeira, tamén aquí se deu en boa medida unha traizón ás orixes, ao núcleo de expansión con forte celme popular, da primitiva cidade, a traizón foi contra a vella barriada da Pescadería: sempre hai que conxugar con xeito tradición e modernidade)

Repasa os nomes de sete dos doce homes que Santiago escolleu como axudantes en Galicia: Cecilio, Eufrasio, Hesiquio, Indalecio, Segundo, Tesifonte e Torcuato. Son os chamados “varóns apostólicos”. Tamén se nos dan os nomes daqueloutros tres discípulos que acompañan o corpo incorrupto de Santiago no seu periplo desde Padrón ata ser enterrado (Basilio Losada di que o enterramento foi no Castro Lupario, logo chamado Libredón, cuxo étimo para el é Liberum donum, pero esa é unha das hipóteses que se teñen dado, vid. logo a nota): Atanasio, Evasio e Teodoro (unha servidora só relembraba ter lido Atanasio e Teodoro).

 (Foto antiga da muralla lucense. Si cambiou a mellor, agora é Patrimonio da Humanidade, baste ese dato)

Sobre Tui recordemos outro curioso dato: dinos o autor que foi corte do rei Witiza e que posiblemente no seu castelo nacera Don Paio (Pelayo), o iniciador da Reconquista.

 (Foto antiga dun hórreo lugués, con tellado de colmo, coma unha palloza castrexa. Imaxinamos que este tipo de construcións pasou á historia...)


Na páxina 58, a propósito da cidade do apóstolo, recorda Losada uns versos de Dante: ecco il barone / per cui lá gui si visita Galizia (velaquí o varón, por quen aló lonxe se visita Galicia). Deixa noutra páxina tamén constancia do berro, a frase ritual,  con que os clérigos compostelás pasaban por entre as xentes tras a misa matinal, benzoando os peregrinos de todas as partes do mundo occidental, unha frase escura canto á orixe: Be tom, a trom, San Giamme, a atrom de labro!, interpretada así por algúns: Recibe benigno este berro atronador que en as linguas da terra pronuncia o labio (p. 174).

Logo enxalza poeticamente a boa vila da cantiga popular, Pontevedra, e cita o seu barrio mariñeiro por excelencia, a Moureira, onde se construíu a nau capitá de Colón, La Gallega, rebautizada luego con el nombre de “Santa María” (este é un dato coñecido por moitos de nós, pero non está mal relembralo: outro día repasaremos tan simbólico tema; con todo, pensamos que sobra o prefixo re-; o bautismo de moitísimos barcos hispanos posteriores toma nomes de santos ou de entes relixiosos e esta nao debeu desde o principio ser bautizada Santa María (dos mareantes): o cal non quita para que o pobo, a mariñería, lle chamase tamén a galega). En troques, eu ignoraba que a confraría de mareantes que ergueu esa xoia do Renacemento en Galicia, o templo pontevedrés de Santa María, fose chamada Confraría do Corpo Santo (p. 65). Recordamos tamén con orgullo a frase que reza no sartego gótico, fermosísimo, de Paio Gómez Chariño de Sotomaior, primeiro señor de Rianxo: ganó Sevilla siendo de moros (p. 65), unha honra que se disputa –engadimos nós, seguindo as palabras de Carlos Martínez Barbeito- co almirante Bonifaz. Cando chega ás Cíes di que foron refuxio de piratas turcos e holandeses, que nelas tiveron asento habitantes prerromanos de Galicia e que deles quedou un viejo altar de sacrificios: una roca con extraña forma de cráneo y un canalillo abierto por donde fluía la sangre de las víctimas (nunca oiramos nós iso: pero fíxonos lembrar outra rocha con canle para escorrer igualmente sangue de vítimas: así nolo contou unha paisana que vivía próxima ao dolmen de Axeitos, en Ribeira). Sorprendeume, falando do castro de Santa Trega, saber do chamado mapa, gravado nunha pena granítica, parece ser la más antigua carta geográfica llegada hasta nosotros (p. 68).

Son moitas máis as cousas que ignoramos que as que sabemos, dixo alguén hai tempo. E segue sendo, ao noso entender, unha desas verdades tópicas e incontestables. Moito temos lido de Prisciliano, moito nos atrae todo o que o rodea: e mais non tiñamos na memoria que san Martiño de Tours se negara sempre a consideralo fóra da Igrexa. Noutro lugar do libro, cita os nomes dos seus discípulos decapitados con el en Tréveris: Armenio, Felicísimo e o poeta Latroniano. Recorda, ademais, que a finais do XIX foron atopados opúsculos de Prisciliano na biblioteca de Wutzburg. E máis adiante, cando fala da sinonimia liturxia sueva = rito mozárabe, engade que no rito suevo-galaico había certas pervivencias priscilianistas.

E nunca antes leramos sobre a existencia dun mestre de obra da catedral de Compostela, chamado Gonzalo o bispo, quen aprendera aos irmandiños da segunda metade do XV o modo de minar as torres e arrasar as defensas dos castelos atacados (p. 194).

Basilio Losada dedícalle un capítulo á presenza da muller na historia de Galicia. Citemos á para nós anteriormente descoñecida Isabel Barreto, quen á morte do seu esposo, Álvaro de Mendaña “Almirante del Mar Océano”, tomou o mando da expedición que el organizara e percorreu o Pacífico á fronte dunha frota, gobernando unha tripulación arrufada de lobos de mar ata chegar ás Filipinas en 1596 (p. 79).

Dinos na páx. 95 que a palabra pan é sinónimo de centeo, así unha agra de pan é un espazo sementado dese humilde cereal. Falando aínda da vida rural, descoñeciamos que noutrora houbera un activo comercio con Inglaterra cos limóns cultivados no sur do país.

Sobre a pesca, non sabiamos que as ostras de Arcade xa foran no seu día levadas a Roma en caldeiros de auga salgada, nin que a lamprea fora chamada peixe dos sete buratos, nin tampouco que o rei Enrique I de Inglaterra morrese precisamente dun empacho de lamprea. Doutra nosa delicadeza gastronómica, a saborosa empanada, lémbranos que aparece xa inmortalizada nas ménsulas románicas do pazo de Xelmírez en Compostela.

 (Foto antiga das ruínas de Santo Domingo, en Pontevedra: cambiou a mellor; agora este espazo está aberto ao público. Todas as fotos deste capítulo están atiradas do libro citado do prof. Basilio Losada)


Verbo dos curros, de beleza paralela á dun rodeo americano, dinos que cabalos coma estes, de raza galega, pequenos, inquietos (buligáns: “Iria e o cabalo buligán” é o título dun conto marabilloso que recollera no seu día do pobo na provincia da Coruña Lois Carré; dos cabalos lampóns deixou escrito algún autor latino canda a romanización) e sufridos, levou  un fato Guillermo de Normandía á conquista de Inglaterra, contribuíron á victoria na batalla de Hastings, mentres que hoxe –di Losada- son usados xeralmente para arrastrar as vagonetas nas galerías das minas. Iso cambiou xa, como cambiaron moitos outros datos do libro.

Datos cambiantes:

No campo galego non vive xa un 65% da poboación de Galicia. Ora ben, quizais non cambiara todo o que un quixera este concepto que lemos a continuación: la Galicia urbana vive de espaldas al campo. O Centro Galego  de Buenos Aires xa non ten os máis de cen mil membros de que fala Losada.

Sobre a emigración, sabe o autor buscar o enfoque positivo e iso sempre chama a nosa atención: Raro es el pueblo donde no han dejado [os chamados indianos] prueba de su generosidad: una escuela, un lavadero público, un camino pavimentado o la nueva torre de la iglesia (ás veces con reloxo, engadimos nós, elemento fundamental para a vida da comunidade).

Cando publica o libro Basilio Losada inda se falaba algo o verbo dos daordas, a xerga dos telleiros. Hoxe desaparecido por completo.

:::::::::::::::::::::::::::::::

(Nota sobre o étimo de Libredón:

As hipóteses están perfectamente expostas no libro Exploraciones arqueológicas en torno al sepulcro del Apóstol Santiago, de José Guerra Campos. Citemos só un par delas: por ex. o Padre Fita ve un nome composto celta, Libero Donum ‘castro ou torre do camiño’, de don [dunum] ‘castro ou elevación’ e llwybr ‘camiño’, en hipotética referencia ao camiño de Iria a Brigantium, que pasaba preto; o doutor A. Moralejo ten pensado algunha vez no concepto de libre doazón, pola posible alusión á doazón de territorio arredor de Compostela que os reis dos séculos IX e X lle fixeran á igrexa de Santiago (pp. 35, 36, nota nº 33, ed. do ano 1982).




mércores, 16 de agosto de 2017

VISITANDO



VISITANDO TRASDEZA


TARDE DE ALDEA

 (Un camiño: conduce a Cóscaros)

Son de aldea, dicía onte Mari Carmen, mentres nos contaba que ten claro que na casa que está refacendo quere unha cociña de leña, de leña auténtica. Son de aldea. Gústame a frase e gústame a substancia que subxace.

 (Casa, Cóscaros)

Aí á baixada do sol collimos cara a Cóscaros. Camiñando. Hai tempo que eu quería ir dando un paseo. Vén sendo un prototipo de lugariño abandonado pero vin desde o coche, desde a estrada, un par de tellados novos e díxenlle a Luís, hai que ir, seguro que ten unha segunda oportunidade... Xa me seducía previamente a eufonía da voz, Cóscaros. Con ese interfixo –ar- (probablemente tamén está presente noutros topónimos como Láncara, Pazo de Lóngara [o que fora o pazo de Marcial del Adalid e que agora é usado, entre outros usos, como lugar de congresos pola UDC], a fonte de Lóuzara, da que fala o egrexio, nunca suficientemente loado,  licenciado Molina, Bartolomé Sagrario de Molina ["Esta fuente que llaman Lóuzara está al nacimiento del río de Lor en la sierra del Cebreiro. Hay una cosa extraña en ella y no vista en ninguna fuente de España, que tiene sus ondas continas como la mar, y su creciente y menguante sin faltar un punto"]), con esa raíz tan vella. Será porque había moitos ‘coscos’? E Luís dixo: non creo, caracois hainos en todas partes e non chaman tanto a atención. Pouco antes de coller o camiño que baixa e se achega a Cóscaros, sinaloume unha curva enfronte: cando eu era neno, e viñamos andando de Cortegada a Silleda, aí había un prado e unha fonte, e agora xa ves... (unha pura silveirada informe: internamente case que deseñei un pequeno pranto polas fontes perdidas, da serie todo o bo que fomos perdendo, camiños, castros, mámoas, autoconciencia de nós, esas cousas).

 (Placa solar que alimenta un pastor torna-vacas; prado en Cóscaros)


Avanzamos. Á nosa dereita, na media distancia, unha muller esperaba pé do prado para que entrasen as vacas, pensei, vai alindar as vacas,  logo poderei falar con ela. Un pouco máis aló, un home maior conducía un tractor que tiraba un carro. Estaba no medio dun milleiral, metade xa baleiro, na outa metade parecía disposto a segar parte do millo e cargalo no carro. Non tiña mazaroca a planta, agora cómenas así  -as plantas- as vacas. Seguimos. Na entrada de Cóscaros saíronnos ao paso tres e logo catro cans. Un era grande. Procuro falarlles impondo respecto –Aparta, can, lisca de aí!- pero máis ben é medo o que me inspiran. Calquera sabe. Desviámonos e fomos cara á dereita, cara ao Marco, no canto de seguirmos recto, e iso que Luís quería ver a paisaxe que se albiscaba ao fondo, sobre o Pazo de Transfontao. Fomos seguido ata ver unha casa grande que tiña un prado no que pacían tres burriños (xa viramos outros tres, negros, bonitiños, no prado xunto a casa de Elías, el será por puro conservacionismo?) e logo regresamos cara a Cóscaros. Había un par de persoas –antes non estaban- que nos observaban, un home e unha muller loira, guapa, mediana idade. Achegámonos e saudamos. Tamos dando unha voltiña, eu quixen coñecer este lugar porque me gusta moito o seu nome, Cóscaros. A muller riu francamente. Falamos un bo anaco. O home tiña parentes de seu nunha casa veciña ao lugar onde naceu Luís. Coñeciámolos. A muller, de Vigo, sorprendeuse de que eu, sendo coruñesa, gustase da aldea. E non pouco, díxenlle, encántame pasar tempo aquí... (penso neste xusto intre en Adrián Solovio: ata que punto somos guiados por arquetipos literarios? Ata que punto tira de nós con forza, como o carro de Faetón era tirado, o arquetipo da infancia-adolescencia feliz nos veráns na aldea da miña nai en Valdeorras? Ata que punto iso importa. Só sabemos que estamos vivos e que amamos a vida, talvez iso sexa suficiente para seguir e punto). Os dous resultaron encantadores: Jesús e Adela, velaquí os seus nomes. Algo se laiaron do abandono do lugar. Proxectaron o pensamento do abandono total o día que eles falten. Os fillos é difícil que queiran vir nin tan sequera no verán... E amosáronos o tesouro da súa casa. A ventá co friso gótico. Elucubramos algo sobre a procedencia, dunha igrexa ben seguro. Nos cambios do barroco ou do XIX aló se foron fragmentos doutrora... 

 (Especie de friso gótico: o anxo da esquerda porta unha cruz, o da dereita un cálice)


Á volta atopamos novos pequenos tesouros. Un lavadoiro nun recanto horaciano. Se saísen voando fadas ou ninfas da fraga non me estrañaría en absoluto... Luís alegrouse moito porque comprendeu axiña que esa auga viña ao dereito de arriba, da fonte que relembraba da infancia. Cando pasamos, xa de regreso, polo Marco, o home con bastón que senta sempre pé da súa casa na pedra, díxonos o nome: Cal de arriba. Eu pregunteille: porque a auga vén de arriba, da montaña? E repetiu: A cal de arriba. A auga pasa agora por debaixo do asfalto da estrada, entubada, non por unha canle de pedra...

 (A "Cal de arriba", verdadeiro locus amoenus)




O home do Marco está casado cunha muller que sabe a benzón contra as pezoñas. Unha destas tardes iremos a que nolo diga. Contaba el, creo que anda por Sobrado -e é un ser falangueiro, amigable e comunicativo, boa xente-, que unha vez, sendo xove, traballaban en Escuadro (recaïamos sempre na panadería, tras o traballo, recaïamos alí sempre, diciámoslle ‘fainos un bolo’, metíalle dentro unhas sardiñas... aquelo era a gloria, eu e fulano eramos moi amigos, aquí alá, sempre xogando, un día botoume contra unha parede, oes, eu veña dicirlle ‘déixame!’, pero nada, ‘se non me deixas non somos amigos’ porque sempre andabamos así, e, era unha pinta, colleume, na parede aquela, unha delor!, e nin médicos nin nada... e mira que se se chega a xuntar a cabeza coa cola, ou a cola coa cabeza, entra a gangrena e xa nada!) e salvou a vida da pezoña da pinta grazas á benzón. A dona que sabe benzoar saíu de dentro da casa, miudiña, ollos que miran claros e directos, moi azuis. Díxonos: pero debedes saber que hai que ter fe, senón non vale de nada.

Polo camiño xa refrescando pola proximidade de lusco fusco comentoume Luís: eu niso non creo moito. Moitas veces compárome con el e digo –se se me permite a simplificación- que a súa mente é máis proclive á ciencia, máis estruturada cá miña... E emporiso, Luís tenlle pánico –coma aquel personaxe do relato pardobazaniano- ás píntegas. Limiteime a contestarlle eu si creo que Deus reparte os seus dons. 



 (Os froitos do loureiro -as lorbagas- caen por riba da estrutura -pedra granito vertical, cemento nas trabes horizontais- da fonte lavadoiro. Todas as fotos son de Charo Soto)