LENDO A LAURA FERNÁNDEZ VEGA

 

 

Este libro, cuxa portada mostramos na foto, da insigne investigadora coruñesa serviranos hoxe de base ou pretexto para unha nova comunicación convosco. Foi publicado en 1982. Ten cincocentas setenta e tres páxinas. Había que seleccionar un tema. Escollimos a presenza da cidade da Coruña nesa documentación ofrecida, a documentación da Real Audiencia do Reino de Galicia entre 1480 e 1808. Seguiremos a orde cronolóxica.

Xuño de 1482: Os reis (Fernando e Ysavel, que nese momento están en Valladolid) mandan a Fernando de Acuña, capitán e Justiçia Mayor en el nuestro Reino de Galizia, que persigan e castiguen as desordes que se producen nos bispados de Lugo e Mondoñedo e na cidade da Coruña. O que máis nos chama a atención deste documento é que algúns delinquientes se acollen a las quatro sacadas de Asturias de Obiedo, en cuxo caso tamén teñen permiso para prendelos e castigalos.

(Retrato de Sabela de Trastámara ou de Castela e Fernando de Aragón feito por un pintón inglés e datado a principios do século XVI)

 

Decembro de 1493: Os reis, que están en Zaragoza, mandan ao xuíz de residencia da cidade da Coruña, Gonzalo de las Ribas, para que interceda e faga xustiza nos preitos do rexedor da cidade, Pedro Montoto, porque temen que os alcaldes maiores e o Gobernador non lla farán, xa que hai inimizade entre eles e Montoto.

Maio de 1494: Os reis median no preito entre a cidade da Coruña e o seu gremio de mareantes, apremiando ao gobernador e alcaldes maiores do Reino de Galicia (RG), que exercen xustiza na cidade da Coruña, para que actúen de vez e non retrasen a sentenza no preito por certas ordenanzas da cidade gravosas para os pescadores. Améntase o nome do representante dos mareantes, o bacharel Gómez Gonçales, que é quen acode á xustiza real.

Febreiro de 1503: A raíña, que está en Alcalá de Henares, comunícase co Gobernador do RG, Hernando de Vega, para dicirlle -entre outras cousas- que, se é necesario facer reparacións na cidade da Coruña por valor de trescentos mil maravedís, que mire el ben como se recadan eses cartos, de tal xeito que non lles resulte unha carga onerosa aos habitantes do reino. Parece moito diñeiro, sería interesante saber con detalle cales eran esas necesarias reparacións, aínda que supoñemos que a maior parte tocarían as murallas[1] e ás fortificacións defensivas; a xulgar polo doado que lles foi aos ingleses ao mando de Drake destruílas un diría que tales reparacións non se fixeron ou non se fixeron ben.

(Cadro da raíña 'Ysavel' que se conserva na Colexiata de Toro)

 

Maio de 1506: O rei (Felipe I, que morrerá a finais dese ano) manda aos alcaldes maiores da Audiencia do RG para que revisen e fagan cumprir as ordenanzas dos mareantes da cidade da Coruña, especialmente as que fosen beneficiosas para a cidade e en proveito da república.

(Retrato de Felipe I de Castela que se conserva no Museo do Louvre)

 

Novembro de 1507: O rei (Fernando) diríxese ao gobernador do RG, Diego de Rojas, para que lle dea contas de como se gastaron os cen mil maravedís que se tomaron prestados das rendas (da coroa: explícase que non se puideron echar por sisa, é dicir, repartir a carga proporcionalmente entre os veciños con algún tipo de imposto equitativo, porque xa estaban sobrecargados por outra sisa anterior para empedrar os muros) para reparar as murallas e torres delas. Tamén lle pide que averigue se son necesarias máis reparacións aínda, tal como piden os coruñeses.

Marzo de 1521: O emperador (Carlos V, que está en Worms) contesta ao gobernador e alcaldes maiores do RG, que se comunicaron con el por medio de Antonio de Tobar, sobre os principais problemas do Reino: a concesión do voto en Cortes, a casa de Contratación e o nomeamento de Capitán Xeneral. O segundo punto é o que tocaba máis directamente á Coruña: A lo que suplicáys que a la espeçiería que se trayiere de aquy adelante de las yslas descubiertas, se descarguen en la çibdad de La Coruña, e que allí aya casa de contrataçión, como la ay en Sevilla de la contrataçion de las Yndias, hasta ahora no he determynado lo que será más conbenyente hazerse en esto, por ser cosa nueva, pero ydo yo en esos reynos, que con ayuda de nuestro Señor será en breve, lo mandaré preveher como convenga. Estaredes de acordo comigo en que as Yndias se refire ás terras americanas, pero esas illas descubertas[2]? As illas do Pacífico que se van incorporando á coroa de España hai que datalas, como cousa feita, a partir da chegada de Elcano en 1522: logo hai que entender que xa se prevé. Porque o RG non parece pedir que se comparta a contratación con Sevilla (a “terra firme” para Sevilla, as illas para A Coruña). A casa de Contratación para A Coruña entendemos que se refire ao que virá. Os barcos expedicionarios partiran en 1519 e neles ían mariñeiros galegos, non o esquezamos. Entre eles o heroico Gonçalo de Vigo.

(Este cadro que retrata o Emperador Carlos V cando tiña 18 anos, en 1518, foi pintado por Bernardo Van Orley)

 

(Velaquí un listado de importantes nomes propios. A placa procede do Concello vello de San Lúcar de Barrameda)

 

 

Xullo de 1589: O rei (Felipe II, que está no Escorial) pídelle ao gobernador do RG, Marqués de Cerralbo, explicacións do que pasou co embargo que lle fixeran ás mercadorías que un tal Diego Parcar (Parker?) introducía no porto da Coruña en barco. Foi un veciño, Pedro Vermúdez Colmelo, quen denunciou a Diego diciendo que esas mercadorías eran inglesas e que estaba prohibido que entrasen en nuestros Reinos. O barco chegara a porto en abril e no momento o inglés estaba preso no cárcere da Coruña. As contas do que se fixo cos cartos feitos con esas mercadorías non debían estar claras: así llo fan pensar ao rei dous veciños da cidade, Juan de San Lorenço y Juan Xaspe, que foran fieles (funcionarios encargados precisamente de dar conta das rendas reais) de certas rendas no ano 1587. Recordade que na primavera dese ano, 1589, A Coruña fora obxecto do desembarco dos ingleses ao mando de F. Drake. De aí a prohibición amentada e encarceramento dese inglés en xullo.

(Retrato de Felipe II pintado por Sofonisba Anguissola)

 

Marzo de 1647: O rei (Felipe IV, que está en Madrid) nomea como Capitán Xeneral interino do RG a Fernando de Andrade e Soutomaior, arcebispo de Santiago. Con ese gallo dille o rei ás persoas que teñen ao seu cargo o castelo de San Antonio da cidade da Coruña e os de Sta. Cruz, San Phelipe, San Martín de Padilla, Nuestra Sra. de la Palma e outros, que obedezan, tanto na paz coma na guerra ao novo Capitán Xeneral.

(Retrato realizado por Nicolás Antonio de la Quadra en 1711)

 

 

Ata aquí chegamos por hoxe. Non quixeramos abusar da vosa paciencia. Seguiremos nas semanas próximas. Estaría ben poder desfrutar do outono. Lembramos sempre a don Ramón, que escribía da vendima e da castañeira…

(A autora do libro que lemos: a investigadora coruñesa, nacida en 1917, Laura Fernández Vega, cuxa sinatura fotografamos para vós)

 

 

 

---

[1] A lo largo de los siglos XIV – XVI, la muralla fue objeto de reparaciones continuas, algunas de ellas recogidas en diversas noticias entre los años 1494 y 1505. La primera de estas reparaciones, de la que se tiene constancia documental, data del año 1386, cuando se dispone que los moradores de los alrededores debían contribuir a la reparación de los muros y defensas de la ciudad. En 1496 se proyecta construir nuevos elementos defensivos correspondientes a la ampliación. La mayoría de los trabajos que se llevaron a cabo, tras la ampliación del siglo XIV, fueron de consolidación (J. R. Soraluce, p. 19, ESTUDIO DE IDENTIFICACIÓN, DEFINICIÓN HISTÓRICA Y ACOTACIÓN MATERIAL DE LAS MURALLAS DE LA CIUDAD VIEJA DE A CORUÑA.CRITERIOS DE ACTUACIÓN, https://core.ac.uk/download/pdf/61909479.pdf)

(Murallas da cidade vella na Coruña en 1930. A foto consérvase no arquivo municipal)

 

[2] En documentos de 1514, 1518… fálase de Yslas Yndias (La Española, San Juan: https://www.gutenberg.org/files/60971/60971-h/60971-h.htm). Opóñense a tierra firme. Por outra banda, nun documento de 1528, fálase de yslas descubiertas e por descubrir

 

 

BUSCANDO PALABRAS

 

BUSCANDO PALABRAS. Outono 23.

(Amorodos silvestres. Fotos tiradas de Internet)

 

Había tempo que non contribuïamos a este apartado achegando nova información. E un dos apartados nosos favoritos. Coma sempre buscaremos un número máxico. Miraremos doce palabriñas ou expresións.

Amoróns: son amorodos silvestres. A nosa informante é de Cruceiro de Roo, A Coruña. Hai un morico de variantes para a forma de denominar esta baga, da familia da mora. Estudamos e publicamos no seu día a voz amores, co mesmo valor semántico, documentado na obra de E. Pardo Bazán¹.

Apachado: ‘Espotroado, estomballado’. O informante era un noso alumno de bacharelato (agora mesmo éme imposible localizar o seu nome, pero relembro perfectamente que as verbas eran da súa familia do Incio ou o Páramo, Lugo). Recórdanos algo a forma que usa a nosa nai, valdeorresa, para dicir que está amaiada (dicía a nosa avoa coruñesa, xa nonaxenaria,  ai, a min maio me amaia!), a nosa nai di ando apalastrada.

Argana: As barbas, os pelos da espiga: as do centeo e do trigo... esas si que agarran ben, e pican, cando chas cravan no lombo...Cando eu andaba nas mallas metíame coas mozas e elas metíanse comigo, entón colliamos poutadas de polvo diso, e tiña que marcharme e sacar a camisa porque se agarraban... (Eliseo González Blanco, dezao). A palabra é común e figura no DRAG (Dicionario da Real Academia Galega), pero é bonita a lembranza lúdica de outrora na boca do noso defunto sogro.

Balouqueiras: Chamábanlle así as mulleres de X que levaban á feira de Lalín os sacos coas castañas boas por riba e por debaixo as baloucas. Non tiñan boa sona… Enganaban (Eliseo). Non queremos dicir o lugar, dise o pecado pero non o pecador. A voz balouca (da familia de baloca, con ditongación espontánea, ou iso parece) figura no DdD.

 

(Vendedoras de castañas na Coruña. Ano 1925)

 

Bolada: Unha bolada é unha rolda de mozos. Era unha bolada, iban e collían as cancelas e os carros, e había un que dicía “a min non mo colledes, a min non” porque tiña pensado pasar toda a noite enriba do carro velándoo. Pero pegoulle o sono e á mañá seguinte faltaba el e o carro, e apareceu aló na Senra (Informante de Laro, Silleda, Pontevedra). Estas falcatruadas que se facían por Deza, Trasdeza e quizais tamén noutras partes, teño entendido que tiñan lugar pola Noiteboa, polo menos na terra do Deza.

(Un "cabás" de madeira como os que nós lembramos da nosa infancia, cando iamos á escola de Pura a Ferreña, en "Buenavista", Os Castros, A Coruña)

 

Cabás: En Roo é ríxido, de vimbio, moi planiño, leva patacas á praza: o capacho é flexible, e a esporta é de esparto, na esporta levaban as ferramentas os canteiros (Informante de Cruceiro de Roo, A Coruña). Para nós, na Coruña da nosa infancia, o cabás tiña asa e nel levabamos os libros, cadernos, estoxos, á escola. Habíaos de madeira e de coiro. É voz polisémica, moi antiga. Da familia do cabazo, calculamos.

(Precioso cesto de Noia para levar produtos da terra. Non atopamos un "cabás" da Serra de Outes)

 

Caldo de riola: O caldo de riola é o da matanza, faise coas vísceras... (O informante é o noso amigo Antonio Fondo, nado e criado en Calo, Vimianzo, A Coruña). Non podemos precisar a orixe da expresión, si hipotizar: talvez porque o día da matanza é un día de festa, de “riola”, en que se xunta moita xente na casa.

Chaolas: ‘Orellas de entroido’ (informante de Cariño, A Coruña). Da etimoloxía da palabra non temos certezas: talvez de bocha + sufixo ola , pola semellanza, ao fritirse na tixola, cunha bocha ‘ampola, vincha’. Pediría aférese da primeira sílaba. Claro que esperariamos como resultado *bochola. Igual había que pensar nunha composición, do tipo “bocha na ola”.

(As chaolas de Cariño)

 

Esperrechar ‘enfadarse ou encresparse facendo moito espavento’ (informante de Laro, Silleda, Pontevedra). A nosa nai, valdeorresa, di esperrearse. Cando alzabamos o ton de nenas, xesticulando, dicíanos: non te esperrees tanto. Son voces de orixe expresiva, como espirrar, perrencha, da mesma familia que o castelán perro.

Gasano: era como lle chamaba o meu sogro, dezao, ao trueiro. O caso é que cando amentou a verba relembrou de inmediato un regato en Canaval (Monforte), onde traballou longo tempo. Quedei pensando se a voz viría de alí. Non figura no DdD. Posible relación etimolóxica coa voz gasado ‘un tipo de rodo para sacar as cinzas do forno’ que se documenta dúas veces no DdD. Daquela teriamos probablemente un membro máis da familia de angazo, angazar.

Xargón de follatos: a frase oínlla a María Lema, nada e criada en Santa Cruz de Rivadulla. Dime que estaba feito coas follas do millo. Eu ese non o relembro pero si o colchón feito de copos de la, era o da cama dos meus pais cando eramos nenas, aquí na Coruña na casa dos Castros. A mamá pedíame de cando en vez axuda, “eu por un lado e ti por outro” e había que espilir a la, coma quen biliscaba o colchón. Follato ‘folla ou conxunto de follas do millo’ si que figura no DdD. Este día, visitando o Palacio da Brejoeira, no concello de  Monção, dicíanos a guía sinalando unha cama na que en tempos durmía xente de certa liñaxe que se enchía o colchón con crinas de cabalo (ela encarecíao, era unha cousa moi fina…).

(A esfolla. Espléndida foto custodiada no Museo de Pontevedra)

 

A festa das casas: a frase díxonola aínda hai pouco o noso esposo, da parroquia de Santa María de Cortegada, Silleda. A festa na súa casa é a da Virxe dos Afrixidos², en setembro, e chámase a festa da casa porque as familias convidan a outros membros da familia, curmáns, irmáns casados, a viren e xantaren todos na casa pertencente a esa parroquia ou aldea que celebra a festa. Así que énchense as casas coa familia propia e coa parentela, familias vindas doutros lugares. Pechamos con esta frase porque, sinceramente, parécenos ben clariña (a semántica, digo) e moi bonita. Son frases que se perden. Hoxe é ou era a festa das casas…

(A capela da Virxe dos Afrixidos. Parroquia de Santa María de Cortegada, Silleda. A festa celébrase o 15 de setembro)

 

:::::::::::::::::::::

NOTAS:

1.    Luis González-García, Mª Rosario Soto Arias, “O galego na producción de Emilia Pardo Bazán”. Revista galega de filoloxía, Vol. 1, 2000, páxs. 97-155.

2.    O dicionario académico só recolle a forma do participio irregular, aflito. Porén, a variante regular está ben documentada desde Rosalía na nosa literatura. Pondal, Cabanillas, Otero Pedrayo, Darío X. Cabana… tamén a usaron. E téñase en conta que hai moitos verbos en galego que teñen a dobre forma (participio regular e irregular) conservada.

3.    A foto da cesta de Noia está tomada desta interesante páxina: http://14euskaldenda.blogspot.com/2009/12/exposicion-galeusca-de-cesteria.html