domingo, 28 de febreiro de 2016

VISITANDO...



VISITANDO O MUNCYT


Este xoves pasado, 25 de febreiro, o noso amigo Mario (colaborador e man dereita na posta en marcha do blog des que empezamos, en outubro do 2013) impartiu unha conferencia no MUNCYT coruñés. E alá fomos, varios rapaces do Club de Lectura, un morico de profes e unha servidora. A sala estaba cheíña. Foi un exitazo. Sentabamos por grupos en mesas redondas, con iluminación suave, había lámpadas que imitaban velas e creaban un ambiente que a min me fixo relembrar unha vez que o irmán da miña amiga londinense nos levara a un club de jazz no Soho, nunha desas noites literarias da vida de cadaquén. O tema da conferencia de Mario era unha interrogación pseudo retórica (supoñemos que si mais non hai certezas absolutas): É necesaria a auga para a vida nos planetas extrasolares?

Escuso dicirvos que me encantou todo o que oín. Díxenlle a posteriori a Mario que había que vivir varias vidas e nunha delas eu probaría a ser científica: claro que case estou segura de que, se puider renacer, renacería filóloga. Son formas de falar. Cando cheguei a casa, repasei todo o que non entendín ben ou todo aquilo que non me quedou moi claro. Fíxenlle ao meu sufrido amigo 16 cuestións, que tivo a ben contestar con infinita paciencia. Creo que estas cuestións serven perfectamente para abrir boca e lograr que vos interesedes minimamente pola astrofísica e outras herbas relacionadas co grande tema, o tema dos temas, xunto co amor: a vida.

 (A presentación da conferencia, a cargo de Ana Correas, coordinadora desta sé do MUNCYT, foi de dez)


CUESTIÓNS PARA MARIO:


Charo Soto: - Cando traballabas en Indra, detectabas fallos eléctricos en aparellos Harrier… e nalgún outro tipo de avión?


Mario S. García: -Sí, tamén colaborei no Airbus-320 (un orgullo que sexa todo feito en Europa) e no helicóptero Super-Puma. Neste último lembro tiña que entender o funcionamento dunha unidade que medía a altura do helicóptero e tiña tres procedementos distintos segundo as circunstancias. Medir a altura é un tema vital cando o aparello atópase a baixa cota. Un pelouro pode enganar ao piloto…

O traballo consistía en desenvolver unha batería de probas que atoparan onde fallara a unidade electrónica… ou ben que confirmara que estaba lista para voar de novo.


- O texto de Galdós (de “Prim”, nos Episodios Nacionales). Pódesmo pasar? [nel fala Galdós da existencia de infinitas estrelas, de infinitos mundos…].


- A verdade é que non lembro como chegou ás miñas mans. Pero a experiencia me di que empregue as casualidades que me chegan cando estou cun tema. E esta foi así, como tamén o foi a historia da plataforma de xeo na Antártida, eu buscaba outra cousa e cando a atopei dixen: Bingo! Xa teño o que quería.


-  Exactamente cantos exoplanetas se teñen catalogado e descuberto desde 1995?


- Pois iso depende do catálogo que mires, uns son máis conservadores, outros máis atrevidos. A aplicación que levo no móbil di que agora mesmo son 2.019.

  (Carteis publicitarios da NASA sobre os exoplanetas que simulan os de destinos turísticos antigos)

- En planetas con dous soles como TATOOINE [ese que aparece nun episodio da Guerra das Galaxias], teriamos 2 sombras con distinta cor? Entendino ben, é así?


-Exactamente. O sistema Kepler-16 ten dúas  ‘pequenas’ estrelas, unha enana vermella e unha anana laranxa. As sombras que producirían no planeta Kepler-16 b serían de distinta cor.


- Puxeches como exemplo de atracción gravitatoria (de efecto gravitatorio) o que exerce Xúpiter sobre o sol. Pero puxeras outro exemplo que me perdín. Cal era?


- Xúpiter ten 318 veces a masa da Terra. Todos os obxectos exercen, coa súa gravidade, un efecto sobre do arredor, especialmente se están preto. Tamén a Terra, pero, comparado co tamaño de Xúpiter ou o do noso Sol, a Terra é coma unha formiga. En canto á pregunta, supoño que te refires ao segundo método de detección, RV ou velocidade radial, similar ao efecto que notamos nas sereas dos vehículos [canto máis cerca de nós, máis agudo é o son que oímos; canto máis lonxe, máis agudo], e que coñecemos como ‘efecto Doppler’. Neste método percibimos cambios das cores da estrela, dun xeito periódico van e veñen, e dinnos: ‘Algo está exercendo certo tirón gravitatorio sobre min’.


- Confirma que recollín ben os tres métodos principais para detectar a presenza ou existencia dun exoplaneta: a. Por Astrometría, b. Grazas á velocidade radial. Coa luz: cambia a banda de luz, que é o DNI dunha estrela, c. Por tránsito.




- Certo, e tamén temos a observación directa, que nos próximos anos darálle alegrías ao mundo co telescopio James Webb (Iso é porque unha boa imaxe estelar gusta a todo o mundo, mentres que un rexistro de variacións de luz non é tan popular). Hai outro método, as microlentes gravitatorias, que coma non podía ser doutro xeito, Einstein predixo, aínda que el pensaba que nunca as poderiamos empregar.


-  “A vida é un sistema auto-replicante e que evoluciona, baseado na química orgánica”. De quen é esa definición? Non entendín o significado de “auto-replicante”


- A definición é de Norman R. Pace, bioquímico estadounidense. “Auto-replicante” significa que ten capacidade de xerar novos individuos empregando mecanismos propios. Segundo esta definición, os virus non son organismos vivos, porque non poden. Uns biólogos están de acordo e outros non, depende da definición que empregues.


- Nos requisitos para que haxa ou se dea a vida citaches a enerxía e en segundo lugar os enlaces covalentes. Podo dicir daquela que o feito de haber enlaces covalentes é un requisito para a vida?


- Si. Os científicos non entenden que poida darse vida en moléculas que non empreguen este enlace.

 (Aínda que a calidade da imaxe non e boa -as fotos son de Charo Soto- vese ben que se trata unha vez máis dunha imaxe publicitaria: o telescopio paira sobre a grande urbe. Valora o conferenciante que se saiba comunicar ben á xente en que se están gastando os seus cartos)

- Confirma que pillei ben os nomes dos extremófilos [polas condicións extremas en que viven] antártidos: Pyrolobus fumaril, Psychrobacter, Spinoloricus, Deinoc…


- P. fumarii, Deinococcus Radiodurans.


- Que era o “osiño de auga”? Chámase Tardigrado?


- É o nombre popular que se da aos Tardígrados, así chamados polos seus lentos movementos. Os tardígrados dan para un libro…

- Como se chamaba ese Centro de Madrid que depende da NASA e que é o primeiro centro fóra dos EEUU na súa clase?


- Para ser o primeiro que NASA concedeu fora do seu país, tiña que ser, e éo, un centro excelente. Por iso traballan xunto a eles e desenvolven proxectos de primeiro nivel. Os experimentos de busc de vida en Marte contan co CAB, o Centro de Astrobioloxía: https://es.wikipedia.org/wiki/Centro_de_Astrobiolog%C3%ADa


-  “Riciños de ouro” é o nome dun exoplaneta? Dime algún outro, por favor.


- Planetas “Riciños de ouro” (Goldilock planets) son aqueles que están na zona de habitabilidade dunha estrela, coma por exemplo Kepler-22 b, Gliese 667C c, e o sistema Kepler-62, que ten os exoplanetas ‘e’ e ‘f’ dentro da zona.


-  Fomalhart. Está ben escrito? É unha das estrelas máis cálidas?


- FOMAHAULT. Pois non sei agora. Podo dicir que o Sol ten 5.800 kelvins na súa superficie. Fomahault é maior e ten unha temperatura de case 8600 kelvins. A temperatura podémola averiguar medindo a luz que percibimos e comparando con probas feitas na terra a distintas temperaturas.


-  Xa ao final do teu discurso citaches, enunciaches como condición nuclear para vida exoplanetaria que a zona de habitabilidade fose unha franxa maior ou menor de auga? Está así ben enunciada a condición máis próxima ao requisito sine qua non? 


- É importante ter unha zona de habitabilidade ampla. O motivo é que vai cambiando co tempo. O noso Sol hai uns miles de millóns de anos emitía menos radiación, e polo tanto quentaba menos. Iso pasa con todas as estrelas. Polo tanto, a zona vai desprazándose cara a fóra do sistema. Pero os planetas non teñen capacidade de mudar a súa órbita, e poden quedar fóra da zona, ou ben ir entrando nela. Eso si, e pasa na Terra, se hai vida, esta irá mutando, facendo todo o que poida para perdurar no tempo, mesmo modificando o entorno para que permita continuar a vida…  Esta idea como podes imaxinar é moi forte, fai cóxegas escoitala, e pode deixar o maxín nun bule bule todo o día. Pero os científicos acumulan probas de que é así na Terra, de feito non está de todo claro que a Terra estea na mellor zona de habitabilidade posible (hai discusións segundo os criterios tidos en conta). Un científico recoñecido (James Lovelock, premio Fonseca, do que estou moi orgulloso de ter un libro asinado da súa man) empezou a falar da Terra coma un organismo vivo, Gaia (https://es.wikipedia.org/wiki/Hipótesis_de_Gaia). Enseguida os apóstolos das teorías esotéricas abrazaron a idea, pero non vai diso.

Isto non sei se contesta  a túa pregunta.




-  A ver se pillei ben o concepto: ti fixéchesme pensar que tamén se podería estudar a posibilidade de vida con solventes como o amoníaco… inda que sabes que non se fará porque a prioridade absoluta tena a auga. É así?


- Pois si, é difícil obter recursos económicos para estudar outras moléculas. Non imposible, pero si difícil. As variables que entran son moitísimas: temperatura, presión, radiación existente, outras moléculas presentes… non é doado. Mentres que estudar a nosa contorna, sendo difícil, é máis accesible…


- Citaches 3 axencias espaciais planetarias, terrestres, pero non sei escribir a terceira. 


- NASA, AXENCIA ESPACIAL EUROPEA,  JAXA (de Xapón). Tamén empezan a facer cousas os de India, e por suposto China. Rusia tamén fai cousas, pero polo que sei estes tres países traballan en investigacións máis “próximas”.

 (A nai de Mario acompaña ao seu fillo e ao seu carón, tres dos nosos alumnos do Club de Lectura dos martes: Lucía, Óscar á súa dereita, e Valentina).




venres, 26 de febreiro de 2016

As nosas músicas: Xoel López

Xoel López: "A Serea e o Mariñeiro"

Este cantautor nado en A Coruña ten xa moitos traballos no mercado ('Now What You Had Thought', 'Atlántico',...) O seu último canto chámase 'Paramales'. Coñecedor das tendencias da música, podes atopalo en Spotify, ademais de noutras plataformas musicais.
(Sección coordinada por M. S. García, coa colaboración de X. P. Mondelo)

domingo, 21 de febreiro de 2016

PRIMEIROS PASOS



PRIMEIROS PASOS

Hoxe retomamos un capítulo meu favorito, mais non doado de encher. Comprenderédesme ben se vos digo que o que ama ler, tarde ou cedo amará escribir. Pero mentres que a lectura está ao alcance de case todas as mentes, a escrita non está ao alcance de case todas as mans. Non por iso deixamos de amala: e valoramos máis se cabe os bos escritores. Por inalcanzables. É case un paradoxo... En fin, este día, no Club dos xoves, propúxenlles un par de motivos, ou temas-pretexto para que se animasen a elaborar un pequeno relato, e mirade cal foi o tema proposto que callou nun conto feituquiño (ou iso penso), a entrada no Instituto das aves que logo non logran saír... Realmente ten ocorrido xa varias veces, sobre todo cos gorriachos (pardais).

 (Sempre hai aves á porta do Instituto, e ás veces entran dentro, a foto é de Charo Soto)

“O AMOR PAXAREIRO”

            Estaba eu no Club de Lectura, debatendo cos meus compañeiros o libro que acabaramos de ler, cando comezamos a oír gritos que proviñan do corredor que conduce á biblioteca. A profesora, tamén coñecida como vicedirectora, levantouse da cadeira e saíu fóra da aula, para ver que estaba a ocorrer. Nese momento tres pombas, dúas de cor branca e unha de cor negra, pasaron batendo as súas ás velozmente e, detrás delas, un milleiro de alumnos e alumnas perseguíndoas.
Antonio, o bibliotecario, dirixiuse á vicedirectora, Charo:
-Eses tres paxaros acaban de entrar no Instituto a través das fiestras da biblioteca –dixo Antonio-. Temos que atrapalos canto antes!
-Temos que avisar á directora –contestoulle ela.
Nós, mentres, observabamos a escena bastante asombrados. Charo dirixiuse a nós e dixo:
-Entrade na aula outra vez. Agora veño.
Fixemos o que dixo e metémonos na clase, pero Charo non veu. Ó cabo de cinco minutos oíanse gritos e golpes no piso de arriba. Comezamos a preguntarnos que estaba pasando e decidimos entre todos saír da clase e dirixirnos ó lugar dos gritos. Subimos pola escaleira de caracol que daba ó piso de arriba. Cada vez que subiamos un chanzo da escaleira o estrondoso son escoitábase máis e máis preto.
Chegamos á planta principal, cansos da subida, e o que vimos deixounos sen palabras. Había centos de alumnos correndo sen parar, gritando a pleno pulmón. Unha miña compañeira, acercóusenos e contounos o acontecido:
-As pombas entraron en case todas as clases, e causaron bastantes estragos, o que fixo que practicamente todo o instituto se revolucionara.
A min pareceume todo unha parvada xa que non entendía por que tanto alboroto por só uns simples paxaros, se os ves todos os días pola rúa!
Cando xa levaba trascorrida unha hora, apareceu a directora acompañada dun home de alta estatura, complexión forte e delgado. Suxeitaba unha paxareira enorme na man dereita. Nese instante vin nunha esquina a Moncho e a Xuncal bicándose apaixonadamente. Moncho era o rapaz que me gustaba, pero nese momento non podía soportar todo o que ocorría. Parouse o tempo, xa non podía respirar, non sentía o meu corazón latir, a miña pel empezaba a tornar nunha cor máis e máis clara. Sentíame desvanecer e caín ó solo mentres seguía vendo aqueles dous namorados selando o seu amor e as belas pombas voar.
Adeus, mundo cruel.

(Pablo García Lagoa e Ángela Martínez Loureiro, 2º da ESO).

 (Paula e Óscar prestáronse a representar a parella de personaxes do relato nun recanto apropiado, a foto fíxoa Alba)

 (Paula e Jason representan o mesmo papel noutro curruncho, arriba, na porta do faiado sen fin do noso Instituto)
 
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Agora é o intre en que eu vos confeso, con algo de pudor, que tamén unha servidora ten escritos contiños que transcorren no Instituto. Algún atesóuroo con certo cariño. Atrévome, para celebrar que se aproxima a primavera e o mes en que nacín,  a subir tamén un microrrelato dos moitos que gardo na gabeta.

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

Recreo

            Dixo Branca: “e vícheslle o día da exposición a nova moza?, é estupenda”, “guapísima” (evoquei as pernolas que unha saia supercurta nos deixaba ver con xenerosidade, melenaza loira, ollos claros de ceo azul esplendidamente remarcados por liñas de pintura axeitadas, un tipazo de muller), “pois xa é a segunda, eu deille clase, era no bacharelato, ela viña buscalo, viña de fóra, pero entraba no insti, el saía da aula e amábanse no corredor –Branca pon cara de nena, hai algo de sutil ironía, e dese algo un mínimo é por min, porque sabe como me gusta conxugar o verbo amar, a ela gústalle menos, verbalizalo, que non vivilo, enténdase, pero eu fico suspensa perante a oración, amábanse no corredor..., evoca época bonita da vida, a bicos xunto ás fiestras e menos de vinte anos no peto, ostentosamente sendo diante dos colegas, chulísimo, Branca merece boa nota-,  pero un día xa non veu, pasaron días e nada, eu tiña curiosidade e pregunteille, Rainier, e a moza?”, “enganoume, profe, enganoume”, “como?, enganouno?”, “enganoumedicía rotundo”, “que sería, con un terceiro?”, Tulio riu alto “ claro! –díxome-, como vai ser se non?”, xa nos levantabamos, o recreo non chega a nada, pagou cortés o Tulio, eu dixen “pois..., podía ser un engano psicolóxico”, “psicolóxico?”, “faste pasar por quen non es”, “ah!, pode..., pero por antonomasia, o engano é con outra persoa”, “si, por excelencia, nestes casos adoita ser así”. O semáforo púxose verde. Cruzamos cara ao Instituto.

 (Charo Soto).

xoves, 18 de febreiro de 2016

As nosas músicas: Ialma e o Coro Encaixe

Hoxe temos dúas pezas excepcionais. Será difícil que non movas os pés ao escoitalas:

Ialma: "Voltar"



Coro encaixe: "Arman Vela"

(Sección coordinada por M. S. García, coa colaboración de X. P. Mondelo)

domingo, 14 de febreiro de 2016

GALICIA INMORRENTE



GALICIA INMORRENTE. MITOS E RITOS FUNDACIONAIS


Hoxe falaremos de mitos e ritos fundacionais. Un pouco: imposible esgotar o tema. En Galicia hai material dabondo. Así, currente cálamo, sen pararnos moito a pensar, veñen á nosa memoria mitos (e ritos) fundacionais da cidade da Coruña e de Santiago: estes dous quizais sexan os máis notorios, ricamente documentados.  Hai interesantes e míticas lendas fundacionais sobre Pontevedra e Noia. E querendo, en conexión directa con certos ritos de delimitación e sacralización do territorio, podemos falar doutros dous casos curiosos localizados sempre en Galicia.

 (Foto tomada do libro Notas de un archivo de Isabel Martínez-Barbeito. Procede dun documento en galego datado en 22 de outubro de 1448 na Coruña; di a que fora arquiveira coruñesa que é, no que ela sabe, a documentación máis antiga onde aparece o símbolo da nosa cidade: con vieiras pero sen a cabeza de Xerión)

Empezamos pola Coruña.  Villamil y Castro recolle a lenda que relata o franciscano P. Castro na obra Árbol cronológico de la provincia de Santiago. Di que Gatelo, fillo de Cicopre, primeiro rei de Atenas e xenro do Faraón Osiris, fuxindo de morrer afogado polo mar Roxo, arribou á Coruña onde fundou un reino e daquela para lograr ser aínda máis temido e respectado fixo o trono dunha pedra de estraña corpulencia. E dicía que aquela pedra estaba fadada polos deuses, que dela dependía a conservación da súa coroa e a de cantos desexasen semellante fotuna (Villamil relaciona estas lendas co culto dolménico, co culto ás pedras).


Nós recollemos hai anos unha lenda sobre a cidade que nos viu nacer, relatada por un ex alumno (a quen, á súa vez, lla contara unha súa coñecida: ambos coruñeses). Fala dunha serea namorada dun pescador; víanse e falábanse por estes lares pero un bo día el namora dunha muller de terra adentro e abandona a aquela.  A serea morre de amor e o seu corpo convértese na actual península herculina (persoalmente sempre me pareceu moi literaria, máis creada ou inventada ad hoc que de orixe popular, pero conservo nos meus arquivos o escrito orixinal daquel alumno, que conste que non é invención miña).



 (Mapa cos  lugares en que se documentan inscricións dedicadas a Hércules, tomado dun artigo, Distribución del culto a Hércules en Hispania según los testimonios epigráficos, da autoría de Mercedes Oria Segura)

Porén, o mito fundacional máis célebre e complexo sobre a nosa cidade é o da loita entre Hércules e Xerión, sobradamente coñecido (recoméndovos que leades con calma nun verán os dous libriños da autoría de Francisco Javier González publicados en 1998, Hércules contra Gerión. Mitos y leyendas de la Torre de Hércules). Só quixera facer fincapé en tres cousiñas: unha, os paralelismos co ciclo irlandés do roubo de gando vacún con núcleo no heroe Cúchulainn; dúas, quixera recordarvos que xa Sarmiento nos di que o feito de darlle o nome de Hércules á torre posiblemente o que signifique é simplemente que a romanización implantou por aquí un culto a ese deus, Herakles a Hércules, talvez asimilable a un poderoso (por forte e guerreiro) deus prerromano (Sarmiento é no que nós sabemos o primeiro en chamar a atención sobre a inscrición dedicada a Hércules situada en Soandres, moi preto da Coruña); e tres, cabe outro pensamento sobre os ritos que subxacen na fundación da Coruña: este enterramento dunha cabeza humana parécese moito a un vello rito pagán de sacralización dun novo territorio: son múltiples as marcas apropiadoras e sacralizadoras que se documentan pola Europa pretérita, desde os fiordos ata as nosas rías: facer arder fogos, delimitar co sangue dun animal, delimitar coa madeira tallada dunha foresta, afundir machados nun curso de auga, e tamén enterrar o corpo ou a cabeza do primeiro colonizador (un libro precioso, tamén moi recomendable sobre estas cuestións é o de Claude Lecouteux, Demonios y genios comarcales en la Edad Media).




Vaiamos agora a Santiago: Antonio Neira de Mosquera, nacido en 1823, escribe un relato lexendario marabilloso sobre a fundación dunha parte do territorio de Compostela (en realidade refírese á fundación dun convento pola propia man do santo de Asís: o territorio –seguindo a cláusula imposta polo abade de san Martiño Pinario- fica delimitado pola pel dun touro, cortado en tiras. A lenda titúlase así, La piel del buey e foi publicada, xunto con outros escritos de Neira de Mosquera, no 2000: Monografías de Santiago). Di o propio Neira, literalmente: la tradición presenta en esta condición un mal plagio de la Eneida. Refírese, como saberedes moitos de vós, á lexendaria fundación (que en realidade non vén exactamente no libro de Virxilio) de Cartago por parte da raíña Dido apropiándose do territorio que puido abranguer coa pel dun touro. E con todo, o mito ou mellor dito, o rito fundacional da pel do touro ou doutro animal, un cervo en concreto, non é privativo da fundación de Cartago. Aparece tamén no ciclo de Melusina. E usouse ese mesmo método para establecer a fundación da futura cidade de Londres. Esta operación pervive vivamente no imaxinario popular galaico: os homes do Grupo Nós volven topar co rito. Mirade o que se le no número 56 da revista Nós: “Cando o Santo Apóstolo rematou de botar ós mouros de istas terras, quixo erguer unha catedral e andivo buscando sitio. De aquela escolleu unha grande carballeira e foi arrincando carballos de ela, un por un con unha mán sômente. Dempois estendeu unha pelica no chán e marcou os lindeiros onde se tiña de levantar a catedral e foi pondo as pedras todas. Por eso dise hoxe: A vila de Sant Iago, / a vila santiaguesa, / a vila de Sant-Iago / algún día foi devesa” (e aínda engade o autor do artigo: “relatou María Vázquez, casada, de 64 anos, do lugar de Moimenta, freguesía de Macenda, ó pé do Barbanza”). Non é algo absolutamente marabilloso, a pervivencia da memoria (que diría Dalí...), a poderosa capacidade conservadora da nosa mitoloxía ancestral en boca do pobo? Somos porque foron antes ca nós. Innegable tautoloxía. Somos porque herdamos parte dun saber universal. Nese retrinco de vida pasada de María Vázquez está a madeira e está a pel do animal ritualizador (sumémoslle o lume das luminarias que viu o ermitán de Solovio). E querendo, sumémoslle aínda á ritualidade que envolve a capital de Galicia, o rito de circumambulación (como cando Rómulo colle o par de bóvidos e vai delimitando a fundación da que logo será chamada Roma): no ciclo xacobeo da raíña Lupa, os discípulos que van xunta ela co corpo do amigo de Xesús, obteñen un par de bois: circuambulan: delimitan un territorio e cando os bois paran (alí mana unha fonte: a fonte da rúa do Franco) e alí será o lugar onde comece a fundación do novo espazo sagrado: Santiago de Compostela.

Hai máis materia, pero non me gusta cansarvos. Seguiremos outro día aínda.