GALICIA INMORRENTE

GALICIA INMORRENTE. MITOS E RITOS FUNDACIONAIS

Hoxe falaremos de mitos e ritos fundacionais. Un pouco: imposible esgotar o tema. En Galicia hai material dabondo. Así, currente cálamo, sen pararnos moito a pensar, veñen á nosa memoria mitos (e ritos) fundacionais da cidade da Coruña e de Santiago: estes dous quizais sexan os máis notorios, ricamente documentados.  Hai interesantes e míticas lendas fundacionais sobre Pontevedra e Noia. E querendo, en conexión directa con certos ritos de delimitación e sacralización do territorio, podemos falar doutros dous casos curiosos localizados sempre en Galicia.

 (Foto tomada do libro Notas de un archivo de Isabel Martínez-Barbeito. Procede dun documento en galego datado en 22 de outubro de 1448 na Coruña; di a que fora arquiveira coruñesa que é, no que ela sabe, a documentación máis antiga onde aparece o símbolo da nosa cidade: con vieiras pero sen a cabeza de Xerión)

Empezamos pola Coruña.  Villamil y Castro recolle a lenda que relata o franciscano P. Castro na obra Árbol cronológico de la provincia de Santiago. Di que Gatelo, fillo de Cicopre, primeiro rei de Atenas e xenro do Faraón Osiris, fuxindo de morrer afogado polo mar Roxo, arribou á Coruña onde fundou un reino e daquela para lograr ser aínda máis temido e respectado fixo o trono dunha pedra de estraña corpulencia. E dicía que aquela pedra estaba fadada polos deuses, que dela dependía a conservación da súa coroa e a de cantos desexasen semellante fotuna (Villamil relaciona estas lendas co culto dolménico, co culto ás pedras).

Nós recollemos hai anos unha lenda sobre a cidade que nos viu nacer, relatada por un ex alumno (a quen, á súa vez, lla contara unha súa coñecida: ambos coruñeses). Fala dunha serea namorada dun pescador; víanse e falábanse por estes lares pero un bo día el namora dunha muller de terra adentro e abandona a aquela.  A serea morre de amor e o seu corpo convértese na actual península herculina (persoalmente sempre me pareceu moi literaria, máis creada ou inventada ad hoc que de orixe popular, pero conservo nos meus arquivos o escrito orixinal daquel alumno, que conste que non é invención miña).

 (Mapa cos  lugares en que se documentan inscricións dedicadas a Hércules, tomado dun artigo, Distribución del culto a Hércules en Hispania según los testimonios epigráficos, da autoría de Mercedes Oria Segura)

Porén, o mito fundacional máis célebre e complexo sobre a nosa cidade é o da loita entre Hércules e Xerión, sobradamente coñecido (recoméndovos que leades con calma nun verán os dous libriños da autoría de Francisco Javier González publicados en 1998, Hércules contra Gerión. Mitos y leyendas de la Torre de Hércules). Só quixera facer fincapé en tres cousiñas: unha, os paralelismos co ciclo irlandés do roubo de gando vacún con núcleo no heroe Cúchulainn; dúas, quixera recordarvos que xa Sarmiento nos di que o feito de darlle o nome de Hércules á torre posiblemente o que signifique é simplemente que a romanización implantou por aquí un culto a ese deus, Herakles a Hércules, talvez asimilable a un poderoso (por forte e guerreiro) deus prerromano (Sarmiento é no que nós sabemos o primeiro en chamar a atención sobre a inscrición dedicada a Hércules situada en Soandres, moi preto da Coruña); e tres, cabe outro pensamento sobre os ritos que subxacen na fundación da Coruña: este enterramento dunha cabeza humana parécese moito a un vello rito pagán de sacralización dun novo territorio: son múltiples as marcas apropiadoras e sacralizadoras que se documentan pola Europa pretérita, desde os fiordos ata as nosas rías: facer arder fogos, delimitar co sangue dun animal, delimitar coa madeira tallada dunha foresta, afundir machados nun curso de auga, e tamén enterrar o corpo ou a cabeza do primeiro colonizador (un libro precioso, tamén moi recomendable sobre estas cuestións é o de Claude Lecouteux, Demonios y genios comarcales en la Edad Media).

Vaiamos agora a Santiago: Antonio Neira de Mosquera, nacido en 1823, escribe un relato lexendario marabilloso sobre a fundación dunha parte do territorio de Compostela (en realidade refírese á fundación dun convento pola propia man do santo de Asís: o territorio –seguindo a cláusula imposta polo abade de san Martiño Pinario- fica delimitado pola pel dun touro, cortado en tiras. A lenda titúlase así, La piel del buey e foi publicada, xunto con outros escritos de Neira de Mosquera, no 2000: Monografías de Santiago). Di o propio Neira, literalmente: la tradición presenta en esta condición un mal plagio de la Eneida. Refírese, como saberedes moitos de vós, á lexendaria fundación (que en realidade non vén exactamente no libro de Virxilio) de Cartago por parte da raíña Dido apropiándose do territorio que puido abranguer coa pel dun touro. E con todo, o mito ou mellor dito, o rito fundacional da pel do touro ou doutro animal, un cervo en concreto, non é privativo da fundación de Cartago. Aparece tamén no ciclo de Melusina. E usouse ese mesmo método para establecer a fundación da futura cidade de Londres. Esta operación pervive vivamente no imaxinario popular galaico: os homes do Grupo Nós volven topar co rito. Mirade o que se le no número 56 da revista Nós: “Cando o Santo Apóstolo rematou de botar ós mouros de istas terras, quixo erguer unha catedral e andivo buscando sitio. De aquela escolleu unha grande carballeira e foi arrincando carballos de ela, un por un con unha mán sômente. Dempois estendeu unha pelica no chán e marcou os lindeiros onde se tiña de levantar a catedral e foi pondo as pedras todas. Por eso dise hoxe: A vila de Sant Iago, / a vila santiaguesa, / a vila de Sant-Iago / algún día foi devesa” (e aínda engade o autor do artigo: “relatou María Vázquez, casada, de 64 anos, do lugar de Moimenta, freguesía de Macenda, ó pé do Barbanza”). Non é algo absolutamente marabilloso, a pervivencia da memoria (que diría Dalí...), a poderosa capacidade conservadora da nosa mitoloxía ancestral en boca do pobo? Somos porque foron antes ca nós. Innegable tautoloxía. Somos porque herdamos parte dun saber universal. Nese retrinco de vida pasada de María Vázquez está a madeira e está a pel do animal ritualizador (sumémoslle o lume das luminarias que viu o ermitán de Solovio). E querendo, sumémoslle aínda á ritualidade que envolve a capital de Galicia, o rito de circumambulación (como cando Rómulo colle o par de bóvidos e vai delimitando a fundación da que logo será chamada Roma): no ciclo xacobeo da raíña Lupa, os discípulos que van xunta ela co corpo do amigo de Xesús, obteñen un par de bois: circuambulan: delimitan un territorio e cando os bois paran (alí mana unha fonte: a fonte da rúa do Franco) e alí será o lugar onde comece a fundación do novo espazo sagrado: Santiago de Compostela.

Hai máis materia, pero non me gusta cansarvos. Seguiremos outro día aínda.