mércores, 28 de decembro de 2016

LENDO A



LENDO A ANTÓN VILAR PONTE



Váisenos o ano 2016 como un fío de auga por entre os dedos. Maina e velozmente. E non quixeramos deixalo ir sen celebrar tamén nós un pouquiño o centenario da existencia das Irmandades da Fala. Foi o primeiro tema que traballamos este curso coa rapazada de segundo de bacharelato. A fundación das Irmandades da Fala na Coruña no ano 1916, o contexto histórico, o tecido cultural que se vai urdindo ao seu redor etc. O programa da literatura dese primeiro terzo do século XX é tan mesto que non dá tempo a ler moitas páxinas que xa nos gustaría que se lesen. Quedan sempre fóra algunhas maxistrais de Gonzalo López Abente, fican á marxe moitas de Cabanillas e resta indefectiblemente no esquecemento unha obra de A. Vilar Ponte que a min me parece nuclear, Almas mortas. Novela dialogada ou peza tráxica en tres actos rematada de escribir no Nadal de 1920 e publicada no 22. Malia sublevarme o espírito, volvo de cando en vez a ela, releo algo ou reflexiono sobre as ideas que verte. Hai moita doutrina, moita leria case que panfletaria, podedes dicirme algúns que si a lestes. Talvez, pero dá moitísimo que pensar. Hai moita verdade no que di. Boa parte de verdade, canto menos. Tamén hai cousas discutibles. A tese básica é esta: a emigración a América produce males para o país. Os americanos, sobre todo se volven (medianamente) ricos, son unha fonte de desgaleguización, desleixamento e un imán para novos abandonos masivos de brazos fortes e mentes lúcidas e loitadoras da terra. Esa é a tese substancial. Os principais parágrafos en defensa desta tese déitanse por boca do médico, don Ramonciño. O médico de Almas mortas é o prototipo de home do grupo Nós: vémolo tamén no arqueólogo de A lagarada de Pedrayo e no pintor de A fiestra valdeira de Dieste, por poñer un par de casos paradigmáticos: un home culto cun pé na terra sempre. Como Adrián Solovio. E xa que pensamos nestoutra novela exemplar pedrayana, deixádeme que vos diga que a figura feminina desleigada e que odia a aldea, a Concha de Vilar Ponte, relembra así mesmo moito as mulleres da fiestra valdeira, como relembra a Florinda de Arredor de si. Como contrapunto imprescindible, Vilar Ponte déixanos viva a lembranza da muller con firmes e sabias raíces na aldea, a labrega bonita Loisa. En xeral, non faltan as mulleres dignas de crítica por parte de don Ramonciño: “Muller que se casa, muller que aconsella ó seu home que emigre. Resistencia del, o conto da maleta e asunto concluído. Así elas non cargan de fillos. E co marido fóra, se lles manda cartos, señoritas feitas. E de calquera xeito, “viúvas de vivos”, como dixo Rosalía. Somentes que moitas das de agora, sono por egoísmo, polo perigoso influxo dos americanos” (Estancia 2ª, versión ao galego estándar nosa). Algo disto había, vémolo exactamente así en varios relatos dos que transcorren en Galicia, da autoría da coruñesa Emilia Pardo Bazán.



As palabras de Vilar Ponte contra a emigración son moi fortes: “Porque hai outra ‘zafra’ nos portos de embarque da nosa Terra, tío Xan, que é a que leva ós nosos pobres paisanos cegos e ignorantes a pasar traballos na América. Porque a verdadeira zafra e a verdadeira América, fana os fondistas, os tendeiros, os navieiros, os consignatarios, os axentes, toda esa cadea enguedellada nos portos, habilitados para a emigración, que impón silencio aos xornais cando os xornais queren ter un consello humanitario para aqueles irmáns nosos que descoñecen o malestar económico dos países americanos”.

 (Nota publicada na revista "Centro Gallego" de Montevideo en decembro de 1917)



 (Noticia publicada na mesma revista en nov. de 1917; do vello teatro brigantino Alfonseti tennos falado o noso colega xa xubilado o prof. Jaime Pita; as súas palabras están na revista do Instituto 'Alén da chuvia'; teatro betanceiro moi vinculado aos seus devanceiros)

Como en O Mariscal de Cabanillas, vemos o simbolismo do vello ancián a pedir tras unha vida dura de escravo da terra: “Este pobre vello que tanto ama a terra e anda a pedir, é un símbolo da nosa patria. Galicia como el pide, porque os seus fillos mellores, os que puideran esixir e imporse, a deixaron esquecida!”.

Na dialéctica recorrente entre o americano rico (e enfermo) que volve, Pepe, e don Ramonciño, xorden novos argumentos: “cartos [os que chegan de América] que serven para encarecer as terras e a vida –novo factor emigratorio- e para desgaleguizar as almas”.

Cando Pepe retruca que con eses cartos tamén se constrúen escolas, Ramón nega a validez desa instrución: “porque son atraso colectivo inda que parezan seren cultura individual; porque nelas os escolantes, os mestres, fanlles deprender de todo ós alumnos, agás o amor á Terra e ás cousas da Terra. Porque son coutos de desenxebrización, de despersonalización, negadores da pedagoxía máis sinxela, que manda axeitar as forzas da intelixencia para a adaptación ó medio. [...] As escolas de vostedes son escolas fomentadoras e preparadoras da emigración....”

E inda engade, pon o ramo (ou dános o albaroque, se preferides) na estancia terceira, a derradeira:

A instrución sen unha educación axeitada ós costumes de cada terra, sen un senso moral, falla de espírito relixioso, se non prexudica, tampouco favorece [...]. E as escolas do Estado e as vosas escolas veñen trillando e roendo ata as derradeiras raíces desa tradición enxebre”.

En síntese, dedúcese ben que é nuclear no pensamento do autor a idea de que a vida sen un ideal que a encha é desprezable.

Podemos estármonos de acordo en parte. Se queredes, dámoslle un par de voltiñas aínda. Hai cousas neste libro que nos recordan moito os homes do 98, ás ideas do casticismo azoriniano. O enxebre é a base do pensamento de Nós, unha das bases queremos dicir. A Tradición aparece sempre maiusculada, sacralizada. Aquí en Almas Mortas por exemplo, aparece criticada a modernidade de fóra, os bailes agarrados, xusto como criticaba Sabino Arana nos seus discursos. Hai unha certa tendencia a ver como malo todo costume foráneo. Había que matizar. Nin tanto aló que se perda todo o enxebre (sobre todo nunha época en que lamentablemente estaba todo por facer, por investigar, por sistematizar: por sentar as bases do futuro a través dun óptimo coñecemento do que fomos e somos), nin tanto acó que sexa pecado todo o novo.

Podemos comprender e asentir perante a falsa sinonimia instrución= moralidade/eticidade, mais tamén debemos ver claro que moito do que hoxe consideramos progreso en Galicia vén da man da interrelación con América: desde as ideas, símbolos e institucións (o himno sancionado na Habana, a Real Academia Galega, libros aló publicados, contacto ideolóxico dun Basilio Álvarez que emigrara), pasando polos cartos que chegan e son decisivos na redención dos foros e subsecuente compra de terras, pasando pola necesaria acollida dos exiliados que aló seguen mantendo vivo o facho do galeguismo.

Sexa como for, e inda admitindo que non sempre é doado atopar a síntese en toda dialéctica posible, o que si está claro é que estamos diante dun libro fundamental para facernos pensar e para complementar as outras perspectivas básicas que sobre o fenómeno migratorio a América nos deron Rosalía e Seoane:  punto de vista desde aquí e desde aló.

Imos rematando, o ano e a nosa modesta páxina dedicada ás Irmandades; mais antes esperade que vos sinale outro episodio máis: en Almas mortas reflíctese o duro que foi para moitos afiliados ao agrarismo a vida entre os seus concidadáns. A implantación da xustiza social non é cuestión de chegar e bicar o santo.  Vese xa na primeira instancia, cando Manual lle comunica ao Tío Xan que debe emigrar. Di Xan: “Eu xa che sei, hai tempo, que don Eduardo anda chamando ós seus caseiros para ameazalos con lles quitar as terras e as chouzas de seu, se non deixan de pertenceren á Sociedade...”. Entón fala Manuel e reproduce as verbas do cacique: “Andades faguendo caso a catro lampantís que vos queren engaiolaren meténdovos nesa sociedade agraria onde se predica a loita contra nós e nós demostraremos que a corda sempre rompe polo máis delgado. Ou vos botades fóra da sociedade ou eu bótovos da casa e das terras que labrades, porque son miñas” (e iso sen que importasen que levasen xeracións sen número traballándoas como burros).

Na literatura da época hai moitas páxinas onde se relata como se foron fundando novas Irmandades polo país, en Betanzos, en Mondoñedo etc. Pero tamén vemos noutras como boicotearon xuntanzas. Velaquí unha realidade que é vella (a intolerancia) e que, como outras tantas realidades violentas de hoxe en día, é merecedora do noso esforzo civilizador. Como botón de mostra lede nas fotos que reproducimos (precisamente de noticias chegadas a América desde Galicia).

Déixovos e déixanos o 2016. Felices saídas e mellores entradas!




 (Esta noticia, distribuída en dúas fotos, pertence ao número da revista "Centro Gallego", a publicación do Centro Galego de Montevideo, correspondente a marzo de 1918)


mércores, 21 de decembro de 2016

A CORUÑA



A CORUÑA


DISTRITO QUINTO: O CENTRO ‘CALVO SOTELO’

 (O edificio do 'Calvo Sotelo' empeza a construírse no ano 1947 e estréase no ano 1956 (a mediados de setembro). Daquela a zona fora bautizada como "Ciudad Escolar Generalísimo Franco". Nós, nos anos 60,  xa a coñecimos simplemente como a "Ciudad Escolar". Ao seu arredor apenas había outros edificios. Si estaba nas proximidades o Masculino, inaugurado no 47, e mais a Escola de Náutica -inaugurada o mesmo día có Calvo Sotelo- e estaba xa en ruínas a Capela de San Roque. A foto foi tomada por Martí e nós atirámola do libro do 50 Aniversario do Calvo Sotelo)


 (Nese soar construirase un campo de fútbol, a carón do colexio, no lugar en que actualmente está o MUNCYT. Vemos xa a chamada cetárea: ese espazo, entre o campo de fútbol e o mar chamábase "Percebeira"; á dereita da imaxe ficaba o vello mercado de froitas)


Prolegómenos:

Teño un amigo salesiano: é un ancián venerable, sabio, prudente... Así imaxino eu o sacerdote personaxe pedrayiano que nos emociona diante do mapa de Fontán na novela Arredor de si. Así imaxino eu na derradeira etapa da súa vida o Padre Sarmiento. Un santiño. Un día díxenlle (porque xa me agasallara cun artigo de Luis Monteagudo, cunha edición en galego ben coidada dos Evanxeos e outras boas lecturas máis) “E eu, como podo corresponderlle, Agustín? Apetécenlle noces riquísimas da nosa horta aló na aldea?” E el contestoume: “Non, grazas, non necesito nada. A Deputación dános de todo. Estamos ben servidos, de verdade”. Eu quixera non ser egoísta nin centrar demasiado en min mesma o tema de hoxe, meus queridos. Pero debo confesar (inevitablemente escribir é deitar do que hai de máis fondo...) que me gustan, que sinto predilección polos seres humildes: gústanme as igrexas de barriada (confeso ser unha coruñesa bautizada en Santa María de Oza, en plena barriada de Monelos, e aló volvín para casar e celebrar vodas de prata) e gústanme os discursos evanxélicos e humildes, sen grandes pretensións, sen ameazas apocalípticas, cun pouco de autocrítica de vez en cando (preguntoume Agustín un día: “Por que os mozos xa non veñen á misa, por que foxen da igrexa?”, coma se eu tivese a resposta única na man, eu que teño fillos tan amados alongados de toda crenza relixiosa, malia a base dada na infancia... “A física é Deus”, díxome un deles: confeso unha vez máis -e aquí deixo por hoxe as confesións- que sobre a idea mecánica dun big bang prefiro a idea poética da palabra creadora motivada polo puro e simple amor comunicación).

 (Ano 56: primeira promoción. Son nenos provenientes do hospicio, da 'Milagrosa")

 (Celebran o día da árbore, rememorando unha vella tradición doutrora, de grande aceptación na nosa cidade. Vese na foto como plantan árbores no xardín na fachada do edificio, parte do cal inda se conserva hoxe en día)


 (Os membros da Comunidade Educativa do Calvo Sotelo na solidaria oración "NUNCA MÁIS")

Comprenderedes quizais mellor tras este limiar que cando o meu amigo salesiano me anunciou con saudade que se van do distrito quinto (“Ímonos: tras 60 anos de servizo no Calvo Sotelo, ímonos así...”), me entrara a vontade de escribir sobre o tema. Vanse porque a Deputación non lles renova o convenio (as razóns aducidas son de orde económica: a min non me corresponde emitir xuízos de valor ao respecto, non son quen nin esta é a canle).  O adverbio así en boca do meu amigo non gardaba tanto acritude como desencanto. Vanse así, sen unha despedida digna? Velaí por que quero, pretendo humildemente, contribuír cun grao de area. Velaquí unha pequena homenaxe ao labor salesiano no barrio onde levo vivindo trinta anos redondos, que se di pronto.

 (Varios alumnos do Calvo Sotelo obtiveron premios nacionais de FP, en artes gráficas e en Mecánica. Na foto vemos un fermoso traballo de ebanistería)

 (Pintura de Manuel Romero. Deixou escrito: "Creo que fun un estudante regular, moi fedello e con moitas ganas de vivir o día a día, sen importarme o máis mínimo o futuro. Calvo Sotelo quizais me dera simplemente tres palabras máxicas que foron e seguen sendo os pilares nos cales se apoiou toda a miña vida: Humildade, Educación e Respecto". A tradución ao galego é nosa. Romero fora alumno do meu amigo, Agustín Ruiz)


Homenaxe ao labor desenvolvido no Calvo Sotelo:

O Calvo Sotelo primeiro chamouse Fogar (inda hoxe hai unha pequena rúa próxima con ese nome, “Hogar Calvo Sotelo”), logo Colexio Calvo Sotelo e ultimamente Centro Calvo Sotelo. Desde a súa inauguración no ano 1956 estivo vinculado tanto á Institución Deputación Provincial, como á Familia Salesiana. A Institución pon a base económica: os salesianos a base educativa e humana. Teoricamente sábeno facer porque levan douscentos anos ocupándose da educación da xuventude (o santo patrón fundador, Xoán Bosco, adiántase na súa época ás actuais ONGs e loita por sacar da rúa os nenos e mozos desherdados da fortuna, orfos, vítimas da deshumanizada máquina do (pre)capitalismo industrial no norte de Italia, desde onde se espallan: dálles un fogar, un compañeirismo e unha escolarización, e así procuran facelo tamén os seus sucesores). Lemos no libro dos 50 anos de Calvo Sotelo que nos primeiros tempos o horario de traballo é un tanto espartano: erguerse cedo e sempre á aquela hora, misa ás 9 con puntualidade matemática, alimentación para o corpo, alimentación para a alma. Son tamén os tempos que son. Logo esa obrigatoriedade de ir a misa cederá. O que nunca cedeu é o acento galego. En trinta anos que levo eu aquí, polas tardes, aí sobre as oito, oio os alumnos diante das escalinatas falando ese bo galego da costa, de Muxía, de Noia, do interior da provincia, de Ordes, de Mesía... Falan e botan o pitillo. “Que tal o pasades aquí dentro?”, gústame preguntarlles. “Non hai queixa” é a resposta xeral, invariábel, cordial mentres me miran algo curiosos.

Das aulas do Calvo Sotelo baixo a éxida dos salesianos saíron moitas promocións de titulados en distintas ramas da Formación Profesional. Na publicación aludida lemos palabras de agradecemento de xente de toda clase: xente do común, pintores, algún director de cine, avogados, militares, deportistas, músicos, xornalistas, empresarios, novos salesianos... Gañaron diplomas, participaron en moitas competicións deportivas, estiveron sempre co deporte, coa música, co teatro. Sobre todo co teatro. Fíxose merecidamente famosa a súa contribución ao desenvolvemento do teatro escolar. Eu mesma acudín varios anos a aplaudir o meu sobriño Roque que viña cos compañeiros e amigos desde Arteixo. Teño un alumno este curso en segundo de bacharelato que ama o teatro e forma parte dun grupo estable e mais aínda recorda cando viña co seu colexio a participar no concurso organizado e celebrado no Calvo Sotelo. Tamén souberon sempre integrar a xente do barrio e integrarse con ela. Por exemplo nas sardiñadas que organizan no patio inmenso no San Xoán. Por exemplo no catecismo (a min gústanme esas misas en que o misioneiro don Alfredo facíalles preguntas aos pequenos, nunha interrelación viva e moitas veces divertida), nos coros (hai un coro na misa dominical de 12:30, con guitarras, e hai outro a capela, non tan bo, de mulleres, na misa vespertina das 20:00), na operación quilo de Nadal etc. Ou, nesta época, na representación do Belén Vivente: hoxe domingo 18 estaba cheíño o Salón de Actos, con ducias de personaxes que circulaban, ían e viñan do pazo de Herodes de cartón pedra...

O Calvo Sotelo foi un Centro de referencia coruñés para a educación dos máis humildes nun principio, para a Formación Profesional en xeral máis tarde.

Creo que o meu amigo salesiano pode retirarse coa conciencia de ter ao lombo un traballo ben feito. Nunca lle faltará o pan, iso espero, e nunca lle faltará o cariño de moitos de nós, coruñeses de barrio.


 (Fixádevos nas instalacións, á dereita da imaxe, do xogo da chave, xa desaparecidas: xogo moi popular en tempos na Coruña)

mércores, 14 de decembro de 2016

OS NOSOS POETAS



OS NOSOS POETAS

 (Portada da revista do Instituto "Alén da chuvia" nº 5, no que xa publicara poesía Jorge Carril. Era daquela un dos artífices da revista o prof. Xosé Pérez Mondelo)


Traémosvos á vosa amable consideración catro poesías dun dos nosos poetas. Varios autores con nomes propios xa consagrados teñen pasado polo Instituto ‘Eusebio da Guarda’, ben como alumnas, ben como profesoras ou profesores (Tomás Barros, Ánxeles Penas, Pilar Pallarés ou Luisa Villalta son un exemplo suficientemente representativo). Podémonos sentir orgullosos. Mais tamén houbo nos últimos dez anos uns cantos cultivadores da arte poética que merecen ser recordados: Alejandro Roura Blanco, Claudia González Caparrós e Jorge Carril Espido. Hoxe dedicámoslle un par de páxinas a Carril Espido. Publicou xa en Alén da chuvia. Agoirámoslle un futuro literario. Chama a nosa atención, e conmóvenos profundamente, a devoción cara á figura do profesor prezado.

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::



A palabra

                A Xosé Pérez Mondelo, mestre e amigo.



Entraches na miña aula un día,

unha garrida mañá de setembro,

   e trouxeches contigo poesía

   e palabra. Aínda me lembro.



   Carrexabas con moita ufanía

   o idioma, poderoso membro,

 ao que eu acheguei a alma fría

como as mans o lume en decembro.



    A túa voz aínda se escoita

  polas escaleiras do instituto

e se ven os teus ollos de cereixa.



   Vivirá por sempre a túa loita

 pero ti nunca terás substituto,

ti es un anxo que nunca nos deixa!



A casa da Aldea de Riba



      Casa da miña familia, berce da estirpe!

      En ti o meu sangue fíxose viña e pedra

   e os meus vellos soños que aínda resisten

 viven entre os teus muros cubertos de hedras.



  Mírote nas miñas tardes inmensas e tristes

 e sinto pousándose en min as mans antergas

dos devanceiros que me volven os días felices

   e que tocan as raíces da alma eterna.



Lembranza

                Eu xa sei o que é vivir no Ceo.

            Camiñar polo Edén da infancia.

          Sentirme dono de cada fragancia

           E sentir a luz pura no meu seo.



                A lúa, as estrelas, o vento,

          as aves que voan con elegancia

      ou as árbores sempre en vixilancia.

      Todo era das miñas mans de neno.



        Este soño meu está xa perdido.

    Fuxiume docemente entre os dedos

      coma cinza ou como esperanza.



    Quedei orfo, mudo e sorprendido

   pero puiden reter daqueles tempos

   unha pinga de luz, unha lembranza.



Adolescencia



  Eu, neno, estou sostendo o cáliz

  Da miña infancia entre as mans.



  Dentro da copa o viño da vida

  Baila e canta coma un xograr.



Estou a piques de chegar aos beizos

   o cáliz. Sinto xa o metal.

  

  De súpeto, vén a adolescencia

  e tira a miña copa polo chan.



O viño da vida tórnase negro,

  o cáliz vóltase cinza mortal.



Xa non é aquel neno que tiña

un cáliz de vida entre as mans.








 (Jorge Carril Espido, en primeiro plano, acompañado de varios compañeiros de aula, grupo 2º bacharelato F, pavillón vello do Instituto, curso 2016-2017; a foto foi feita pola condiscípula Carmen Arbaizar)