venres, 27 de xullo de 2018

A CORUÑA


A ZAMBELA E OUTRAS PENAS CAMIÑO DO PORTIÑO

 (Primeiro plano: Os Lapidos; máis á esquerda, A Zambela)



(O noso informante a quen designarei como X –que non quere fotos nin quere saír con nome e apelidos, pero así a todo non se libra de que eu o loe, grande persoa, comunicador infatigable- pronunciaba fambela, e falaba de que chegados a ese punto –o lugar onde están as penas chamadas Zambela, a de dentro e a de fóra- explícanos con detalle que aí xustiño, noutrora, cando a navegación a vela,  había que cambiar a vela, fambear a vela, parecía dicir… Penso mentres o escoito naquela frase do meu avó valdeorrés, que localizara tamén na obra de Luis Mateo Díez,  Bufar a la vela: "Se levantó bufando a la vela", e penso tamén na sorte de encontrar un mariñeiro a quen lle gusta xogar cos étimos das palabras. Vaia a ese propósito e desde aquí outro pensamento para un ferrolán filólogo, Álvaro Porto Dapena, a quen tiven o pracer de tratar. Nun dos seus libros refírese tamén a un seu informante, home de pobo, que tiña espírito filolóxico e lle resolvera así coma quen non quere a cousa un étimo... Logo o busco).



:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::



Mes de Santiago de 2018:

 (A Galera, entre esa pena e a terra, Paredes)

 (A continuación dos Lapidos, está o "Meixón" ou "Mesón" das escaleiras: e realmente coa marea baixa percíbense penas en paralelo a modo de escaleiras)




A Galera [Pena case en fronte dos illotes do Portiño]. As pedras hai que velas coa marea baixa... 0’80 na táboa das mareas... a vostede que lle gustan tanto as pedras, ten que vir coa marea baixa e facer foto desta parte, é moi bonita... Na galera teño eu pillado a dous e tres pulpos. Enfronte tiñamos os Fernandiños [baixíos] ,que só se ven , alí, ve, onde rompe o mar, se ven coa marea baixa... Todas as penas para velas ben... Todas teñen percebes, por iso mesmo se lles dá un nome. Víase perfectamente a Zambela, pero é unha soa pena, dixo así é, alí está a fambeliña, a que el chama a fambeliña estaba por fóra, a zambela grande é a de dentro, a de terra. E mire, ve alí onde a tal hora rompe o mar? E que alí hai moi pouca auga, a tal hora se cadra hai só un metro... alí está a Cagarrosa... Seguimos andando: E este é o Lapido? Dubido entre usar o singular ou o plural. Si, estes son os Lapidos. Digo eu: Díxome vostede o outro día que aí abaixo había moitas lapas... Nunca eu as comín, creo que os asturianos as valoran... Había énfase na súa locución: Ou, si, moitas teño eu collido, así de grande (debuxa un medio óvalo case tamaño dun ovo pequeno entre o dedo furabolos e o polegar), non sabe o ricas que están con arroz, danlle un gusto así especial ao arroz (a boca facíaseme auga, case..., encántame o arroz). Pero seguín dándolle trela coa Zambela: Lin en Internet que en Angola, onde houbo moitos portugueses, hai outro lugar chamado Zambela..., é bonita a palabra. Asentiu: si que o é... Eu sigo: recorda a zamburiña, empezar empezan igual... Aquí derivamos á empanada de zamburiñas...

Antes, na Galera, relembrou etapa no Gran Sol, a propósito dos percebes que Basilisa, que en gloria estea, nos cociñara con auga de mar tal día do ano case, pola festa do percebe de Corme. Explicoume que se celebra porque lle cadra ben a marea... para apañalos mellor... E miramos para a illa da cetárea e sorprendeuse unha vez máis do ben feita que está a muralla e explicoume ben explicado que a auga entraba por unha especie de canle desde a parte de atrás, logo tiñan unha reixa e cerraban para que as lagostas non escaparan, sempre mantiñan aquel nivel de auga fresquiña: denotaba admiración polo ben feito que estaba aquilo...Non, eu xa non a recordo en funcionamento, iso tivo que ser cincuenta anos ou así para atrás...Si, isto todo estaba cheo de boghavantes e lagostas... boghavantes entraban nas nasas, pero non se querían... contábame fulano -esto ten tela!, e foi certo- que se botaban fóra das nasas e volvían entrar, comían a carnaza, claro, daquela o que se facía era darlles unha pisada, zas, e ala, pra auga, así non volvían, fai o aceno, golpea no chan, coma quen esmaga caracois, e si que ten delito... que cousas se facían... Pregunto polas nasas: eran de arame? Eu daba algo por ver unha daquelas nasas de hai 50 ou 60 anos para as lagostas aquí no Portiño coruñés...Non, eran de vime, así coma este pau, eran enormes (debuxa con brazos e mans un círculo amplo, onde entraría ben un raparigo ou dous), de vimio trenzado, non, xa non se conservan, xa non se ven...

(O pixín. O nome parece posto por un asturiano. En Asturias chámanlle así ás rabadas. O nome débese á forma de peixe sapo ben estendido, aberto, a cabeza é a pena central, máis distante da terra)


Agora camiñamos costa arriba, á nosa esquerda quedan os Lapidos, ao seu lado o Pixín. Pregúntame se o identifico ben, quere dicir a forma do peixe. Son sincera: Se vostede di que é unha rabada -el chámalle rape, en castelán- eu non llo vou discutir, pero... Dime se vin algunha vez un, dígolle que si, e que o como con certa frecuencia, esa é a cabeza, este o corpo estendido... e aí ao lado está a viúda negra. Esa distíngoa ben. Xa me dixera que se chama así porque está soa (exenta) e porque noutrora estaba cheíña de mexillóns... e mire agora que pelada está... aghora o mar está moi moi contaminado, xa non hai nada, non quedan aí mexillóns. Máis adiante o cabalo, do que xa falamos neste blog. Cóntame X que aí hai congros, unha vez un meu compañeiro e mais eu collimos dous de dez quilos cada un...Eu relembrei o que me contara hai moitos anos un mariñeiro de Caión e mais relembrei a oración da señora Sinforosa, de Castelao, que rezaba por un ao que mordera o congro e pregunteille polos dentes do animal, quixen saber se non o xulgaba perigoso (por certo, e agora que o penso á par que o escribo, non era un congro o animal mítico da lenda da praia ártabra de Alba, aí en Arteixo?) O meu amigo X non dá creto, ten os dentes moi finiños, morde se lle metes a man na boca.



E seguimos aínda: Pero convosco será xa outro día.

 (O rego da Clarisa. Tamén hai quen lle chama a fonte de Labañou. Hai outras fontes interesantes camiño do Portiño que veremos outro día)





NOTAS:



. Angueira, na obra Terra de Iria, fala dalgunhas pesqueiras (feitas con pedras no río de feliz lembranza: prolífico, rico en mitoloxía…). Unha delas era a de Lapido. Hai foto desa pesqueira en: https://culturmar.org/wp-content/uploads/2016/12/Ardentia3.pdf



. Se vos fixastes, había unha pena preto dos Lapidos chamada a Cagharrosa. Forma plástica, expresiva, baseada nunha imaxe pola forma… Hai un libriño marabilloso, verdadeiro tesouro que chegou hai anos ás miñas mans, titulado Talasonimia da costa sur de Galicia, da autoría de Xosé Lois Vilar Pedreira –no que se recolle amorosamente moita información de moitos homes do mar galego-, onde figuran outros microtopónimos semellantes (sempre nomes de cons): Cagada, Cagar de vacas, Cagatorio…



. O informante do grande filólogo Xosé-Álvaro Porto Dapena ao que me referín arriba chámase Antonio Tojeiro: explícalle a etimoloxía de Montes de Calabanda como unha modificación de Montes daquela banda. E ao señor Porto parécelle moi axeitada esa explicación (en: Diccionario toponímico do concello e ría de Cedeira. UDC. A Coruña, 2014, p. 125). Porén, eu creo que o noso informante X, ao falar do étimo da Zambela (como algo próximo a facer (cambio) de vela) o que fai é unha etimoloxía popular. Documéntase un topónimo idéntico Zambela en Angola (territorio no que fixo acto de presenza a lingua portuguesa, como sabedes). Na nosa modesta opinión, habería máis ben que inclinarse a arrimar Zambela á familia de zambullir, pola forza con que o mar é quen ás veces de zampar as penas…



 (Creo que se pode ver o "rabiño" da Vaca. Aí están o Boi, a Vaca e o Becerriño e coa marea baixa pódeselle ver o rabiño... Todas as fotos foron feitas por Charo Soto)




xoves, 5 de xullo de 2018

ENTREVISTAS


ENTREVISTAS A MULLERES QUE AMAN OS LIBROS

ENTREVISTA A UXÍA MEIRAMA



Mª R. Soto: -Parabéns, Uxía! Encantounos o teu libro. Bo inicio nesa túa nova faceta. Dicías onte na presentación coruñesa que te darías por satisfeita se enganchaba... Se un o deixaba, digamos na mesiña de luz pola noite e ao día seguinte estaba viva a gana de seguir lendo. Iso pasoume a min. É coma a proba do algodón... Fálanos un pouquiño, para empezar, da xénese. Como xurdiu o proxecto?


- Pois realmente..., coma unha fervenza no maxín. Empecei por albiscar a cabeza de touro de tres cornos na Fonte das Augas Negras; unha fonte que, por forza, tiña que estar empezoñada pois esa é unha representación do Maligno; de aí a matinar noutra fonte con augas "benfeitoras" houbo só un paso; e logo fóronse enguedellando os elementos da viaxe de Mael para ter que ila procurar, os inimigos aos que se enfrontar, o País de Fronteira... Todo anda revolto tempo e tempo nos miolos e un día calquera, dando un paseíño solitario e deixando rebulir o cocedoiro, maxia!!!, aparece un fío precioso que consegue enguedellalo todo con senso... Isto da creación, crédeme, tenvos algo de meigo!


 (Recoñecía Uxía este día na Coruña, na presentación do libro, que na súa xénese, do relato, algo influíu inicialmente a pequena investigación que fixeramos no seu día sobre o touro na nosa mitoloxía fragmentada galaica. Na fotografía vemos un touro mítico achado na vella Galia, concretamente en Autun, Saône-et-Loire)

-Hai moita mitoloxía galega no relato e tamén algo de mitoloxías atlánticas: facemos un pequeno rastrexo?

(Uxía Meirama e Miguelanxo Prado, o día da presentación do libro na Coruña, na libraría Sisargas. A foto, de regular calidade, foi feita por Charo Soto)

- Hai mitoloxía galega, si, e atlántica en xeral tamén. Iso foi unha consciente vontade dende o inicio. Quixen escribir tecendo con eses vimbios. Son meus, teus e de todos nós. Formaron e forman parte do noso pensamento colectivo. E é ademais unha herdanza tan rica! Coido que do mesmo xeito que outros antes ca nós teceron e desteceron, tamén agora e no futuro debemos seguir alimentándoa, nutríndoa, coa nosa mirada actual. Elementos que se poden salientar: as fontes milagreiras, as damas da auga, as/os meigas/os, os xigantes (na tradición galega tamén temos xigantas!), os tesouros agochados baixo os penedos...

 (Unha das ilustracións de Miguelanxo Prado: o xigante do Monte Carnot)

-Tamén é fundamental a toponimia. Cóntanos, por favor, de novo, a estupenda anécdota provenzal... E tamén o que sabes xa de Cornanda...

-A toponimia galega fascíname dende sempre. Cando ando por aí, sempre me vou fixando nela. É tan variada, rica, suxestiva... Tiña claro que tamén me ía apropiar dela para os meus xogos literarios. Todos os nomes de lugar que aparecen na novela son verdadeiros: Eiroá, Campa da Braña, Guiliade, O Camiño Ancho, O Camiño da Costa... E dous dos máis importantes, O Monte Carnot e O Bosque de Cornanda, foron os únicos nos que me permitín algunha "invención". A Carnot cheguei, sen moita dificultade, dende Carnota (lugar e nome que adoro). O monte do Xigante é un rochedo granítico que ben podía semellar o Pindo; e Cornanda, estaba eu moi contenta pensando que fora unha completa invención miña (ligando a raíz *corn, indoeuropea co valor de "pedra", cun sufixo toponímico como o que aparece en Miranda, Milmanda, etc...) O divertido é que axiña souben que non inventara nada. Dende que rematei a escrita, xa me falaron de varios Cornanda en Galicia (por exemplo en Brión, Santa María de Cornanda) e nunha viaxe á Provenza vin directamente o topónimo "Mont Carnot"! Xa ves ti, case nada está por inventar!

-Un escribe, como diría Rosalía, porque dentro hai unha especie de fervedoiro, pequeno volcán de palabras e ideas que pugna por saír. Pero tamén hai certos propósitos: quixeramos transmitir aos fillos, aos netos, aos alumnos, pequenas ou grandes máximas. Por exemplo?



- En xeral, gustaríame que os lectores, logo de ler Máis alá do bosque de Cornanda, sentisen curiosidade pola nosa riquísima tradición mitolóxica, e que, sobre todo os máis pequenos, a interioricen e aprendan a amala e trasmitila. En particular, destacaría na obra algúns valores humanos que quixen salientar: a riqueza que supón unha amizade verdadeira, que todos debemos recoñecer as nosas eivas e as nosas virtudes, que hai que se esforzar para conseguir o importante... De todos xeitos, non me interesa demasiado parecer moralista. Prefiro que a obra entreteña e divirta aos rapaces e que o que boamente ensine vaia calando sen nos decatar, coma poallo miúdo...

-Fálanos brevemente da colaboración con Miguelanxo: é incrible o que nos dixestes da absoluta liberdade pola súa parte á hora de seleccionar as imaxes (os momentos decisivos para el da acción), é dicir, que ti non intervés para nada pedíndolle que subliñe tal ou cal presenza... A selección de ilustracións é magnífica. Xa sabes o moito que me marabillou a figura da sabia de Eiroá, pola trenza coa fita vermella, que tanto me relembrou a miña amada (bis)avoa Clarisa... E a ti, Uxi, que  foi o que máis che gustou? Dinos das pequenas discrepancias…

 (Unha das nosas ilustracións preferidas: a Sabia de Eiroá coa súa "garceta" ou trenza coa fita vermella)


- Outra vez teño que falar de maxia, de misterio... A liberdade coa que traballamos foi absoluta. Eu non lle dixen que partes do relato quería que resaltase, nin el me preguntou tampouco. Pero eu estaba segura de que o resultado ía ser abraiante. A primeira vez que vin a Mael, á Sabia, á Xana... case chorei. Superaban con moito as imaxes algo distorsionadas da miña mente cando os imaxinei. Sil e Merlo sabía que serían así. O can sempre foi o meu Sil, un golden retriever tan cariñoso e lindo coma o Sil da noveliña; e o merliño... xa me dirás ti, vivimos rodeados deles!! Agora xa non podo imaxinar a todos eses personaxes doutro xeito, nin a Fonte das Augas Negras, nin a de Sandar, nin, por suposto, o bosque...
Dúas anécdotas: os dous tivemos en mente, sen sabelo a priori, un bosque que nos gusta cruzar en Ancares, entre o pobo galego de Piornedo e o leonés de Suárbol. Dende a primeira vez que o atravesamos pensei que algunha vez, algún personaxe meu tería que atravesalo tamén. E a segunda: só tivemos unha "pequena" discrepancia: eu quería que o Xigante fose máis peludo...

-Para finalizar, dúas cousiñas: agasállanos cunha relembranza da túa rica experiencia connosco, no Eusebio da Guarda. E dúas: que proxectos literarios tes xa na mente?


-Non podo cinxir a memoria a unha soa lembranza. Foron 20 anos cheos de dedicación e ilusión. Alí atopei algunhas das persoas que máis quero, procurei transmitir aos alumnos o amor pola nosa cultura, pola lectura, polo deber de desenvolverse como boa xente, curiosa, solidaria, cos valores da humanidade por riba de todo... Aínda me atopo con moitos por Coruña adiante e gústame ver que algo de min ficou neles. Ser profesor é unha profesión inigualable.
Canto aos proxectos: ando xa na segunda novela desta serie. Pódovos dicir o título, pois será moi semellante: Máis alá da furna de Maianca. A protagonista principal é unha rapaza desta vez, e non vai ter que enfrontarse a un Xigante, senón a outro ser Maligno (prefiro non desvelaros cal), para o que contará coa inestimable axuda de cinco trasnos rebuldeiros e dun curmán algo pasmón. Coma nesta, verase obrigada a ir ao País de Fronteira onde vivirá unha aventura que a marcará para sempre.


-Grazas por todo, amiga. Foi un pracer oírvos, un pracer lerte, un pracer estarmos cheos de vida.
 (Uxía retratada por Xosé C. Rivas nunha festa de xubilación do Eusebio da Guarda, en xuño de 2017).