xoves, 23 de abril de 2020

LENDO A CERVANTES


23 DE ABRIL 2020.


UN FERMOSO NOME CERVANTINO

 (Ilustración de G. Doré sobre as damas no pazo da Cova de Montesinos. Todas as fotos están tiradas de Internet)



O nome, xa volo digo ao primeiro, é Belerma; o personaxe aparece no episodio da Cova de Montesinos (cap. XXIII da 2ª parte do Quijote), preséntaa Cervantes xa vella e murcha, e é nesas cando recibe o corazón conservado en sal do home que a amara en vida, Durandarte, de mans do curmán del, Montesinos. Ben, confeso francamente que o episodio me seduce moito. Moito nos gusta relelo e moito nos fai pensar sempre que o tomamos e depositamos no noso pensamento. Naturalmente, nin somos os primeiros nin seremos os derradeiros. Misterios da literatura e/ou da condición humana. O interese recente polo nome de Belerma débese a que nestes tempos andamos ás voltas cun libro sobre nomes propios e quixemos integrar ese eufónico nome, Belerma… Mais non atopamos unha explicación satisfactoria sobre o seu étimo. Emporiso, imos proceder de tal maneira que deixaremos a cuestión etimolóxica para o final. Primeiro retomemos o tema do corazón amojamado que se entrega como prenda de amor. Salvando o adxectivo en cursiva -é un castelanismo, de aí a cursiva, en galego teriamos que dicir algo así como ‘mirrado, rechumido’- o tema ou mellor, o motivo do corazón que se tira do corpo dun dos amantes ou amadores para darlle ao outro, non é invención cervantina. É de supoñer que o noso universal, e de estirpe galega, autor o tomou ao dereito do romanceiro hispánico. En realidade, podemos engadir, de alí e mais tamén do Amadís. Dunha e doutra fonte bebería. Bebeu, si, sen dúbida ningunha. Ir máis atrás no tempo (téñase en conta que os romances máis vellos co tema de Belerma e o corazón que lle quere mandar Durandarte dátanse como moi cedo no XV, e a versión que conservamos do Amadís en castelán -nada sabemos sobre se Cervantes puido ler a versión en portugués, ou en galego-portugués- é de principios do XVI), ir máis atrás no tempo é aventurado… Quer dicir, puido coñecer Cervantes algunha vella versión da Demanda do santo Graal? Dubidámolo moito -se fose así por forza habería un comentario no escrutinio do capítulo VI da primeira parte da súa magna obra- e non podemos nin debemos aventurar nada. Ora ben, conste en acta que -no que nós sabemos- aí, nese tesouro literario escrito nalgún lugar do occidente hispano a fins do XIII, gárdase un dos máis vellos testemuños literarios hispánicos do motivo fermosísimo do corazón que un ser amado deixa mandado que se separe do resto do barro mortal que envolve o espírito e se lle entrega ao outro ser amado.

-Pois ora vo-lo direi –disse a raínha-. Eu bem vejo que som morta e nom hei cras a chegar aàmanhã; e bem vos digo que nunca fui leda tanto de novas coo destas. E de outra parte, pesa-me sobejo que o nom  posso  veer  ante  que  moira;  ca  me  semelha  que,  se  o  visse,  que  mia  alma  seria  mais  leda.  Eporque eu quero que ele veja e saiba que de sa viinda mi praz e que moiro com pesar e que de grado oqueria veer, se podesse, porém eu vos rogo que, tam toste que eu moira, que me tiredes o coraçom e quelho levedes em este elmo que foi seu; e que lhi digades que, em remembrança de nossos amores, lhe envioo meu coraçom, que nunca ele o esqueceu. Aquele dia mesmo, passou a a raínha Genevra e a donzela fez o seu mandado.

“Da entrega do coraçom de Genevra”, A demanda do Santo Graal. (en “Umha história da língua” de José Manuel Barbosa: http://agal-gz.org/faq/lib/exe/fetch.php?media=contributos-pgl:uma_historia_da_lingua.pdf)



(Xenebra e Lanzarote, último encontro. Cadro de Dante G. Rosetti)  

Se queredes xogar ás simetrías podiamos ver cal é a última vez que documentamos isto mesmo (sen importarnos se é el ou ela quen doa o corazón, vistes que na Demanda é a raíña Xenebra quen o dá, mentres que Belerma recibe). Se vos prace, dígovos que no que nós sabemos, é a coruñesa dona Xoana de Vega quen recibe e fai que depositen xunta ela o corazón do seu amado esposo. Dª Xoana morreu en 1872. 

 (Retrato de Dª Juana de Vega)




Non sabemos cando rematou este costume… Agora rexe tamén o hábito de converter a materia orgánica, tras falecer a persoa, en cinzas. Co tempo, pódese facer un diamante… Fixádevos: malia ser merecente de respecto, pódese ironizar igualmente. Do mesmo xeito puido moi ben ironizar Cervantes co sal, a mojama e a Belerma feita unha vella… Non discuto esa ironía, Cervantes non pode subtraerse ao xenio satírico, á fartura da repetición por enésima vez dos mesmos tópicos, pero igual puido amar o motivo básico. O amor alén da morte. O polvo serás pero polvo enamorado. Agora que estamos vendo morrer os nosos maiores, é un bo momento para insistir: vellos seremos ou vellos somos pero a capacidade de amar non prescribe, non caduca, e quen di iso di a dignidade humana. O corazón nunca envellez, di o refrán galego.

E con isto, pasemos á segunda parte: a etimoloxía do nome Belerma. Contábavos antes que non logramos atopar nada convincente ou satisfactorio. Vaguidades sen concretar si. Por exemplo: lemos en Internet que Kaye D. Hennig pensa nunha composición de Bel ‘bela’ + Erma ‘Mary’. Tamén hai quen pensa nunha composición: Belle + armée ‘a bela armada’, tendo en conta que nalgún romance Belerma simboliza a dama sans merci -ou dama cruel que xoga cos sentimentos do home-. Pódese relacionar con Belarmino, pensar polo tanto no latín bellam almam. Nun blog lemos:

Belerma es fonetización de su equivalente franco, y que no describo por huir prolijidad. Significa “La más bella de las mujeres” (http://oficiodescribir.blogspot.com/2018/12/belerma-y-durandarte-en-la-mancha-la.html).

Nalgún momento sopesamos a posibilidade de ver unha raíz celta: a raíz teonímica BEL-, presente en Belenus, Belinus, Beleinos, Bellenos, Bellinus, formas todas ben documentadas na Galia central, e que na Hispania certos autores queren ver en topónimos asturianos, como Beleña, Beleño, e incluso hai quen percibe este teónimo en Iruña-Veleia 1. Algún estudoso, de feito, deixou dito que o tema este dos amores enchoupados de dramatismo e tristeza de Durandarte e Belerma, é máis bretón ca carolinxio2. Porén, Montesinos é un personaxe de raigame carolinxia (Donde se encuentra realmente el fondo de los romances de Montesinos es en la canción de Aiol, y Gastón París ha notado perfectamente las semejanzas, di Menéndez Pelayo) e Durandarte ou Durandal fórmase sobre o nome da espada de Rolán, aínda que, como ben recorda o erudito cántabro, el cambio de la espada de Roldán en nombre de un héroe (que ya estaba hecho en la canción de Reinaldos o de los hijos de Aymón, donde se habla de « Durendal l'amiré ». E con todo, debemos aínda engadir, o nome de Belerma só se documenta -salvo erro noso- en ámbito hispánico ou ibérico. Nace e prolifera no romanceiro -vello e novo- e chega a Cervantes (e outros autores con nome propio, como Góngora e Lope3). Fóra desta esfera e con anterioridade a Cervantes non o documentamos.

E se cadra, a clave da cuestión nuclear para os nosos intereses, o étimo da voz tan eufónica e literaria, Belerma, é aí, nos vellos romances, onde se encontra agachada. En 1980, o filólogo Diego Catalán Menéndez Pidal, neto do ilustre coruñés, ten a inmensa fortuna de escoitar como un ancián asturiano, o señor Anselmo García, lle recita unha nova variante sobre o tema dos dous amigos, Durandarte e Montesinos:

Caminaba Montesinos por una verde montaña, / con el fusilín al hombro como aquel que va de caza, / y encontrara un hombre muerto en par de una verde faya. / No conoce el caballero por mucho que lo repara, / que le conturban la vista las cintas de la elada. / Le levantó el sombrero y  le descubrió la cara. /-¡Oh mi amigo Montesinos, mal nos fue en esta batalla, / que mataron a Guarín, capitán de nuestra escuadra! / Me sacas el corazón por la más pequeña llaga, / lo llevas al Paraíso, a donde Guillerma estaba. / -Guillerma estaba en Paraíso de doncellas enrodeada. / -¡Ay triste de mí, cautiva, ay triste de mí, cautada, ay triste de mí, aburrida, algún mal se me acercaba; / ahí viene Montesinos embozado en una capa! / -Lo primero que pregunta: -Tu primo ¿cómo quedaba?/ -Mi primo quedaba bueno, mi primo bueno quedaba,  / mi primo quedaba muerto, en par de una verde faya. / Aquí traigo el corazón, yo mismo yele sacara, / y  al mismo tiempo te traigo esta siguiente palabra: / Que el que muerto te lo umbia, vivo no te lo negara.-/ Al oír esta palabra, Guillerma cae desmayada. / Ni con vino ni con agua no fueron a recordarla. (Diego Catalán. Arte poética del Romancero oral II. Memoria, invención, artificio. En: https://cuestadelzarzal.blogia.com/2010/120501-3.-2.-el-coraz-n-de-durandarte-tema-a-n-vivo-en-la-monta-a-asturiana.php)



 (Diego Catalán Menéndez Pidal)


Ese mesmo ano inda recolleu o equipo de Diego Catalán, sempre en Asturias, unha outra variante, Guelerma:

Caminaba Montesinos  por una verde montaña; // alcontrara un hombre muerto  al pie de una verde faya, //No le pudió conocer,  por mu-cho que lo repara.// [ ... ]  [ ... ] //Le sacara el corazón  por la más chiquita llaga,  se lo llevara al castillo 1 donde la Guelerma estaba''. (Versión de Tablado, dicha por Elena Ramos, 48 años. Recogida por Diego Catalán, María Luz García Parra, Ana María Martins y Eduardo Silverino, el 30 de junio de 1980.)



Esa variante onomástica que vemos aquí documentada, Guillerma por Belerma, fainos pensar nunha etimoloxía distinta. Evidentemente, caben dous enfoques: ou consideramos que Guillerma é unha modificación feita sobre Belerma, unha variante producida pola transmisión oral ao longo dos tempos, unha asimilación, digamos dunha forma inusual e rara (Belerma) a unha algo máis familiar (Guillerma  non é común, pero si a forma masculina e a derivada Guillermina), ou consideramos que Guillerma é unha especie de xoia arcaica, un caso de conservacionismo lingüístico, que cadra ben ao lugar montañoso e afastado en que se recolleu o romance. Querémonos aproximar a este segundo punto de vista. Certezas non temos, pero évos o que hai. Unha hipótese máis. Hai que ter en conta que o Gu- e o W/V- procedentes de xermanismos conmutan no sistema, na diacronía: Vimara/Guimarei, Guimaraes, por exemplo. Este nome que nos ocupa vémolo escrito en documentos medievais tanto con G- como con V-:

domna Guillelma de Monta Catano (séc. XIII, CODOLGA); Mãdo a filloſ de Guillelma Fernãdez o ſeu quiñũ per cabeza ĩ Liz. (Corpus Xelmírez); Vilelma, Domingo Gunçaluez e Domingo Iohannis e Matheu Fernandez de ... (Xelmírez, 1278)

E nun texto medieval latino volvemos atopar unha variante, moi posiblemente deste mesmo nome feminino, esta vez con W-:

Lite contestata et juratum de calumpnia inter Vilelmam Trevellam et Vidaletum Judæum,... quod Wilelma Trevella percussit eum... Ad probandum quod Vidaletus vocaret Na Trevellam putam, vetulam, merdosam... Na Vinceza testis jurata dixit, etc. Na Cap de Compainna...NaBannieira testis, etc. (Texto de 1217, citado por Du Cange, en: https://es.scribd.com/doc/98773253/Du-Cange-N)



O paso de l (en Vilelma) a r (Velerma -forma por certo, tamén ben documentada no romanceiro hispano), non supón ningún problema filolóxico, por disimilación (ao haber dúas consoantes seguidas iguais, a segunda troca por outra líquida: é algo relativamente frecuente, por exemplo o sufixo -al troca en -ar, cando hai outro l, como pasa en ocular).

E isto, amigos, é todo por hoxe. Só me resta amosarvos un curioso documento que atopei de pura casualidade, máis recente, non medieval, onde volvemos ver o troco Guillerma/Velerma.









A portada dese libro é esta:










(Noutro lugar deste libro dise que ese nome, Velerma de la Cruz, aparece nun informe-libro de 1763)

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

NOTAS:

(1): Vid. “Lo pagano y lo cristiano en Iruña-Veleia:  una perspectiva contextual”, en: http://euskararenjatorria.net/wp-content/uploads/2016/06/14_Mikel_Larra%C3%B1aga_Arregi_ponentzia_osoa.pdf.

(2): Pero en conjunto estas composiciones no son muy épicas, ni acaso muy antiguas, no precisamente por el cambio de la espada de Roldán en nombre de un héroe (que ya estaba hecho en la canción de Reinaldos o de los hijos de Aymón, donde se habla de « Durendal l'amiré »), sino por el sentimentalismo galante, que es más propio del ciclo bretón o de los libros de caballerías compuestos en España a su imagen y semejanza, que de las rudas narraciones carolingias (M. Menéndez y Pelayo, en: Obras completas de Menéndez Pelayo. Biblioteca virtual de polígrafos. Capítulo XL. Romances. http://www.larramendi.es/i18n/corpus/unidad.do?idCorpus=1000&idUnidad=100395&posicion=1)

(3): Diez años vivió Belerma/ con el corazón difunto/ que le dejó en testamento /aquel francés boquirrubio /  Contenta vivió con él, /  aunque a mí me dijo alguno / que viviera más contenta /  con trecientas mil de juro. /  A verla vino doña Alda, /  viuda del conde Rodulfo, /    conde que fue en Normandía (…) (comezo dun romance burlesco de Góngora, datado en 1582). En Lope de Vega aparece un personaxe chamado Belerma na comedia El casamiento en la muerte (1604) de Lope de Vega. E con posterioridade aínda se publicou unha comedia burlesca, El amor más verdadero (Durandarte y Belerma) (Madrid, 1679), dun tal «Mosén Doctor Guillén Pierres».



xoves, 16 de abril de 2020

COLABORACIÓNS ESPECIAIS


DE TRADICIÓNS DE PASCUA: OS OVOS (1ª parte)

 (Bolo de Pascua galego, era tradicional polo Salnés, por Caldas de Reis... Todas as fotos están tiradas de Internet)


Cando eu era nena a miña avoa coruñesa, que era a madriña da miña irmá e mais de Juanma [Purecha e mais eu chamabámola ‘abu’ e Juanma ‘madriña’, agora relembro que tamén a nai de Juanma lle chamaba ‘madriña’, logo tiña tres afillados a miña querida e relembrada avoa, daquela vivían os meus avós en Monelos, na rúa que inda existe, Joaquín Galiacho, nunha casa que facía esquina e que xa botaron abaixo para facer unha nova, mágoa non ter feito fotos; alí confluía ou remataba o Camiño da Cubela con aquelas hortas que asolagaba algún inverno o Río Monelos, e aquela casiña senlleira onde vivía a señora María, a da Cubela; en fronte e por riba estaba o Reformatorio, que xa só servía para ameazarnos se nos portabamos mal, e desde a cociña da casa da avoa podía eu ver a perruquería e a taberna de Ramón, de onde o avó Manolo facía que lle trouxeran o polvo á feira e do outro lado, desde o comedor, adiviñábase a churrería, e sabías a que altura queda a a pandería de Carmiña, que tempos os da infancia, para que cansarvos, con dúas pesetas iamos ao cine Monelos de preciosa arquitectura desaparecida para ver se cadra El Zorro, e na Cubela, pegada á casa dos avós estaba a escola de dona Marina que dá nome á esa transformada e descoñecida rúa da Coruña actual], agasallábanos con ovos e outras figuriñas de chocolate pola Pascua. Desoutras figuriñas a miña fraca memoria só me devolve os faroliños. Era emocionante ir desde os Castros a Monelos por Pascua para xantar naquela casa marabillosa -non tanto pola casa en si, como polo feito de xuntármonos moitos rapaces da familia e do vecindario, para xogar a, agora si, xogos marabillosos- e recibir aqueles inusuais e únicos agasallos. 

 (Mona de Pascua)

Visto desde a perspectiva de hoxe, interésanos ou interesaríanos poder trazar un par de pinceladas sobre a antigüidade, ou orixe talvez, desa tradición. Mais cumpriría xebrar, deslindar: dun lado o ovo en si, e doutro o chocolate. Este é necesariamente moderno, porque vén de América e a súa penetración efectiva en Europa haberá que datala como moito madrugar, no século XVI.  Grazas ao CORDE (corpus académico: Corpus diacrónico del español) podemos ver unha das primeiras documentacións dun agasallo importante feito a base de chocolate: Veinticuatro mil libras de chocolate enviadas de regalo por el Duque de Alburquerque (isto ocorría no ano 1654). Máis adiante especifícase: Viene todo en cajas de á libra, muy doradas, de á libra cada una, que yo aseguro que sólo el adorno importa más de 2.000 ducados. Olvidábaseme de decir envía entre esto algunos talegos como de cuartos, doblado mayores, de chocolate en polvo, mezclado con ámbar y otros olores preciosísimos de grande valor (…) E engade aínda: Diez y seis cargas de un descamino de chocolate  y cuatro de tabaco han repartido entre sí los Consejos para estos fríos y Pascuas (subliñado noso. Tirado de: Avisos. Tomos I, II, III y IV, de Jerónimo de Barrionuevo. 1654-1658). Un señor regalo, vaia. E entregado por Pascua. Tamén lemos no corpus un par de curiosos versos referidos á tradición do chocolate en datas próximas á Pascua: Acordadle que no olvide / aquellos debates nuestros, / que bollos de chocolate / después de Pascua son buenos (en: Ocios de Bernardino de Rebolledo, 1650-1660).



 Moi ilustradores exemplos do aprecio que a xente podente experimentaba cara ao chocolate, espléndida materia para agasallar o corpo por Pascua Florida. A unión do chocolate e o ovo non a documentamos tan cedo na nosa península. Lemos en Internet que hai quen di que vén, nunca mellor dito, da doce Francia: Se cuenta que en el Imperio Romano las personas regalaban huevos durante el equinoccio de primavera como deseo de buena suerte. Esta costumbre fue continuada por los cristianos, que regalaban huevos como símbolo de fecundidad, vida y resurrección. Lo cierto es que el primer huevo de chocolate del que se tiene constancia fue el que envió Napoleón II a Eugenia de Montijo (en: https://pazodevilane.com/las-dulces-tradiciones-la-pascua/). Isto sucedería con posterioridade a 1849, que é cando Luís Napoleón coñeceu a Uxía. Sen negar que a historia ten un aquel de fermosura e un moito de literario e galante, pouco podemos asegurar.

E agora veñamos un momentiño a Galicia, sempre destino e obxecto das nosas máis fieis devocións. Pois ben, non logramos documentar de antigo a tradición pascual do ovo de chocolate .

Mais se prescindimos do elemento sagrado precolombino e quedamos só cos ovos, daquela si. Para empezar, o costume, a importancia de entregar ovos como símbolo de vasalaxe ou foro vémola xa ben establecida na Idade Media: et tres sartageadas de folloas et duas gallinas, et XII ovos et un omme boo para serviço un dia de cada domaa (Documento de Oseira, ano 1285, Corpus Xelmírez; subliñado noso, fixádevos en que tantas filloas como se pide tamén esixirían un montón de ovos, hai documentos onde se especifica con exactitude, ata 60 ovos para filloas); et daredes cada anno por pascoa XII ovos et por agosto outros XII (Doc. Oseira, ano 1327, Corpus Xelmírez); hun cabrito et viinte ovos por Pascoa (1364, Xelmírez); et por dia de Pascoa hun cabrito et viinte ovos (1371, Xelmírez). Esta tradición de darlle ovos aos representantes do poder eclesiástico chega ata os nosos días. O meu esposo, criado na aldea, relembra que había que levarlle ovos ao cura inda que el xa non o viviu. Que se fixese cando a Pascua debía de ser común, así o recolle V.  Risco na primeira metade do século XX: É iste [Domingo de Pascua] tamén o tempo da bendición das casas (…). Cada veciño pón na porta ou noutro lugar axeitado da casa, unha mesa con mantel, un Crucifixo e dúas velas acesas, e máis unha bandexa cunha ou dúas ducias de ovos o cual é un dereito antigo do párroco (p. 639, capítulo de Etnografía no tomo I da Historia de Galiza dirixida por Otero Pedrayo, 1962). E recólleo aínda a finais de século Manuel Quintáns: Non hai moito tempo, eran os propios cregos os que levaban a cabo estas bendicións [das leiras, con auga bendicida o Sábado de Gloria, e facíase nos días seguintes], sendo, entón, cando estes decidían (…) cobraren os ovos de Pascua (p. 41, subliñado noso, en Anuario de tradicións galegas, 1994).

E outro dos nosos grandes etnógrafos, Clodio González: O domingo de Pascua o crego adicábase a visitar tódalas casas da parroquia. Con el ía o sacristán coa cruz e varias mulleres con petos para recolle-las esmolas ou os ovos (p. 69, As festas cíclicas do ano, 1991).

Como moi ben comenta este último, é nesta data cando [os padriños] lle dan a rosca ós afillados. Antano, cando escaseaba o pan branco, entregábanlle un molete de pantrigo; outros, pola contra, preferían obsequialos cunha ducia de ovos (Clodio González, íbidem).

E así chegamos ao miolo: ao noso entender, por aquí debe estar a tradición antiga: a da rosca. Ou se gustades, roscón, que parece a denominación moderna polo menos por estes lares; no levante peninsular chámanlle mona, ben entendido que esta mona de Pascua só modernamente se fai de chocolate, noutrora e non hai tanto viña sendo un tipo de rosca co ovo no medio.

Sigamos aínda en Galicia: o confinamento non me permite ser exhaustiva: non teño a man os escritos fundamentais sobre o tema de X. Filgueira Valverde, en Adral, haberá que esperar á próxima Semana Santa e prepararemos unha nova entrega deste tema, pero algo se pode ir adiantando: Logo estaban as gorentosas bicas, co rico pan de Caldas, coas bicas os padriños agasallaban aos afillados na Pascua. As bicas eran uns saborosos bolos de pan cun ovo no medio. (http://filgueiravalverde.blogspot.com/2012/07/festa-da-banderita-en-caldas-de-reis.html)

 (J. Caro Baroja)


En principio, hai datos para pensar que a bica ou rosca con ovos ou co ovo no medio é tradicional. Se escarvamos un pouco na literatura hispana topamos xa con ela, aínda que cambie de nome:

En general, en Castilla y otras partes de España, al pan, o torta, o rosca con huevos que se regala a los niños, o al predicador después del sermón de gracias, el día de Pascua, se denomina “mona” y “hornazo”. El “hornazo”, en propiedad, es la ofrenda al predicador, bien descrita en algunos viejos textos. En unos versos al modo rústico antiguo, bastante sucios, que trae Cejador en su obra La verdadera poesía castellana, se dice:

“Y en viendo sus embarazos / pensé traía en los brazos / muchas roscas de hornazos / que por Pascua solen haber” (…). En el paso tercero de “El deleitoso” de Lope de Rueda, el simple Martín da así la bienvenida al galán de su mujer: “¡Oh, señor primo de mi mujer! Norabuena vea yo aquesa cara de pascua de hornazos” (…). En la comedia de Tirso “Tanto es lo de más como lo de menos”, acto II, escena II, canta una: “¿Qué parecen valonas que adornan calvas?” Y otra replica: “Los hornazos de güevos que dan por Pascua”



(Julio Caro Baroja, “El toro de San Marcos”  en: Revista de dialectología y tradiciones populares, Volume 1, 1944).



Ímolo deixar polo de agora porque xa nos estendimos moito. Permitídeme unha mínima recapitulación: 1º, o chocolate é moderno mentres que a rosca co ovo é antigo, e máis antigo có rosco ou rosca é o propio ovo, do que falaremos máis proximamente. 2º, o costume de agasallar os padriños aos afillados (se se quere xeneralizar, agasallar os adultos aos nenos) con ovos ou roscas que conteñen ovos, ten un seu parangón no costume antigo de ofrendar ovos (filloas, fornazos ou roscas ) á igrexa, a modo de vasalaxe e servizo.