martes, 29 de abril de 2014

Visita ao Arquivo da Catedral de Santiago


Unha visita que se fixo desexar. Primeiro había ser en febreiro, pero houbo que anulala por ameaza de temporal (cicloxénese número...); logo en marzo, esta vez anulámola por falta de quórum (exames). Finalmente, abril. E de doce cazatesouros que ían ir só foron sete: Ana, Carolina, Julia, Paula, Andrés, Juan Andrés e Mario.

Recíbenos Arturo. A entrada ten verxas, escaleiras medievais, esixe silencio cando pisamos a catedral. Empezamos pola zona de traballo. Hai dous licenciados en historia con cadanseu ordenador. División árida en zonas, que vos aforro. Di Arturo que o núcleo duro é a parte que se ve na visita ao Museo Xeral, pertencente á primitiva Biblioteca da Catedral. Nas primeiras salas xa vemos unha chea de libros forrados en vello pergameo. Julia experimenta unha fascinación por esa carísima pel, imaxinamos logo cantos becerriños habería que sacrificar... Dous libros que podo ver de cerca (imos a fume de carozo relativo, e inda así Arturo demora connosco máis do que fai normalmente, entre outras razóns porque o aburamos a preguntas) levan escrito no lombo: “Ramo da Inquisición” e as datas: 1561.1891 e 1561-1655. Libros por onde queira. Bibliotecas completas dentro da Biblioteca. Outro Aleph. Sinala Arturo un lugar no espazo: é a biblioteca xacobea (relatos de peregrinos, relatos de milagres, cartas, actas e relatorios de congresos sobre o tema, etc.). Nova sala, de catalogación arquivística (sería feliz traballando aquí?, pensamento inevitable), esta volta son Protocolos Notariais, por alí pasaron toda clase de cuestións tocantes a preitos, dereitos e escrituras de propiedade, de xente e xente que viviu en Santiago e na terra de Santiago. A catedral era o corazón dun auténtico reino, do ceo e mais da terra. Todo ía parar alí. Mágoa dos guionistas, produtores, directores galegos, que bo Xogo de tronos se faría sobre a catedral, os bispos de báculo e bésta, como di o refrán antigo, de Xelmírez brillando nos tellados fuxindo da ira do pobo, da raíña Urraca en xenial coro con el. Etc. Dinos o xentil (e paciente) Arturo que hai documentos desde o XIV. A que non sabedes o que lle pregunto aí? Respóndeme que en galego hai pouco, case todo en latín ou xa a partir do XV en castelán. Replícolle que ata 1530, aprox., hai documentación en galego. Entón menta a Crónica de don Servando, en galego, do século XVII. Soábame lixeiramente, pero logo a posteriori documéntome e dígovos que esa é outra historia estupendísima, digna dun capítulo á parte. Cambio de escenario. Departamento de galego esta mañá.

-Veña, dicídeme, que foi o que máis vos gustou?
-Os libros.
-Vale, si. Pero en concreto?
-En concreto a Julia gustábanlle os pergamiños.
-É verdade.
-Xa o creo, acariñaba neles coma se fosen…
-Ai, si, profe!, eran preciosos, e tan suaves…
-Iso parécese moito ao fetichismo. Ben, e que máis? Algo que realmente vos impresionara?
-O pasadizo secreto –fala Mario.
-Claro! Incluso a min… (abríase de maneira misteriosa e inesperada unha ampla e fermosa mesa de madeira, onde Arturo tiña colocado un facsímil marabilloso, e aparecían aquelas escaleiras…). A onde conducía? (un pensa nese mito galego do subterráneo que leva á trabe de ouro ou á da alcatrán).
-Á sala de música (varias voces ao unísono)!
-Sala de música, sala de música (indico desacordo).
-Había tres contrabaixos.
-Dous!
-Catro!
-Dá igual, eu só me fixei nun, un exemplar magnífico. E que máis había nesa sala?
-Uns libros enormes.
-Que se chamaban?
Míranse. Esa memoria… Chamábanse Cantorais. Había tamén caixas, libros de órgano. Os cantorais colocábanse en facistois.
-Libros de música. Tiñan a letra grande porque eran para ser lida por toda a orquestra.
-Orquestra non é o nome. Capela catedralicia ou…
-Ou coro –puntualiza Andrés.
-E outra cousa que vos chamase especialmente a atención?
-Os documentos con sinais e que tiñan un metal (son varios a falar, Paula, Juan…)
-Un metal? Ah, o chumbo. O chumbo no selo colgante (case todas bulas pontificias, tamén privilexios reais; o 98% en pergameo, iso si que o recordaban, dixo Arturo que ata 1922 se usou o pergameu).
-E o plano, o debuxo! (son todos a querer falar).
-Cal? (e eu a desmemoriada)
-Aquel da fachada da catedral que se gardaba no moble de caixóns, onde había documentos en plásticos…
-Ah, a fachada anterior ao obradoiro, medieval…
-Non (corríxeme Ana), do XVI.
Logo reviso a miña libretiña. Eu apuntei do XVII, un plano-debuxo do cóengo José Vega y Verdugo, vese unha fachada renacentista, con traza dabondo medieval, de fortaleza; coméntaralle a Arturo que nunca vira ese debuxo e respondeume, é máis coñecido có tebeo, digo en voz alta agora, aos cazatesouros:
-“Moi coñecido”, dicía Arturo, na súa casa á hora de comer… (para os estudosos do tema, claro). Pasemos páxina. Algo máis ou cerramos?
-Aquela mensaxe en latín -Ana.
-É certo. Quixera tela traducida.
-Teño eu unha foto.
-Pois a ver se ma pasas e pedímoslle ao profesor de latín que nola traduza (é unha loanza, colocada no lintel dunha porta, ao arquiveiro, historiador e novelista Antonio López Ferreiro). Pero hai outra cousa na que vos parastes. Un cadro partido pola metade…
-Ai si! Non é que estivese roto, explicounos que non había táboas, cortes de árbores,  tan grandes e tiveron que xuntar dous…
-Todo estaba labrado en madeira, pintada. Quen era o personaxe central?
-Santiago!
-Santiago matamouros. Así dicían que se aparecera na batalla de?
Esa fraca memoria, novamente.
-Na batalla de Clavijo, pero non ten mérito lembralo, eu estudeino de nena. E o rei que comandaba esa batalla? Arturo dixo o seu nome.
Pensan coma tolos. Son cerebros en ebulición.
-Ramiro? (Andrés, de feliz retentiva)
-Iso é. Ramiro I (dubido un intre, primeiro ou segundo?).
(Cando chegamos a casa, dime o meu home: os rioxanos non estarían de acordo, eles cultivaron a lenda de que Santiago chegara tarde á batalla e de que o mérito da victoria había que darllo a san Millán, o voto eran cartos…). Rapaces, mágoa de fotos que non nos deixaron facer. Pero nesa do claustro estamos todos moi guapos. Vouna subir ao blog. E aquelas das ventás?
Julia protesta da calidade da foto súa:
-Aí estou fatal, ta movida.
-E ti, Carolina? Que foi o que che gustou máis?
-O da letra carolina.
-Como? –pregúntanlle.
-Si, a letra, a caligrafía, chamoulle así Arturo.
Sorrimos. Un bonito adxectivo. ‘Carolina’ é sinónimo de ‘carolinxia’, por Carlomagno. Anterior á gótica e posterior a visigótica. O mundo das palabras. O mundo dos libros. O noso mundo. 
Deixo sen comentario as marabillas do Tumbo A, en edición facsimilar, desde logo. Seleccionaría a pintura das dúas infantas, as fillas de Veremundo, dona Sancha e dona Tarasia. As rapazas (Paula e Julia) preguntan canto pode valer un libro así. Antes uns 6000 euros, agora coa crise baixaron
Dicía Arturo, a posición deste arquivo en España? Supoño que detrás do de Toledo e Sevilla. En Galicia, o primeiro. Ou entre os primeiros (en antigüidade, desde logo… conservan documentos do XI, poucos pero haber hainos).

Mágoa de fotos. Sen flash debían permitilas. Non pechamos capítulo sen agradecerlle a Arturo Iglesias a súa santa paciencia para connosco.
(composición das fotos: Mario S. García)


xoves, 24 de abril de 2014

Lendo a... Alejandro Dumas

LENDO A ……..  ALEJANDRO DUMAS
UNHA FLOR, UNHA OBRA LITERARIA
A CAMELIA, A DAMA DAS CAMELIAS

O botánico xesuíta J.G. Kamel  foi o primeiro que trouxo a Europa desde Filipinas, no século XVIII, uns exemplares dunha flor delicada e sen aroma que medraba en distintas zonas de Asia. Pouco tempo despois, Charles Linneo bautizou a planta co nome de camelia, en honor ao relixioso que a descubriu para o vello continente, onde axiña se converteu nun signo distintivo de clase.

A beleza desta especie, de pétalos fráxiles e sedosos, cativou as clases altas europeas por ser tan perfecta coma as rosas, pero aínda máis delicada e de vida breve cando xa está cortada da árbore. A cantidade de variedades que existen e a súa floración no inverno, fíxoa a raíña dos xardíns das grandes casas nobiliarias. No século XIX, as camelias foron símbolo de elegancia e refinamento, e tamén de estatus económico.

En 1848 Alejandro Dumas fillo publicou A dama das camelias, a historia de Margarita Gautier, una cortesá parisina que prendía no seu vestido un ramo de camelias, brancas case sempre, vermellas durante cinco días ao mes, posiblemente para avisar aos seus pretendentes de que non estaba dispoñible nesas xornadas. Os retratos da época amosan como se usaban de adorno no cabelo, no corpiño, nos ombreiros ou no peito. Os adornos con camelias tiñan outra avantaxe para as damas, ao tratarse dunha flor sen aroma, podían usala sen que interferise nos penetrantes perfumes tan do gusto do momento.


Catro séculos despois, as camelias seguen espertando curiosidade e admiración. En Galicia existe una “Ruta da camelia”, un circuíto de xardíns vencellados á cultura da camelia, de grande interese turístico, histórico e artístico, auténticos xardíns botánicos creados con esmero e dedicación onde é a protagonista, como son: Pazo de Lourizán (Pontevedra), Pazo da Saleta (Meis), Pazo de Quinteiro da Cruz (Ribadumia), Casa-Museo de Rosalía de Castro (Padrón), Pazo de Santa Cruz de Ribadulla (Vedra) e Pazo de Mariñán (Bergondo), por citar algúns dos máis destacados onde cada ano florecen uns cinco mil exemplares de máis de mil cincocentas variedades de diferentes especies.

Galicia é un verdadeiro paraíso para a camelia, xa que a súa terra propicia o seu crecemento lento e as súas follas duras e brillantes dese verde intenso, co que permanecen intactas no outono e no inverno. A floración de xaneiro a abril é una ledicia e non o é menos contemplar o chan cando cae a flor e forma esas fermosas alfombras de color vermello, rosa , branco...

Ao falar da camelia non podemos esquecer a quen a fixo célebre no mundo da moda ao ser utilizada como broche, Coco Chanel, que a tomou como sinal de identidade da marca Chanel, querendo así inmortalizar a flor que o seu namorado lle regalaba ata que un accidente de coche acabou prematuramente coa súa vida.

Benigna Vidal Tomé, Profesora de Lingua e Literatura Galegas

mércores, 23 de abril de 2014

LENDO A CERVANTES

NA COVA DE MONTESINOS.
Hoxe celebramos o Día do libro. Coincide (o número do día e mais o mes) coa data da morte de Miguel de Cervantes Saavedra. Quixera que baixarades connosco á Cova de Montesinos. Está esa pasaxe na segunda parte do Quijote, e na xeografía manchega, a cova está no Parque Nacional das Lagoas de Ruidera. Debería buscar os nomes das fillas da dona Ruidera, tróuxenos apuntados da viaxe á Ruta do Quijote deste ano. Logo procurarei atopalos. O caso é que, como vos dicía, alí teñen lugar cousas fascinantes: por exemplo, vemos o corazón embalsamado que o amante de Belerma quere facerlle chegar. Ese costume debía ser relativamente frecuente, porque no que eu sei, dona Xenebra tamén deixa dito que cando ela morra que llo quiten e llo leven –supoñemos que igualmente embalsamado- a Lanzarote (iso está escrito, salvo erro da miña memoria, no fragmento conservado en galego-portugués do Livro de Tristán), e tamén sabemos que, moito máis tarde no tempo, a dama coruñesa Xoana de Vega fixo o propio co seu corazón, procurou que o levasen xunta os restos do seu amado Espoz y Mina.

http://www.spaincenter.org/turismo/ciudad-real/fotos/r-cueva-montesinos-1.jpg
Porén, se hai algo que me fascina e enche a mente de curiosidade é a pregunta seguinte: para que necesitaría Dulcinea os seis reás? Seis. Esa é a cantidade xusta que as súas doncelas lle demandan a Don Quijote alí, nunha das salas do pazo encantado dentro da Cova de Montesinos. Hai tempo que me pregunto iso. Como comprenderedes, pedín axuda aos sabios do país. A algúns, claro. Non podes preguntarlles a todos. Empecei polo que teño na casa, bo lector cervantino. Díxome: Eu penso que a don Quijote o traizoa o subconsciente, no fondo debeu pensar nun intre que ela é realmente unha aldeá, con necesidades para superar o día a día…
Unha resposta non carente de contido freudiano. Incluso é probable que se acheque moito á verdade, se iso ten sentido aquí. Pero non me di que fai cos seis reás Dulcinea. A segunda persoa á que preguntei é o meu colega de traballo e grande coñecedor do libro de libros en lingua española, o profesor J. L. Gundín. Foi cauto, ficou pensativo, lembro ben que estabamos na porta da sala de profesores,  e non ocultou que a cuestión tiña o seu aquel.  Contestoume: Esa pregunta faime pensar de novo que o que se formula no libro non é tanto un enfrontamento entre “realistas” e “idealistas”, como di a crítica, como un entre “altruístas” (D. Quijote) e “egoístas” (Sancho) máis ou menos maquiavélicos … (efectivamente, don Quijote non dubida da necesidade real do seu próximo, dálle ás doncelas sen pensalo todo o que ten, catro reás). O pequeno discurso do meu prezado colega entra de cheo no humanismo. A súa beleza é innegable. Mais sigo sen saber o que quero. No departamento de galego, á hora da xuntanza do Club de Lectura dos venres, interrogo a miña querida Julia Pedrido. Ri francamente. Encántalle a pregunta, o enfoque. Recórdalle moito aquilo de Nabokov, que ten dentro do bolso Ana Karenina?
Pero non ousa seguir curioseando no fondo sen fondo do pensamento do autor. Vale igual a pena por sentila rir tan feliz.
Entón vexo clara a luz polo camiño que conduce aos sabios. Se Martín de Riquer estivese vivo, con el procuraría comunicarme. Deus o descanse! Sen Riquer no panteón dos grandes cervantistas, debo acudir ao profesor Francisco Rico, cuxos escritos tantas veces estudamos os da miña xeración primeiro no –daquela- Colexio Universitario da Coruña e despois, na Facultade de Filoloxía en Mazarelos. Atendeume desde a súa casa en Barcelona. Unha xentileza impagable a súa. Llámeme y hablaremos de esos seis reales, dixo. E falou. Velaquí a súa tese ao respecto: Bien. Yo creo que esa salida por parte de Cervantes es una gracia, una especie de chascarrillo: es como quitar del plano de la fantasía al personaje, la obra entera si se prefiere, y reducirla al terreno del más puro prosaísmo.  Aunque el para qué de los seis reales, admitámoslo, no lo sabemos, no lo sabremos nunca. El propio Cervantes no sabía, no lo llegó ni siquiera a pensar, para qué esos seis reales. No hay que darle ningún sentido especial. Pero es un recurso muy cervantino: hacer de ella un ser de tierra. Es como el yelmo de Mambrino, como las bellotas que Teresa Panza le envía a la duquesa (en la carta que le escribe), una salida fuera de tono. Relea usted mi prólogo a la edición de Alfaguara del Quijote. Ahí trazo claramente cuál es el núcleo de la obra. No es una novela realista. Aunque el contexto lo sea. El libro es un conjunto de disparates. Alguien dijo que era “un libro escrito con los pies”… Insisto, por hacer una gracia nuestro autor es capaz de escribir cualquier cosa.
Preguntoume o ilustre profesor que me parecía a súa interpretación. Eu díxenlle que me parecía correcta, verosímil (e canto máis reflexiono sobre as palabras do sabio académico, máis me inclino a pensar canta verdade debe haber nelas, quero dicir que si é probable que Cervantes, autor e home de carne perecedeira, nunca chegase a ter in mente en que puido gastar ela os seis reás), e moi ben expresado todo. E o señor Rico respondeume daquela: Siga usted buscando.
Apreciaredes comigo a intelixencia desta última observación. Deixa aberta a porta da polisemia, da infinita capacidade de recrear sentidos da obra literaria superior, a de Cervantes neste caso. Así, podemos continuar elucubrando, se non sobre gastos concretos, afáns miúdos ou graves, si sobre a existencia dunha muller, Dulcinea, da que sabemos pouco realmente, pero si que existe (eppur si muove). Agradezamos unha vez máis ao profesor Rico a súa bondade ao compartir connosco o seu tempo. E non creades –dígovolo a vós, alumnos de segundo de bacharelato; varios me dixestes que non coñecedes o capítulo da cova de Montesinos porque non chegastes á segunda parte- que a primeira parte é suficiente para coñecer a personalidade dos protagonistas do Quijote. Lede tamén a segunda, por favor.

domingo, 20 de abril de 2014

BUSCANDO PALABRAS (II)


(foto de Daniel Mordzinski)

Xa saberedes que nos deixou o egrexio escritor colombiano e universal, Gabriel García Márquez. Podemos dicir, retomando a frase que se le na epigrafía romano-lucense e galaica, que a terra lle sexa leve!
O seu pasamento tivo lugar un xoves luminoso (dío o refrán popular: Tres xoves hai no ano que rebrillan (ou relumbran) máis có sol: Xoves Santo, Corpus Cristi, e o día da Ascensión) e sagrado. A universalidade de García Márquez, o seu espírito libre e recto, apaixonado e amantísimo, fíxo que se comunicase felizmente con lectores de todos os puntos do planeta. Son homes coma el os que, en boa medida, tamén nos redimen , e nos fan sentirnos benaventurados por pertencer á especie humana.
Inevitable nos resulta relembrar esa raíz galega, unha das avoas,  que o une a nós; unha pequena –talvez- raíz que honra a Galicia e que o eximio escritor gustaba de mentar, porque o seu sentido da familia era poderoso e omnipresente. Non debemos, como galegos, tampouco esquecer a importancia que nesta historia vital cobra o editor corcubionense de nacemento, Porrúa, cuxa visión certeira levouno a publicar raudo a obra garciamarqueciana Cien años de soledad (tendes máis datos no artigo “Francisco Porrúa: as raíces galegas dun editor universal”, publicado polo profesor Xosé Pérez Mondelo na revista do Instituto, Alén da chuvia, nº 5, de libre acceso na páxina web do centro).
A nosa mínima homenaxe desde estas páxinas a Gabriel García Márquez terá como núcleo algunhas das súas palabras escritas, presentes aquí e acolá nos seus libros e artigos. Palabras organizadas en frases. El mesmo, sen pensalo nin buscalo, deixoulle á historia da fraseoloxía unha unidade fraseolóxica xa mítica: crónica dunha morte anunciada. De ser título dunha obra literaria, pasou xa a ser unha frase do idioma, un lugar común, un modismo. Se abrimos o CREA, vemos –salvo erro noso- documentada a Unidade Fraseolóxica (formulable así: Crónica de + FRASE NOMINAL + anunciada/anunciado, onde a casa-frase nominal normalmente está ocupada ou ben por morte, ou ben  por un substantivo sinónimo parcial de morte, por exemplo: crónica de una catástrofe/derrota/dimisión/guerra… anunciada; aínda que pode haber variantes que inclúen o adxectivo, como crónica de un viaje abortado) en 24 ocasións.
Nós mesmas, Carme López Taboada e unha servidora, na elaboración –en curso- dun novo dicionario fraseolóxico bilingüe galego-castelán/castelán-galego, integramos varias frases do español común, do español  de Colombia, ou do español de  América,  presentes na obra de García Márquez; algunhas só as enunciamos, outras van acompañadas dun pequeno texto seu. Aquí as tendes. Esperemos sempre que vos animedes a (re)ler os seus libros.

Acto de servicio (Los proclamaba mártires caídos en acto de servicio y los enterraba con funerales magníficos) (García Márquez)
Al amparo de (Había visto la codicia en la adulación y el servilismo matrero entre quienes medraban al amparo del poder) (García Márquez)
Esconder bien los años (García Márquez) (en galego: Levar ben os anos)
Calma chicha (Permaneció en éxtasis durante las muchas horas vacías de las calmas chichas del poder) (García Márquez) (en gal.: Calma branca/podre)
Cuentos de caminos (García Márquez) (en galego: Contos de vellas;  Contos que van para a feira/misa; Cousas que van para a misa e non volven; en cast.: Cuento chino;  Cuentos de vieja)
El cuento del gallo capón (García Márquez) (en galego: O conto de Xan das Fabas, que nunca acaba; en español: El cuento de la buena pipa)
Romper el cuero (Nosotros nos rompimos el cuero para salvar la república) (García Márquez) (en gal.: Deixar a pelella/o pelello/o coiro)
Dios verá (G. García Márquez) (en gal.: Mañá, dixo Deus o que sería;
(Xa) Deus dirá)
Al cantar el gallo (Se despidió al cantar el gallo) (García Márquez) (en gal.: Cantar o(s) galo(s) para o día; Antes de cantar o galo)
Mamar gallo (García Márquez) (en gal.: Comer a boroa; Tomarlle o pelo)
Habladas de borracho (García Márquez) (en gal.: Contos que van para a feira;
(Sonche) contos; Falar por falar)
Tener hígados (Si usted no tiene hígados para verle la cara a la verdad aquí tiene su oro y tan amigos como siempre) (García Márquez) (en gal.: Ser de fígados; Ter cácago/fígado/bos fígados/peito; Ter fígado e pulmóns)
Jugárselas todas (García Márquez) (en gal: Xogar o pan/o pelello/o  todo polo todo; en cast.: Jugarse el todo por el todo)
La mano que le da de comer (Acaban tarde o temprano por escupir la mano que les daba de comer) (García Márquez) (en gal.: A man que lle dá de comer/que lle dá o pan)
Poder cogerse con las manos (Le profesaban una devoción terrestre que se podía coger con las manos) (G. García Márquez) (en gal.: Poder collerse coas mans)
vulg. A toda mierda (García Márquez)  (en gal.: A fume de biqueira/carozo/de pallas;
A lume de pallas; en cast.: vulg. Cagando leches )
A pedazos (Irrumpieron en la oficina con la novedad terrible de que a Leticia Nazareno y al niño los habían descuartizado y se los habían comido a pedazos los perros) (García Márquez) (en gal.: Aos bocadosA pedazos; Ás (a)dentadas)
Los tiempos del cometa (A los cuales no asistía desde  los tiempos del cometa) (G. García Márquez) (en gal.: O tempo das meigas/de Adán/en que os animais falaban; en cast.: El tiempo/los tiempos de Maricastaña)
Hacer trizas (Qué carajo, se dijo, haciendo trizas la tira de papel) (García Márquez) (en gal.: Facer anacos)

Las verdes y  las maduras (G. García Márquez) (en gal.: As verdes e as maduras)

martes, 15 de abril de 2014

OS OUTROS BLOGS: Galego en Londres


Escríbeme Federico Mosquera desde Londres –Federico é ex alumno do noso Instituto, boa xente, grande artista, compositor, pianista no camiño da fama…- e dime que tivo a sorte de relacionarse na vella Londinium cun galego que fai moitísimo por difundir nesa metrópole a nosa cultura. Creo que paga a pena vixotar (como din en Corme, ‘botar unha ollada’) nese blog. Aquí volo deixo. E felices vacacións de Pascua florida!


Galego en Londres: http://galegoenlondres.blogspot.co.uk/

martes, 8 de abril de 2014

Os nosos poetas: Clara Rodríguez González

Despierto cada día sin consuelo
espero solamente su llegada
sintiendo mi alma triste y ya cansada
pero ella nunca llega y yo la anhleo.
Sin verla aquí a mi lado me desvelo
Su olor, su luz, su risa, su mirada,
calmaba mi pasión desenfrenada
ahora convertida en este duelo.
Malgasté tantas horas en amarla
que ahora solo vivo este tormento
y mi único deseo es alejarla.
Intenté todo el tiempo olvidarla,
para así silenciar este lamento
y mi herida al final poder curarla
Clara Rodríguez González
(sección coordinada por Xosé Pérez Mondelo)

Biografía lectora: José Luis Gundín Vázquez

  1. Cal foi o primeiro libro en galego que liches?
R: Penso que O porco de pé, de Risco. Tiña un profesor no instituto que aseguraba que o monólogo interior chegou antes á literatura galega que á española.
  1. E en castelán?
R: La isla del tesoro, de Stevenson.
  1. Un libro que fose especialmente importante na túa vida.
R: Tiempo de silencio de Luis Martín Santos. Ós meus dezasete anos era algo máis semellante a un enigma que a una novela. Estivemos dous meses na clase de literatura, en COU, aclarando ó texto, coido que con certo éxito.
  1. Que libro che prestaría ler agora en galego?
R: Un panorama da literatura galega dos últimos quince ou vinte anos.
  1. E en castelán?
R: Teño gañas de ler Las siete columnas, de Fernández Flórez. Últimamente dame por ler literatura de humor.
  1. Cal pensas que podía ser un libro que lle gustaría ler a xente nova?
R: Vida de los doce césares, de Suetonio. É un libro que entretén.
  1. Algún título para agasallar?
R: Metamorfosis, de Ovidio Nasón.
  1. Que libro tes enriba da mesiña de noite?
R: El Quijote y su laberinto vital, do psiquiatra Francisco Alonso e Gramática da Real Academia Española.
  1. E cal está agardando hai moito tempo por ti?
R: Tamén hai dous: Narciso, de Sánchez Espeso y Jusep Torres Campalans, de Max Aub. Non sei que pasa que non podo pasar da terceira páxina.
  1. Houbo algún texto ou autor que che quedasen na memoria para sempre?
Varios, pero non por criterios estéticos senon vivenciáis. Por exemplo, o soneto “En fin, en fin, tras tanto andar muriendo” de Francisco de Aldana tivo moita culpa de que aprobase ás oposición á Ensino Medio. Non lle vou ter cariño!.
José Luis Gundín Vázquez
(sección coordinada por Xosé Pérez Mondelo)

luns, 7 de abril de 2014

PRIMEIROS PASOS


Primeiros pasos (I)

Imos ver se os nosos dilectos alumnos, os cazatesouros dos martes, son quen de dar os primeiros pasos pola creación literaria. Sen grandes pretensións iniciais. Propúxenlles varios nomes para titular este capítulo e nada lles gustaba. E xa vedes, así sen máis, demos con este. Oímos na tele días atrás que no pazo do Congreso en Madrid hai un salón ao que chaman Dos pasos perdidos. Que nome evocador! Non sei por que, ao dicilo penso en Galaaz, será pola cadeira alí baleira, como perdida, esperando que el dea os seus primeiros pasos no mundo da cortés e inmorrente aventura… Metáfora da vida. En fin, é inevitable mentar igualmente a Alejo Carpentier. Se eu tivese que exiliarme nunha illa deserta, ese libro seu, Los pasos perdidos, sería un dos doce libros que quixera ter de compaña fiel.
Debo dicirvos, tamén, que lles propuxen brevísimos modelos: tres en concreto. Un, a especie de aforismo de César (Cheguei, vin, vencín), outro, o mítico microrrelato de Monterroso (o do dinosaurio), e un terceiro modelo, unha daquelas Kenningar ou metáforas primitivas, tan do gusto de Borges e da épica europea (o bosque das augas, os navíos). Esta é, así pois, a primeira  entrega (non carecen de certa tenrura):
Entón o monstruo ruxiulle con toda a forza posible
                                                                                                              Mario Brenlla (2º ESO)
A estrela
Todas as noites de verán un neno ollaba para o ceo e miraba as estrelas, había unha que lle chamaba a atención, era grande e brillante, sempre lle pedía o mesmo desexo: “Que o mundo teña paz”. Chegou o inverno, e as nubes non deixaban ver as estrelas, pero o neno seguía pedindo o mesmo desexo. Oxalá se faga realidade o desexo!
                                                                               Juan Andrés Justo (2º ESO)
Desde el acantilado, a la luz del faro, atisba las velas del navío que se aproximaba peligrosamente hacia las rocas.    
                                                                                                                              Carolina  Ojea (2º ESO)
Achegándome ao meu pobo, o vento, cargado de mar, dáme na cara e doume de conta de que xa estou no meu lar.
                                                                                                                             Lucía Blanco (2º ESO)




(O barco de Gokstad, exhumado dunha mámoa na ribeira dun fiordo de Oslo. Foto tomada do libro "Culturas", na ed. do Círculo de Lectores" de 1974)

xoves, 3 de abril de 2014

LENDO A HOMERO (II)

Lendo a Homero (II)
Imos variar o enfoque. Na primeira parte escoitamos as voces dos rapaces que leron a Homero. Agora escoitaremos a voz do profesor de filosofía. Benito Arbaizar, ademais de darvos clase e de ler os poetas alemáns, escribe de cando en vez. E publica. Teño xunta a min, sen ir máis lonxe, un libro seu sobre Copérnico. Son razóns suficientes como para que valoremos o que temos na casa. Espero os vosos comentarios tras a lectura deste seu artigo. 

(Ilustración de Vicente B. Ballester pra a ed. do Círculo de Lectores da Ilíada e a Odisea de 1971)

Aquiles e Ulises.

A Odisea é a historia dunha viaxe chea de aventuras e perigos que entrecruza os destinos de homes, heroes e deuses. Quen viaxa é un home que ten a guerra ás súas costas e o retorno ao fogar no seu corazón. A epopea é expresión dunha cultura que forxou as bases de Occidente, a expresión dun pobo decididamente novo e audaz, que vemos nacer literariamente co mozo Aquiles, protagonista da Ilíada, e concluír históricamente co mozo Alexandre, protagonista da historia. Un pobo que creou a democracia e revolucionou a arte e o pensamento. Un pobo que ten no “astutísimo Ulises” unha das súas expresións paradigmáticas. 
A Ilíada e a Odisea, esas cimas da literatura universal, son dúas fiestras ao alma grega e, como tratarei de glosar, tamén dous momentos e dúas caras dun desenvolvemento do seu espírito. Dous momentos que expresan o espazo mítico que abre a cosmovisión grega antes de que brotasen a filosofía e a ciencia, momentos que sinalan a terra na que a devandita cultura botou raíz antes de que dese os seus froitos históricos máis asombrosos.
Mais no mesmo seo da mitoloxía grega é observable unha evolución que preludia e aproxima o amencer do pensamento filosófico. Homero e Hesíodo fixeron pasar unha multiplicidade de representacións e usos relixiosos coexistentes na época polo baruto (epicamente artístico ou xenealoxicamente sistemático) da relixión dos deuses olímpicos que procedía da nobreza xonia. O máis antigo testemuño de devandita cultura aristocrática é Homero, se convimos en designar con ese nome ás dúas epopeas que a el se vinculan: a Iliada e a Odisea.
O estado dos deuses que nos presenta a Iliada é un fiel reflexo da monarquía arcaica na que o xefe militar supremo tropezaba a miúdo con dificultades para conseguir a submisión dos príncipes xefes,[i] do mesmo xeito que Aquiles responde ao ideal ético (areté) da aristocracia guerreira na convulsiva época das migracións. Na Odisea, con todo, cabe observar a presenza dun maior racionalismo ético e relixioso. Nela raramente entran os heroes en loita e ata se nos describe a súa vida durante a paz (mentres que ao lector da Iliada cústalle imaxinarse aos seus heroes fóra da loita). Este describir a existencia do guerreiro trala guerra patentiza a pertenza da Odisea a unha época na que os nobres vivían unha vida xa menos convulsiva que aquela sobre a que se asentaba o fervor bélico da Iliada.
Aínda que a máis alta medida de todo valor humano segue sendo na Odisea a destreza guerreira, acentúanse tamén nela a estimación das virtudes intelectuais e sociais. De feito, o seu heroe Ulises é, fronte ao temperamental e belicoso Aquiles, o home ao cal nunca falta o consello intelixente e a palabra adecuada (figura a cuxo trasluz podemos observar a astucia do xonio aventureiro pertencente á época das viaxes marítimas). Concomitantemente, o poder de Zeus que preside o consello de deuses ao comezo da Odisea, parece asentarse máis sobre unha alta conciencia filosófica que sobre a súa ameazante forza. De igual modo, a arbitrariedade coa que os homes eran obxecto do capricho dos deuses na Iliada abre paso a unha maior conciencia da responsabilidade que todo home ten con respecto ao seu destino.[ii] 
Tales diferenzas reflíctense nos heroes principais de ambas epopeas: Aquiles e Ulises. O primeiro deles parece ser a representación plena de, en palabras de Nietzsche, “a magnífica besta loura, andando errante de botín e vitorias”[iii] cuxos xuízos de valor “están condicionados a unha constitución física poderosa, a unha saúde florecente, rica e ata desbordante, xunto co que determina o mantemento desta, é dicir, a guerra, as aventuras, a caza, a danza, as loitas e, en xeral, todo o que implica actividade forte, libre e alegre.”[iv] Hölderlin vía en Aquiles “a flor máis lograda e efémera do mundo dos heroes”, e prosegue dicindo:
Case quixese pensar que o poeta antigo déixao aparecer tan pouco en acción, e deixa que os outros fagan ruído en tanto que o seu heroe permanece na tenda, co fin de profanalo o menos posible no tumulto de Troia. De Ulises podía o poeta contar bastantes cousas. Este é un saco cheo de solto, no cal hai moito que contar; co outro acábase moito antes.”[v] 
Hölderlin fai aquí unha clara decantación de preferencias e favor de Aquiles. De todos os xeitos, o certo é que, na literatura da Antiga Grecia, non son escasas as referencias á mingua de excelencia aristocrática que arrastraba Ulises con respecto a Aquiles. Perda de rango aristocrático na que vemos un reflexo do tránsito histórico e político que estaba acontecendo.
Traxedias de Sófocles como Áyax ou Filoctetes, son unha clara mostra dos claroscuros que envolven a figura de Ulises. Así, por exemplo, en Áyax a acción tráxica desencadéase por mor de que, trala súa morte, a armadura de Aquiles non é outorgada ao máis valoroso, Áyax, senón ao máis astuto, Ulises. Iso, en primeiro lugar, é un signo do devandito desprazamento heroico, xa que o facho épico do guerreiro Aquiles é legado, non ao representante da areté do arroxo no combate (Áyax) senón ao representante do cálculo e a astucia: Ulises. O centro de gravidade da areté vaise desprazando cara ao intelectual. Precisamente o drama de Áyax e o que lle conduce ao suicidio é a súa conciencia de ser desprazado do seu lugar heroico; o drama de Áyax é ser varrido por un desprazamento mítico. “O longo e inconmensurable tempo”,di Áyax, “trae á vida absolutamente todas as cousas, e as visibles escuréceas”.[vi] E, efectivamente era o tempo mesmo da historia, o destino histórico, o que elevaba como un sol emerxente a areté de Ulises e afundía como un sol que se pon a de Aquiles (da cal Ayax era un sucesor).
No Filoctetes de Sófocles achamos unha vez máis a contraposición entre unha areté instintiva, baseada fundamentalmente nunha innata nobreza de espírito e cuxo paradigma sería Aquiles, e unha areté vinculada ao exercicio da astucia e da trampa onde as artimañas da intelixencia son os medios capitais para o triunfo. Nesta obra, Ulises intenta convencer a Neptólemo, fillo de Aquiles, de que só a través de enganos poderían obter o seu obxectivo: levarse a Filoctetes e o seu arco. A obra esta atravesada pola tensión interior de Neptólemo que,como fillo de quen é, detesta toda acción que non sexa nobre e frontal, repugnando de todo éxito obtido polos medios que Ulises quere empregar: a trampa e o engano.[vii] 
Pola súa banda, Filoctetes, que sente admiración pola elevada nobreza de Aquiles, contempla ao astuto Ulises como “a malicia personificada”,[viii] como alguén que “se agarraría coa súa lingua a todo vil razonamiento e a unha total falta de escrúpulos”[ix] e, en resumo, como un ser completamente incapaz de ter “o máis mínimo pensamento san nin nobre”.[x] A sombra plebea que ronda os perfís míticos de Ulises queda subliñada no seguinte diálogo entre Neptólemo e Filoctetes:[xi] 
Neptólemo: ... a guerra non se toma de bo grado a ningún home ruín senón sempre aos honrados.
Filoctetes: Concordo contigo. E precisamente neste mesmo sentido preguntareiche por unha persoa indigna pero tremenda e astuta de lingua, como se atopa agora.
Neptólemo: Quen é ese de quen has de falar máis que de Ulises?
Filoctetes: Non me refería a el, senón a certo Tersites que había, quen non se contentou con falar só unha vez aínda que ninguén llo permitise. Sabes del se se atopa vivo?
Neptólemo: Non o vin pero puiden oír que aínda se atopaba con vida.
Filoctetes: ¡Había de estalo!, porque aínda non pereceu nada autenticamente malo senón que os demos a esa especie cóidana ben. E comprácense, non sei como, devolvendo do Hades á vida á xente que se fai a todo e que é pícara, e en cambio á xusta e honrada a despachan sempre de aquí.

Aquí confúndese a Ulises coa figura do antiheroe por antonomasia, as antípodas do aristocrático, o charlatán Tersites. É interesante facer notar que, aínda que Tersites é o único personaxe abertamente deostado na Iliada, atribúeselle, xunto ás calidades físicas de ser birollo, coxo, corcovado, de pelame rala e cabeza puntiaguda, a de ser un orador moi brillante. Fronte ao belo como valor aristocrático, a esaxeración ata o ridículo da fealdade de Tersites busca marcar o seu carácter plebeo, como tamén subliñan ese carácter de covardía os dous lagrimóns que caen polas súas fazulas tras ser golpeado en castigo ás súas ousadías verbais. Trátase dun demagogo que, carente de todo valor aristocrático, utiliza a palabra como unha forma de obter poder político a través da sedución das masas. Neste sentido, e como primeiro personaxe criticamente hostil á orde aristocrática que sementa coas súas arengas a rebelión contra esa orde, fundando o seu poder no asentimiento e a sedución das multitudes, podemos atopar tamén en Tersites a un caricaturizado pioneiro da democracia.
Aínda que Ulises, ao contrario de Tersites, non só non é un personaxe desprezado senón que é un dos heroes gregos por antonomasia, podemos seguir, no entanto, as pegadas dun certo parentesco entre ambos. Con Tersites comparte a virtude da oratoria e, aínda que sen alcanzar a manifesta fealdade de Tersites, o aspecto de Ulises está afastado do canon aristocrático da beleza como irradiación da nobreza de espírito. Fronte ao impoñente aspecto guerreiro e á bela corpulencia heroica de Aquiles, a presenza física de Ulises é ata tal punto pouco rechamante que o cíclope Polifemo, tras ser cegado por este, laméntase coas seguintes palabras: “vaticinoume [o adiviño] o que hoxe sucede: que sería privado da vista por man de Ulises. Mais esperaba eu que chegase un varón de gran estatura, gallardo, de moita forza,  e é un home pequeno, desprezable e minguado quen me cegou o ollo, subxugándome co viño.”
Dito doutro xeito, o cíclope esperaba a alguén como Aquiles (que o sometería co ímpeto da súa forza) e non a alguén como Ulises (que o vence coas atimañas da intelixencia). Ilustrativa é, neste punto, a conversación que mantén Ulises con Euríalo na oitava rapsodia da Odisea:
Euríalo: ¡Hóspede! Non creo, en verdade, que sexas varón instruído nos moitos xogos que se usan entre os homes; antes pareces capitán de mariñeiros traficantes, sepulto asiduamente na nave de moitos barcos para coidar da carga e vixiar as mercancías e o lucro debido ás rapinas. Non, non tes traza de atleta. 
Mirándoo con torva face, repúxolle o enxeñoso Ulises:
Ulises: ¡Hóspede! Mal falaches e parécesme un insensato. Os deuses non repartiron de igual modo a todos os homes os seus amables presentes: fermosura, enxeño e elocuencia. Home hai que inferior polo seu aspecto, recibe dunha deidade o adorno do seu facundia e xa todos comprácense en miralo, como cando arenga con firme voz e suave modestia, e contémplanlle como a un numen si pola cidade anda, mentres que, pola contra, outro se parece aos inmortais polo seu exterior e non ten donaire algún nos devanditos. Así, o seu aspecto é distinguido e un deus non lle configurou doutra sorte, mais a súa intelixencia é ruda.
A sombra plebea de Ulises alenta aquela tradición segundo a cal este era fillo de Sísifo e non de Laertes. Sísifo, mentireiro e covarde rei fundador dunha corrompida estirpe, era un prototipo da astucia;[xii] como é sabido, foi castigado por Zeus a empuxar eternamente unha enorme pedra ata o alto dun monte, e, unha vez alí, volvía inmediatamente rola cara abaixo. O hábil Ulises non en balde destaca pola súa astucia como Sísifo, nome falante da raíz de sophos «hábil». Aquiles, heroe ante todo de instinto, forza irrompente da natureza manifesta na poderosa arquitectura do seu corpo novo e belo, cede na Odisea o protagonismo polo menos aparente pero máis sagaz Ulises, rico en artimañas. Este último máis parece, como dicía Euríalo, “capitán de mariñeiros traficantes” ou, como dicía Filoctetes, “pirata”,[xiii] que nobre e atlético guerreiro.
A sombra plebea de Ulises xorde ante os ollos dos que proxectaban sobre el a luz da vella mirada aristocrática, a mirada resentida dunha épica que declinaba en favor da sagacidade política, retórica e comercial. A este corremento de terras, que sinala a fin dun mundo e o comezo doutro máis familiar para nós, non é alleo o paso do mito ao logos do que xorde a filosofía grega, o a chegada da democracia e o futuro desenvolvemento da ciencia. Ese desprazamento moveunos a todos.

                                                           Benito Arbaizar Gil.



[i] W. Nestle, Historia del espíritu griego, Barcelona, Ariel, 1987. p. 29
[ii] W. Jaeger, Paideia, Madrid, F.C.E., 1982, pp.22, 31-36, 64.
[iii] F. Nietzsche, Genealogia de la moral, 1, 11.
[iv] F. Nietzsche, Genealogia de la moral, 1, 7.
[v] F. Hölderlin, Ensayos, «Sobre Aquiles, 1», Madrid, Hiperión, 1990.
[vi] Sófocles, Áyax, en Tragedias completas, Madrid, Cátedra, 1991, p.57.
[vii] Sófocles, Filoctetes, en Tragedias completas, pp. 303-04.
[viii] Ibid., 319.
[ix] Ibid., 313.
[x] Ibid, 330.
[xi] Ibid. 314.
[xii] Sófocles, Ayax, Tragedias completa, p.45.
[xiii] Sófocles, Filoctetes, Tragedias completa, p.320.

martes, 1 de abril de 2014

Biografía lectora: Teresa González Vázquez

Pídenme que faga unha biografía lectora para o Club de Lectura  e teño que facer memoria.
- O primeiro libro en galego que lin, non por obrigacion mais si por recomendación, puido ser O atraso económico de Galicia cando xa estaba no facultade de Económicas de Santiago e tiña de profesor ao autor do libro Xose Manuel Beiras.
- En castelán, xa de mais pequena, tiña lido moito. O que  lembro que lin de máis nova foron  Miguel Strogoff, el correo del Zar porque o libro que atopei pola casa non tiña pastas e faltábanlle as últimas follas, o que mantivo por mais tempo a intriga do final, que tiven que buscar noutro exemplar e tamén para saber que o autor era  Julio Verne.  Por outra banda, recordo El libro de la selva de Rudyard Kipling,  fantástico coma todos os deste autor.
- Daquela teño lido moitas novelas  importantes que deixaban sempre un pouso, como Las uvas de la ira Steinbeck , Rojo y negro de Stendhal , Hambre de Knut Hamsun, Los pazos de Ulloa de Emilia Pardo Bazán e outros  autores que foron premios Nóbel e que daquela líanse moito, como François Mauriac, William Faulkner, Pearl S. Buck, G.K. Chesterton …
- Durante unha época  tiven a Antropoloxía e a Psicoloxía coma coñecementos  pendentes  lía libros como Vacas, cerdos, guerras y brujas  de Marvin Harris e Antropologia cultural de Galicia de Carmelo  Lisón Tolosana. Coido que foron lecturas interesantes. Poida ser que en castelán me gustara retomar este tipo de libros.
En galego gustaríame ler un libro da Historia de Galicia ben contada.
- Non sei moi ben que libro lle podería gustar á xente nova.  A min daquela facíaseme doado e gustábanme ler  Cien años de soledad de Gabriel García Marquez, La ciudad y los perros de Mario Vargas LLosa ou máis recentemente La casa de los espíritus de Isabel  Allende.
- Os últimos libros que recordo ter lidos e que podería regalar a un amigo poderían ser  Un mundo sin fin de Ken Follett  e De parte de la princesa muerta de Kenizé Mourad.
- Un poema: Prendimiento de Antoñito el Camborio de Garcia Lorca.
Antonio Torres Heredia,
hijo y nieto de Camborios,
con una vara de mimbre
va a Sevilla a ver los toros.
Moreno de verde luna
anda despacio y garboso.
Sus empavonados bucles
le brillan entre los ojos.
A la mitad del camino
cortó limones redondos,
y los fue tirando al agua
hasta que la puso de oro.
Y a la mitad del camino,
bajo las ramas de un olmo,
guardia civil caminera
lo llevó codo con codo.

Antonio, ¿quién eres tú?
Si te llamaras Camborio,
hubieras hecho una fuente
de sangre con cinco chorros.
Ni tú eres hijo de nadie,
ni legítimo Camborio.
¡Se acabaron los gitanos
que iban por el monte solos!
Están los viejos cuchillos
tiritando bajo el polvo. 

 E, como non, Rosalía de Castro, Antonio Machado ou Ángel González. 


                                                                            Teresa González Vázquez, profesora
(sección coordinada por Xosé Pérez Mondelo)