GALICIA INMORRENTE

 

GALICIA INMORRENTE.

DADILA: UN CURIOSO NOME ATÍPICO.

 

 

(Igrexa de san Bernabé, Valencia do Sil. No cemiterio que a rodea xacen os restos da única Dadila que coñecemos. Que a terra lles sexa leve aos nosos defuntiños. As fotos foron feitas por Manuel Trincado, a quen lle agradecemos a xentileza)

Máis dunha vez téñolles dito aos meus alumnos que Galicia é unha fonte de tesouros. Pasan os anos, mudan os tempos e os costumes mais esa segue sendo para nós unha verdade case que incuestionable. Este día, falando coa miña nai, cunha idade próxima aos noventa anos, dicíame -estaba relembrando a mocidade en Valencia do Sil, Valdeorras- que baixaba a bañarse coas fillas da Dadila, que eran do seu tempo. Eu interrompina e díxenlle: -Dadila? Sería Dalila… -Non tal. Dadila. Eu insitín, ela tamén e con iso decidín pedir axuda ao meu curmán Manuel. Rogueille que fose buscar no cemiterio de Valencia e alí estaba. Mandoume a foto. Dadila. Tal cal.

Esta Dadila é algo parente de nós, curmá da miña avoa Rosario nun grao afastado. Naceu na primeira década do século XX e non lle puxo o seu nome a ningunha das seis fillas que tivo.

Desde o primeiro momento o nome pareceunos xermánico. E tras un certo estudo da cuestión, niso nos reafirmamos. A primeira mención na historia, no que nós sabemos, é a do bispo de Alcalá de Henares, Dadila, quen participou nos Concilios de Toledo VIII, IX e X, os tres no século VII baixo o reinado de Recesvinto (é citado por exemplo por Ambrosio de Morales e mais por Vicente de la Fuente no libro Historia eclesiástica de España, II de V. de la Fuente, 1855 – 1875). Se ben na páxina da Complupedia só amentan o oitavo concilio (https://complupedia.fandom.com/es/wiki/Dadila). Nada puidemos averiguar da vida e milagres deste primeiro Dadila hispano-visigodo. Si que sabemos que o seu nome aparece grafado con variantes: Davila Dadila ó Dalila, que así aparece en varios escritos, suscribió el VIIL, ix. y x., en el que se instituyó la fiesta de Nuestra Señora de la O (p. 11, La Magistral de Alcalá y la Diócesis de Madrid, de Esteban Azaña y Catarineu, Alcalá de Henares, 1885 (dispoñible en: https://bibliotecavirtualmadrid.comunidad.madrid/bvmadrid_publicacion/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=1035211).

 

(Concilio Toledano. Códice Albeldense, biblioteca do mosteiro de El Escorial)

 

Unha das máis cedas documentacións en latín do nome na península témola en Cataluña. Aparece nun listado de antropónimos, case todos xermanos: Aldomarus, Desiderius, Trasoarius, Ermellus, Leuntianus, Ildeveigius, Rodesindus, Dagobertus, Dadila, Alogamius, Avefredus, Alderamnus, Ennecho, Ravellis, Trasericus, Waldo, Iudila (ano 843, documento da Cataluña carolinxio, condado do Rosselló, en: https://gmlc.imf.csic.es/glossarium/codolcat/). Pouco tempo despois, ano 879, xa o temos documentado en Galicia, no Tombo de Celanova: Ansemundus clericus ts. Dadila clericus ts. Astriverga ts. (un crego que figura, rodeado doutros de nome xermánico, coma testemuña).

Da doce Francia procede outra documentación de principios do s. IX:

Au point qu’au commencement du IX^me siècle, c’est-à-dire vers lían 800, le territoire d’Anduze, qu’on appelait Andusenq, était partagé entre trois seigneurs ou seigneuries, dont l’un était Dadila, seigneur et duc de Septimanie, auquel l’empereur Charlemagne fit plusieurs dons de terres et de droits seigneuriaux, Auscinde, abbesse d’un couvent considérable de filles à Anduze, et Aldebrande, seigneur d’une partie du territoire de cette ville. On voit par le testament de Dadila que ce seigneur possédait des terres immenses dans le territoire de Nimes, d’Uzès, de Maguelonne, d’Anduze, de St-Jean de Gardonenque, etc. On y lit que Charlemagne l’avait beaucoup favorisé et qu’il laissa des terres considérables à deux de ses filles, dont l’une s’appelait Paulette et l’autre Dodane (Dodana et Paulita), entre autres un bien considérable appelé Marional, situé dans la vallée de Gardonenque, locus Marionallus quod in valle Gardionenqua. Ce Dadila se disait fils de Grégoire; il laissa une veuve nommée Ermengarde. (Jean -Jacques Paulet, Histoire de la ville d’Anduze, 1847, dispoñible en: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k65040227/f48.image.r=dADILA?rk=150215;2).

Este Dadila é un franco da corte de Carlomagno, un duque casado con Ermengarde, fillo de Gregorio e pai de Dodana e Pauliña, e con moitas posesións no territorio de Anduze (actualmente municipio francés do departamento de Gard, na rexión Languedoc-Roussillon).

(Coronación de Carlomagno no Nadal do 800. Eses que o acompañan ben poderían ser os seus pares e/ou duques, coma Dadila, duque da Septimania)

 

Agora ben, tanto en Francia, como na península, Dadila era na Idade Media nome masculino. Non fomos capaces de documentar ningún Dadila referido a unha muller. Sabemos que na antroponimia xermánica o sufixo -ila, de valor afectivo ou hipocorístico, aparece maiormente nos nomes de home, pero non faltan casos en que tamén está presente en nomes femininos. Imos ver o listado de nomes en -ila que se documentan no CODOLGA:

NOMES XERMÁNICOS EN -ILA no COD. A carón de cada nome vai o número de concorrencias, as veces que aparece documentado o nome, e a primeira datación. O número de concorrencias permítenos detectar se temos un nome frecuente, por exemplo Iquila -50 veces-  ou unha variante inusual -Ickila, solo 1 vez-, talvez unha mala lectura ou transcrición. O interrogante que levan algúns nomes indica que non temos absoluta certeza de que se trate dun xermanismo.

Acila  (X, 3) // Adila  (IX, 7) // Adtila X, 5/Atila 14, IX/Attila 19, X // Afila 1, X //

Agila 16, IX // Aila 6, X (posible variante de Agila) // Amila? 1, VI /Anila 3, VI //

Andila 3, X  // Ansila 7, IX // Aoila  1, X // Aquila 5, X (talvez variante de Agila) //

Audila 4, IX // Aufila 2, IX  // Aurifila?  2, X (f) // Begila 3, X / Beila 3, IX / Uegila 23, X / Ueila 4, X / Uigila 18, IX / Veila 29, IX  (Boullón 99, 449 dáo coma variante de Vigila)/ Vigila 18,IX // Berila 20, X / Verila 2, X // Brandila 40, IX // Brindila 1, XI // Ciandila 2, IX // Cintila 3, IX/ Chintila 1, IX/ Kintila 40, IX // Cisila 2, X / Cissila 12, IX / Cisxila 1, X / Cixila 46, VIII / Zissila 3, X / Zixila 1, X // Crizila  6, X // Dadila 6, IX  (en ego Dadila una cum filiis meis [2ª concorrencia do Tombo de Celanova] podía pensarse nunha concordancia en feminino, una, pero vemos noutros casos un uso adverbial, ‘conxuntamente con’, e con iso concluímos que probablemente aí Dadila sexa un home) // Dalnila 1, XI // Danila 8, IX // Ducila 2, X // Edila 1, X // Effila 2, X) (talvez variante de Afila) // Egila 70, VIII /Eigila 3, X / Eixila 3, XI // Hiquila 2, X / Hyquila 1, X / Ickila 1, IX / Ikila 31, IX / Iquila 50, IX / Ykila 1, XI / Yquila 5, X // Eila 3, X (posible variante de Egila) // Emila 33, VIII // Ensila 4, IX / Eusila 1, X // Erizila 2, X // Ermila  3, X // Fagila  1, X // Faruila 6, 10 / Farvila 6,10 / Frauila 6, X / Fravila 3, X ( é un nome feminino: pro anima de mea muliere Faruila etc.) // Fastjla 2, IX // Fauila 2, X / Favila 10, IX / Faffila 4, X / Fafila 243, IX // Fixila 1, X // Fradila 2, IX // Flamila 1, X / Framila 21, IX / Framjla  1, IX // Frakila 1, X / Frankila 19, IX / Franquila 19, X // Freila 1, XII (talvez mala lectura ou simple variante de Froila) // Frogila 2, X // Floila 13, X/ Froila 1866, VIII // Frolila 3, X // Fronila 2, XII. É nome feminino:  mater mea comitissa domina Fronila) // Frumila  1, X // Gladila 9, IX // Gandila 3, X / Guandila 26, X / Gvandila  1, XI // Gaudila 22, X // Geodila  1, X (Bullón 99, 236, dáo coma variante de Gaudila) // Godila 1, XI / Gotila 1, XI // Gondila 2, XI // Goila 4, XI // Gradila  2, X // Gualatrila 1, XI. É nome feminino:  CUM UXORE SUA GUALATRILA // Guandila 27, X // Guardila 1,XI // Gudila  9, IX // Guila 3, XI (non está claro que teñamos un diminutivo; en calquera caso é nome de home e de muller) // Guintila 1, XI / Kintila 40, IX / Quinetila 1, X/ Quintila 98, IX // Guistila 2 (s/d) // Gundila 11, IX (é nome de muller: coniugea mea Gundila) // Idila 9, X // Ieroila 2, XI // Inquila  1, X // Itila 32, IX / Jtila 1, XI /Ytila 2, 10 // Izila 7, XI // Iudila 13, X / Judila 1, X // Iustila 2, XII // Kecila 2, XI // Kinquila 5, X // Liubila 11, X / Liuuila 3, X / Liuvila 7, X / Ljubila 1, IX / Lovila 1, XI/ Lubila 12, X / Luuila 2, X / Luvila 2, X // Lila? 8, X (é nome feminino: uxor mea Lila. Boullón 1999, 286, admite un posible hipocorístico e orixe xermana para Lila) // Manila 23, X / Mannila 2, XI // Mansila 2, XI // Martila  1, X // Merila 11, IX / Mirila 4, X // Mudila  11, X / Mundila 1 (s/d) // Naustila 1, X // Nunila 5, IX / Nunnila 2, IX // Opila 7, IX / Ofila 4, X // Oila 6, X // Oueila 2, XI // Pladila 1, IX // Quadila 3, XI / Quandila 12, X // Quitila 2, X // Racila 1, XI / Raquila 1, XI // Ranquila 1, X // Riquila 44, IX / Rikila 9, X / Rizila 7, X // Rivila? 1, XI (moi dubidoso, nin figura en Boullón nin documentamos máis esta forma; pode ser un topónimo, unha variante de Ribela) // Rudila 4, X // Sacila 1, XIII // Sanila 1, XI // Scarcila 7, X // Sabila 2, X / Sebila 1, X // Seila 1, XI // Sicila 6, IX  (metátese de Cissila?) // Sigila 5, XI // Sinila 2, XI. Nome feminino:  fuit de Petro Petriz \et de uxore sua Sinila // Sentila 1,X /Sindila 19, IX / Sintila 4, X // Suandila 1, XI // Sugila  1, X // Suila 2, IX // Sumila 1, IX / Sumnila 1, IX / Sunila 45, IX / Sunnila 2, VIII // Tafila 1, X // Tanquila 1, X // Teadila 2, XI // Teodila 32, IX / Theodila 6, X / Teudila 28, X / Tedila  1, XI // Tegila 2, X // Titila  1, X // Totila 1, X // Uandila 7, X/ Vandila 6, X // Ueitila 2, X // Uindila 2, X / Uintila 1, X //  Vidila 1, X / Vudila 1, X // Uistila 4, XII / Uistrila 4, X / Visterila 2, X / Vistila 1, XII / Vistrila 2, X // Valdila 1, X / Vardila 2, X // Verila 2, X // Vertila 2, X.

 

Vemos, así pois, que, aínda que en número moi reducido -media ducia de casos- hai nomes femininos de orixe xermánica co sufixo -ila, de uso predominante para o masculino. O xermanista Piel fala do sufixo átono -ila e di que o feminino correpondente é -ilo. Dá tamén un listado rico de nomes masculinos en -ila, algúns dos cales non figuran no COD, coma: Aldila, Cistila, Ennila, Fandila, Gudila, Gumila, Gulfila e Mantila. Piel integra Dadila nese listado. Coma nome masculino, insistimos. E porén, a día de hoxe (enténdase, no século XX) na terra da nosa nai temos localizado un Odilo, nome de home e a Dadila que motiva este escrito, de muller. Só sabemos dunha persoa chamada Odilo, natural de Viloira e que viñera casar a Valencia. É un nome claramente xermano, formado sobre a raíz do teónimo Odín, supoñemos. No COD rexistramos un Iohannes Petri Oydilo nun documento de Oseira do s. XIII. Non coñecemos nin documentamos outro nome Dadila en Galicia referido a unha muller. Xa vimos que na Idade Media hai outros casos de sufixo -ila en antropónimos xermanos femininos (Farvila, Sinila etc.), é dicir, que teoricamente nada nos impide pensar que tamén Dadila coma nome feminino pode vir de vello. A outra opción para explicar esta asignación dun nome masculino a unha muller sería a seguinte: co paso do tempo e perdida a conciencia da orixe xermana do nome, tómase a terminación en -a como tipicamente feminina e con iso, pasa a interpretarse Dadila, coma Camila, Dalila, Drusila etc., coma un nome de muller.

 

A ETIMOLOXÍA

 

A etimoloxía non está nada clara. Na páxina Behind the Name (https://www.behindthename.com/name/dadila/submitted), de libre acceso en Internet, aparece Dadila como nome feminino uzbeko e din que deriva de dadil ‘afouto, audaz’. Inicialmente un tende a pensar que non ten nada que ver unha lingua altaica, como é o uzbeko, coas linguas xermanas pero se se pensa mellor, acábase por concluír cun quen sabe, porque os indoeuropeos sabémolos asentados en Asia: non só o persa é unha lingua indoeuropea, tamén o era o tocario, nas dúas modalidades, tocario A e tocario B, xa desaparecido pero que no seu día se espallara por Asia Central, de onde se deduce a imposibilidade de negar radicalmente contactos entre os indoeuropeos con outras xentes de Asia central coma os uzbekos. Todo isto é moi vago e moi xeral e eses contactos ocorrerían -se é que ocorreron- en tempos moi pretéritos,  pero tamén hai que ter presente que os nomes de persoa son coma os nomes da terra, dos ríos e dos montes… Consérvanse por milleiros de anos.

A principios do século XX un lingüista francés, Pajot,  elucubrou sobre o étimo de Dadila, forma que el consideraba “latinizada” sobre a variante xermana, Dadenried ou Dattenried: 

 

 (Fragmento do artigo amentado de Pajot)

 

(Foto, tirada de Internet, da actual vila de Anduze, en Francia)

Para Pajot está claro que a clave etimolóxica nola ten que dar o alemán (identifica ben o nome nas distintas variantes coma un xermanismo). Segue o autor achegando datos sobre estes topónimos franceses antigos (Delle, Dattenried, Datira, o adxectivo dadariense, documentados xa en 728…).

De todo o que di neste artigo Pajot quedamos cun par de cousas: 1, a etimoloxía hai que buscala nunha lingua xermana. 2, postula para explica o étimo unha base antroponímica do tipo Dado, cuxo significado ignora. 3, a raíz Dad- conmuta coa raíz Dat-. 4. Parece ignorar o valor hipocorístico do sufixo -ila.

O concepto de nome hipocorístico (nome familiar, cariñoso) parécenos clave para entender a formación de Dadila, incluída a raíz. Nomes como Dada, Dado, Dadeo, Dadinus, Dadaz (apelido) rexístranse no CODOLGA. Piel & Kremer (1976), cando estudan a matriz de raíces antroponímicas Dad-/Dod-/Tat- din nicht gedeutet ‘non interpretadas’, pero cando analizan Dod-/Dud-/Dad- (páx. 110) din que esta “cepa” (ou conxunto de raíces emparentadas) aparece principalmente en nomes de mascotas, case exclusivamente en gatos, para logo engadir que aínda está pendente unha interpretación satisfactoria. É innegable que hai combinacións fonéticas que resultan, en cada dominio lingüístico, especialmente amorosas: o noso Men-/min- que en galego e portugués vale para as criaturas humanas, vale no idioma en adstrato, o castelán, para os gatos (minino). En inglés actual dady é voz hipocorística para o pai. Poderiamos interpretar Dada medieval como nome hipocorístico apropiado para un pai? Uendimus uobis, de ratione de pater nostro Dada (doc. De Celanova do s. X, COD). Será a raíz de Dadila unha raíz de orixe hipocorística? Actualmente, sobre todo, entre actores (Dick Bogarde, Liz Taylor, Tom Cruise etc.), é sumamente común chamarse co hipocorístico, sexa pola forza que tivo o personaxe histórico que primeiro o usou (como Sisi emperatriz, antes ca en Sissy Spacek), ben sexa pola pura eufonía. Sabemos de Dolores que prefiren Lola nos seus documentos oficiais, de persoas que optaron no DNI por Chelo e non por Consolación etc.

 

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS:

Boullón Agrelo, Ana Isabel (1999): Antroponimia medieval galega (ss. VIII-XII). Tübingen: Max Niemeyer Veralg.

Pajot, F. (1908): “Notes étymologiques et historiques sur quelques noms de lieux habités du Territoire de Belfort, Auxelles, Brace, Cravanche, Delle, etc.”, Bulletin de la Société belfortaine d'émulation N27, pp. 129-142.

Piel, Joseph-Maria (1989): “Antroponimia Germânica da Península Ibérica” (1960), en: Estudos de Lingüística Histórica Galego-Portuguesa. Imprensa Nacional-Casa da Moeda, pp. 129-147.

Piel, Joseph M.; Kremer, Dieter (1976): Hispano-gotisches Namenbuch: d. Niederschlag d. Westgot. in d. alten u. heutigen Personen- u. Ortsnamen d. Iber. Halbinsel. Universitätsverlag, Heidelberg.