DÍA DE ROSALÍA.
(Estatua de Rosalía en Padrón, feita por Asorey. Foto tomada de Internet)
Rosalía de Castro naceu o 24 de
febreiro de 1837: hai 180 anos. Cento oitenta anos é un número redondo. Cando
se cumpriran noventa do seu pasamento publicárase un libriño fermosísimo, con
escritos sobre a Santa da Terra –en palabras
de Novoneira- da man dunha nutrida representación dos bos e xenerosos literatos
de Galicia e algún de Portugal. Quixeramos recordarvos que neste noso blog
varias persoas deixaron constancia tamén da presenza de Rosalía no seu
pensamento e/ou nas súas vidas. Méntana Yolanda Castaño, Xabier P. DoCampo,
Manuel Lourenzo, Pilar Pallarés, Amancio Prada, Xulio L. Valcárcel; entre os
profesores, Mª Xosé Martínez Girón; entre os alumnos, Ana Vidal Lorenzo e Jorge
Carril Espido; entre os ex alumnos, Federico Mosquera Martínez. Imos quedar un
momentiño coa presenza rosaliana no pensamento de Agustín Fernández Paz, quen
deixou dito neste blog o seguinte: A gran
Rosalía, sen intermediarios, desvelándome o seu xenio e sinalándome o camiño.
A eles, os ausentes, séxalles a terra leve!
(Espléndido libriño publicado co gallo dos noventa anos do pasamento da cantora do Sar. Foto tomada de Internet)
FRASEOLOXÍA ROSALIANA
.
Hai tres anos celebramos o día de
Rosalía cunha pequena contribución ao estudo do seu léxico, do léxico
rosaliano. Hoxe queremos seguir por ese vieiro: encetaremos o estudo da
fraseoloxía rosaliana. O corpus seleccionado é aleatorio (dámoslles unha certa
preferencia ás unidades con núcleo substantivo). A orde que seguiremos é a alfabética (letra
inicial da palabra clave). E a única limitación o número de páxinas: non máis
de sete. A documentación dos textos está atirada basicamente do TILG.
Ser (valente) coma os
alentos dun pito (Non afogamos/ no
mare como coidaba Xacinto, qu’ é tan valente, abofellas,/
com
' os alentos dun pito). A frase é sumamente plástica, expresiva.
Xoga coa ironía, virtude cervantina e galega tamén. Son construcións na
modalidade afirmativa que cómpre interpretar pola contra, negando. Outras deste
tipo: gordo coma un bacallau polo rabo,
ou cariñoso coma o bexato cos pitos.
Dálle que dálle ao
argadelo
(Dálle que dálle ó argadelo,/ noite e
día,/ e pensa naquelo,/ porfía que te porfía). A frase dá idea de
reiteración e insistencia. Hai variante: Dálle
Maruxa ao argadelo!
(Foto dun argadelo tomada de Internet. Quizais da familia léxica da voz galega "Argana", e de "Argallar". Difícil decidir a súa conexión etimolóxica co fitónimo "Árgoma" e topónimo Argomoso, lucense)
(Grande) coma un boi (Matouse un carneiro, grande/ Como un boi).
Fermoso animal, o boi, xerador de moita fraseoloxía: Bebelas coma un boi / Chamar os bois polo nome / Coller o boi polo
rabo / Comer coma un boi / Forte coma un boi / Libre coma o boi no monte/
Manso coma un boi de Laíño / Namorar coma un boi / Saber con que bois ara / Ser
boi vello / Ser un boi de palla / Traballar coma un boi etc. Sería
interesante valorar a concorrencia sincrónica do boi na fraseoloxía do galego,
do español peninsular e mais do español de América, e ver de paso a
polarización (valores semánticos positivos/negativos). Quede para outra
ocasión.
Canela fina (Hai viño a Dios dar, un viño/ Do Ribeiro,
que é canela). É dicir, cousa boa. Temos variantes: dun viño pódese usar a
frase que arde nun candil,
tradicional, enxebre. Outra var. é canela
en rama. Está claro que historicamente a canela, vinda das Indias, era un
pequeno tesouro, un peperete. A frase esténdese ás persoas, como equivalente do
cast. La flor y nata, francés Crème de la crème, “o melloriño”, non
si? Hai tamén en galego unha espléndida e pouco coñecida variante lucense: a xema (de ovo). Documéntase por exemplo
nos textos de Helena Villar e Xesús Rábade.
Ser atravesado coma os caranguexos (Non polo que te estimo deixo de recoñecer
que es atravesado coma os caranguexos). Buscamos a documentación posible
nos córpora académicos en cast. Damos coa comparanza atravesado, como todos los gallegos, pero dubidamos moito da súa
fixación, non deixa de ser un símil de dubidoso gusto dun personaxe da
narrativa do académico Pérez-Reverte (confiemos en que a xeneralización
xenófoba sexa só do personaxe). No andaluz Eduardo Mendicutti documéntase Tener atravesada la leche que mamó, de
grande forza expresiva. En galego tamén existe a forma Retorto coma as cambas do carro. Desapareceu o carro pero non está
mal conservar noción do seu deseño.
Ser dado (_María, eu son mozo,/ Pedir non me é dado,/
Eu vou polo mundo/ Pra ver de ganalo). Equivale a dicir que non lle é
propio, que non llo consente a súa dignidade ou a súa forma de ser. Tamén se
podería dicir así en cast.
(Do Parrote saían os barcos para América. Este microtopónimo é citado pola nosa autora na súa obra. Foto tomada de Internet)
Do
dereito, (e) do revés (Do
dereito, do revés, / matrimonio, un dogal es). Pode servir para traducir o
cast. Por activa y por pasiva. No
contexto rosaliano cádralle tamén ben a expresión mírese como se mire.
Por derradeiro (I á derradeira inquietos,/ Mitá luz, mitá
sombras). Hai variantes: Na
derradeira/ Por derradeiro. Correspóndese ben co cast. A la postre.
En derredor de (Déixame estar solitaria, déixame cos
paxariños que en derredor de min cantan). Tamén en cast., con celme algo
arcaico. Temos a variante Ao arredor de.
Á desbandada (Sopran ventos contrarios na altura/ I á
desbandada,/ Van levándoas sin orden nin tino,/ Nin eu sei pra onde,/ Nin sei
por que causa). Significa ‘de forma desordenada, caótica’. Tamén en cast,
sobre todo complementando a vbos. sinónimos de huir.
Cara de destetanenos (¡Que comenenceira/ Parece! –Lle di outro probe/ Cunha cara de desteta
Nenos). Tamén se pode falar de cara
de come nenos/ de pote fendido / de tisacandil etc. para referirse a unha
cara moi fea, que mete medo. En cast. diriamos cara de aguafiestas / de hereje.
A
Deus dar
(Penitencias, a Deus dar). Nós só a
temos oído referida á auga, á chuvia.
A eito (Todos nun montón a eito, non valen o que
unha herbiña destes nosos campos frescos). A frase a eito é altamente produtiva: pode ser traducida en castelán de
variadas formas, a destajo/a cuajo/chico
con grande/por doquier/mucho y sin distinción/a la buena de Dios... Aquí,
no poema rosaliano, cádralle al peso.
A primeira documentación da frase galega que nos ocupa témola nunha cantiga de
escarnio de Roi Queimado, datada en 1240. E xa aí, curiosamente, entra en xogo
con a feito. Ambas as dúas conmutan
no sistema, ata o día de hoxe. E que sigan conmutando por longos anos aínda, se
Deus quixer. Iso garante que existimos, que somos, que seguimos falando a vella
lingua.
Saír co empeño (El namorado está de min... o deño,/ I eu
namorada del./Pois saldremos co empeño,/ Que, se el me chama sin parar, eu
teño/ Unhas ansias mortais de apousar nel). En galego este mesmo concepto
pódese verter con estoutras frases: Darlle
por alí e válelle/ Facer a súa idea/ Quedar a súa por riba / Cumprir o seu
xenio. En cast. sería “Salirse con la suya”.
Ás
escuras
(_Ás escuras vamos,/ Sen que sepa ninguén
pra donde vai). Alude á falta de luz, á falta de coñecemento.
Parecer/ser
un espeto
(¡Poche, co xuncras da vella!/ Mesmo
parece un espeto) (Rosalía de Castro). Hai variante próxima: Estar/quedar (chupado) coma un espeto.
Recordade que da voz espeto di
Corominas que seguramente é un suevismo. Dos poucos que se atreven a citar os
lingüistas. Pero non é o único que pervive no galego. Para verbalizar a idea de
delgadeza temos ducias de frases: Parece
que non bebe auga con sal/que non
come sal nin graxa; Estar nos cangos;
Contárselle as costelas/os ósos;
Estar
feito unha espiña; Mirrado coma o escalladoiro do forno; Quedar coma un esquilón; Ser
un feixe/saco de ósos etc. Pensade que Xesús Ferro, no seu estudo de frases
comparativas documenta case duascentas
frases para este concepto (dispoñible en rede: http://www.cirp.es/pub/docs/cfg/cfg08_09.pdf).
Entregar
o espírito a Deus (Resinada ó seu
fillo lle dicía.../ I a Dios o espírito
lle entregou serena). Forma literaria para morrer. Evidentemente, a frase implica unha crenza clara en que
somos algo máis que barro mortal (con
palabras rosalianas).
Mal fado (Aló te han de levar/ Do teu mal fado as
ondas). Correspóndese coa mala
estrella do cast., ou o mal fario
de Andalucía.
Cortárselle a fala (Eu son da terra do meu tío, volveu a desir
Lourenzo, saloucando
hastra cortarselle a fala). Hai variante: trabárselle a fala. O fenómeno, a dificultade ou imposibilidade de
articular ben as palabras, débese a unha forte emoción.
De gloria (Fixen un caldo de groria/ Que me soupo, que
la mar). Quere dicir ‘moi saboroso’. Máis frecuente no galego actual é
dicir que sabe a gloria (bendita).
Onde
menos se pensa a lebre salta (Xa
non che val, Farruco,/ que vivas en compaña dos anos pensadores nin da
esperencia calva,/ nin que ollo alerta vivas como a cordura manda, que donde
menos/ penses tamaña lebre salta). É dicir, que no lugar ou circunstancia
menos previsible xorde o inesperado.
Ao
raiar do día
(Cando ó raiar do día/ O toque de alba
tocas). Hai ducias de variantes fraseolóxicas para significar esta hora: a
da primeira luz do día: á rompida do día
/ ao abrir do día / ao roomper do día/ ao lumbrigar do día/ ao amencer etc.
Lembremos ao poeta medieval Xoán Airas: quando saía la raia /do sol, nas ribas do
Sar.
(Duro)
coma unha pena (¡Castellanos de
Castilla,/ tendes corazón de aceiro,/ alma como as penas dura,/ e sin entrañas
o peito!). Este día traballamos na clase de cuarto da ESO a frase duro coma un croio e analizamos o cambio
semántico desde o sema ‘dureza’ ao sema de ‘feo (coma un croio)’ [hipotizamos o
paso a través da idea de ‘duro de caletre’, ‘curto de entendedeiras’,
facilmente asociable á cara de parvo, cara fea, igual que nas películas o bo
adoita ser guapo e o malo adoita ser feo; conste que son clixés]. Tamén en
Rosalía podemos documentar duro como un
seixo. Con respecto ao contido deste poema rosaliano, tende presente o
punto de vista: fala unha moza galega cuxo namorado regresa da sega por terras
de Castela maltreito. Sen entrar en disquisicións sobre como era o trato
psíquico que recibían por aló os galegos (pero non nos custa imaxinar desprezos
e prexuízos varios, sobre todo a aqueles de nós que lemos a Pensado Tomé e os
seus múltiples estudos sobre Galicia, o galego e os galegos a través dos
tempos...) si sabemos a ciencia certa que había bandoleirismo nos camiños de
volta.
Estar
tan peneireira (I ó outro día/ Xa
estaba tan peneireira). Equivale a dicir Tan pancha, tan campante, ou incluso tan contenta. O DdD traduce o adx. ao castelán como arrogante, contorneador (no Vocabulario
do 26), ou seguindo a Valladares como aquela persoa “tan á cuerpo libre, que
puede moverse á un lado y otro con toda facilidad, lo mismo que un tamiz”. Nós,
persoalmente, cremos que aí está a explicación máis simple e lóxica: deriva de peneira ou se se quere de peneirar (quizais nos inclinemos máis
polo verbo, igual que bailadeira deriva
de bailar), e do mesmo modo en que ao
peneirar o cereal ou o gran se acanea o instrumento, así tamén, por unha imaxe
metonímica, se peneira=move o corpo da persoa que aló vai, en feliz movemento.
Porén, hai un lexicógrafo que ofrece outra explicación, que ao noso entender
ilustra un caso máis de etimoloxías lexendarias, históricas-populares. Recolle
a historia Pereda Álvarez (DdD): “La reina Da. Urraca, cuando estuvo en
Betanzos, camino de Compostela, es tradición que paró en casa de un menestral,
de los que allí hacían zarandas o cedazos. Y queriendo pagar a quien la tuvo
alojada, de incógnito, muy de agradecer en aquellos agitados y turbulentos
tiempos, libertó de tributos a cuantos en la ciudad brigantina hacían tales
cribas, llamadas en gallego piñeiras o peneiras. De aquí, nacieron los adagios Corre libre com'o piñeireiro*; está feito un peneireiro. (José María
Moar). [Sic]”
Alegrar a pestana (Un
bo anaco de lacón, qu' a viúda lle dou
mollandoo cunha cunca de viño do
Ribeiro qu' ardía nun candil, e que ll' alegrou a pestana) (Rosalía de Castro, CORGA). En galego,
como en castelán, tamén se nos pode alegrar
o ollo
(Escritorio de Rosalía. É un dos poucos obxectos conservados da santiaguesa universal. Foto tomada de Internet)
Deixar/quedar por
portas
(Embargarannos todo, que non teñen/ Esas
xentes concencia, nin ten alma./ ¡Quedaremos por portas,/ Meus fillos das
entrañas!). Significa ‘quedar moi pobre’. Hai variante longa: Polas portas do mundo. Documéntase cedo
no dominio hispánico do norte: “ O si
dexare sus fijos andar por puertas podiendo los acorrer (Foro de Vigueira e Val de Funes, 1250, CORDE).
Un pouco antes documéntase no dominio galaico, en Pedro Amigo de Sevilla (en
1240): “E ben vus faç ' , amigo, sabedor | que andaredes, por esta razon, | per
portas alhenas mui gram sazon, | por que fostes querer ben tal senhor | per que
sodes tornad ' en pan pedir” (Corpus Xelmírez). Vemos a frase andar por portas (alleas): parece que
amar a tal señora lle saíu caro, quedou por portas, a pan pedir diriamos hoxe. Sería espléndido nos agasallos...
Caerlle
unha praga (Pragas
de malas mulleres/ Nunca lle cán ós soldados). Equivale a caerlle unha
maldición. Tamén se pode dicir en gal. Caer
unha mala fada. E hai variantes interesantes nas que entra o cuco, como por
exemplo botarlle [a alguén] a niñada o cuco (iso implica tamén moi
mala sorte: relede o que dixemos de capar
o cuco cando tratamos do léximo de Manuel María no blog, data 29 maio do
16). Posiblemente a frase rosaliana ten
orixe bíblica, polas dez pragas de Exipto narradas no Éxodo (na fraseoloxía
popular son 7, e así en Curros tamén: “¿ Cál foi das sete pragas a que eiquí
descargou... ?”).
(Bonito)
coma unha prata (- ¡ Ai , meu tío ! ¡ Ai meu tío , bonito como
unha prata e roxiño com ' un ouro). A prata tamén é termo da comparanza que
pondera a limpeza e incluso a frescura (por exemplo do peixe pódese dicir: é unha prata).
De prestado (¡Ai, qué galiña/ saltóu no valado! ¡Sei que
quer vir/ a comer de prestado!). Significa ‘de balde, gratis’.
Coma
o primeiro
(E cómo o noso dialecto dose e sonoro é
tan apropósito como o pirmeiro para toda clase de versificación). A frase
ten valor superlativo.
Falar
por sete
(Xordiña quedara falando por sete,/ con
probes e ricos, con porcos e cans). Por
sete ten valor ponderativo. Significa ‘falar moito’. Recordemos o valor
simbólico do sete na fraseoloxía e paremioloxía: dá idea de inabarcable, de
grandor, de infinito: Un paraugas de sete
parroquias ‘moi grande’; Ter boca por
sete ‘moi grande’, Pro liño, sete
voltas de rella e a cagada da ovella, Sete oficios tiña Adán e ningún lle daba pan, Vale máis un meigo que sete meigas (aquí, ademais do valor
simbólico do sete, supoño que percibiredes tamén a ideoloxía tradicional
sexista ou machista), Un coche (ou
calquera outra cousa) de sete estralos
etc.
Ter
o teo (-¡Ai, rapaciña, ti té-lo teo: sed’[seda] as que dormen antr’ o centeo! ¡Fuxir da
lama quen naceu nela!). A frase ter o
teo conmuta no contexto rosaliano por estar
tola. Xa Sarmiento explica moi ben que o teo era unha enfermidade que atacaba ao gando: ovellas e cabras
poñíanse tontas e logo caían
golpeándose (parece unha variante da denominada enfermidade das vacas tolas). A
orixe da palabra debe ser expresiva e hai que integrala na serie citada por
Corominas: cast. Al tuntún, tumbar, tonto, tuntuneco etc.
VBO. + a todo + INF.
(DO MESMO VBO.) (Meses do inverno
fríos,/ Que eu amo a todo amar). Bonita fórmula para encarecer canto se ama
algo ou alguén. Si que somos moitos os que amamos as catro estacións... Outra
expresión galega para ponderar o que se ama ou gusta algo é pola vida. En Trasdeza temos oído: Gústalle pola vida.
A
torrentes
(I anque a torrentes chove en horas
tristes,/ E noutras o sol ri). Unha vez máis temos unha casiña
léxico-fraseolóxica susceptible de ser
ocupada por un número altísimo de variantes: arroiar; caer auga coma quen
a envorca; caer chuzos de pé/de punta;
caer o ceo; caer un ballón/un basto de auga/unha boa zarapilda [var. de
Trasdeza]; chorar de todos os ventos;
chover a baldes/a boyón [var.
dialectal] /a cachón/a cachóns/a
caldeiradas/a caldeiros/a canados/a caneiro (cheo)/a cántaros/a ceo
aberto/a chover/a chuzos/a cimbraceos/a Deus auga/a Deus dala/a Deus dar (máis)
auga/a emborca/a esgalla/a fartar/a feixe/a máis non chover/a mares/a mazo/a
pichés/a rego/a retortoiro/a reverquer/a reverter/a ríos/a treboeiras/a trebón/
a todo chover/a todo fío/a trebón caído/a xerras/a xerros/ás caldeiras/ás
concadas/ás cuncas/coma quen a envorca cun xerro/coma se romperan as nubes/con
todos os ventos/o mar chovido/que asolaga/que mete medo/que rabea/se Deus dá
auga/se Deus ten auga/se Deus ten que; chover
arreo, chover desde abaixo, chover
endoiro, chover que é unha desfeita; decembrar
[así din en Trasdeza cando chove moito e ademais vai frío; virse o ceo abaixo etc. De tamaña
riqueza algo, algo xa sabido por case todos vós, se deduce: que a materia e
forma lingüística, especialmente no plano léxico, está condicionada, ou case mellor
enfocado, está en estreita relación (cara e cruz dunha mesma moeda, ou palma e
dorso dunha mesma man) coa realidade extralingüística. Dito doutro modo: como
en Galicia chove moito, o idioma galego ten moitas formas de dicilo.
(Estatua de Rosalía na vella Calem, talvez Calobriga, actual Porto. Foto tomada de Internet)
