xoves, 30 de outubro de 2014

LENDO A...


LENDO A LEDICIA COSTAS.
Lemos no Club de Lectura No corazón de Xúpiter.
Gustounos, aínda que o final era moi previsible.
-A min foi o que máis me gustou, esperaba un máis cursi, típico e sorprendeume, algo orixinal…
-Víase vir, un adolescente que fala  cousas íntimas cun descoñecido…
CH: -Como cousas íntimas?
-Fotos, a idade…
CH:-E a idade é algo íntimo?
-(Rin) Non… Sobre todo comparten. Ela dille cousas que sente, que non lle di nin á súa mellor amiga…
CH:-Nin aos pais. Como é a relación con eles?
-Eu penso que a relación cos país é boa.
-Hai cousas que non lles di porque non se atreve.
CH:-A min deume a impresión de que os mantén a distancia.
-Sobre todo despois do accidente con Carballo vólvese máis fría.
CH:-Que accidente dis?
-O do vestiario. A min tantas cousas malas que lle ocorren, non sei, paréceme que son demasiadas cousas  que lle pasan a unha mesma persoa…
-Mantenos a distancia porque os país non eran quen de percibir o que ela sente… Cando a ven fumando o porro non deixan que ela se explique, non logra dicirlles que fora obrigada, castígana e xa está, a ela nin sequera a escoitan.
CH:-De todas formas, a relación cos país non é o núcleo…
-Non, desde logo que non. De feito, o único importante na novela é o primeiro e o último capítulo,  polo medio cóntanse vivencias, pero o núcleo está neses dous capítulos. Empezamos adiantando case xa o final. O libro enteiro é coma unha analepse.
CH:-Pero ela meteu moito o zoco, non si?
-Levar esa relación adiante ela soa… Si, foi unha inxenua
CH:-E tiña bos amigos, estaba Anxo.
-Foi moi pechada en si.
-Foi boba. Puido dicirlle a Xúpiter que quedaban á luz do día, quedar coa xente. Por iso o libro me resulta un pouco irrealista.
CH:-Pouco verosímil, queres dicir.
-Quedar nunha cervexería abandonada ti soa de noite onde sabes que morreu asasinada unha persoa, pouco verosímil, iso é.
-Pero se hoxe en día a xente fai esas cousas. Vese nos periódicos… Vemos que hai moitas persoas que confían a súa intimidade a un estraño total pola Internet.  Inverosímil ata certo punto.
-Ela sacaba boas notas. Espérase que sexa máis intelixente. Ademais, despois de ver que non se abre a ninguén, que non confía na xente de arredor, vai e si confía nun descoñecido…
CH:-Pero el ten vínculos, o seu coñecemento de astronomía, que a atan. Tamén podiamos esperar outra reacción dun ser intelixente e coñecedor do universo…
-Si, pero el ten dúas personalidades. Como o personaxe de Psicose, incluso os dous teñen en común o trauma da morte da nai. Ou como aquel Mr. Ripley.
CH:-O da peli que transcorre na Toscana?
-Ese, si.
CH:-E que me dicides do tema do amor. Anxo era un bo rapaz. E está namorado dela. Como se entende que ela abandone o real, que lle dea de lado á realidade por seguir un ser imaxinado ou imaxinario?
-Iso chama a atención. Pero ela ama a astronomía e ese amor encontrou en Xúpiter a súa personificación.
CH:-Entón, recomendades a lectura deste libro?
-Si, si.
-Hai aspectos que me parecen importantes, como a relación de Carballo coa nai, a morte por sobredose, tan dramática, desta, a desaparición da súa irmá, todo altamente dramático e que se resolve case nun único parágrafo
-Tamén é estraño que a mellor amiga, Mar, lle silencie a súa relación con Carballo. Se eran tan amigas…
CH:-Pero supoño que admitiredes comigo que todo ser humano ten dereito a reservar unha parcela da súa intimidade, dereito a ter un secreto.
-Como tamén o odio que Mar ten cara o outro sexo, por culpa de Carballo.
CH:-Pero temos ou non temos dereito a ter un recanto da nosa vida só para nós?
-Son amigas.
CH:-E os amigos na adolescencia cóntanse todo, queredes dicir?
-Non.
-Por suposto que non…
Aquí o deixamos. Está claro que a lectura deste libro non deixa indiferente os seus lectores.
(Os membros do Club de Lectura participantes nesta tertulia literaria foron dos primeiros en ler o libro enteiro. Son: Lucía Blanco e Ana F. Cedeira , en compaña de Charo Soto,  membro do equipo coordinador do HIPOGRIFO VIOLENTO CLUB)


domingo, 26 de outubro de 2014

LENDO A

LENDO A JUAN MARSÉ (II)



JOSÉ LUIS GUNDÍN VÁZQUEZ


Ao ataque contra a impostura burguesa.
 
e) Para mostrar o universo da burguesía utilízanse procedementos que axudan á desmitificación como a ironía, a hipérbole, e as referencias burlescas, porque se persegue en xeral o distanciamento do mundo representado. Por iso encontramos constantes intervencións valorativas do narrador, diálogos moi abundantes que representan varios modelos dende o punto de vista da significación e serven ao xogo ficción-realidade, descricións obxectivas e subxectivas, impresionistas e arquetípicas. A linguaxe responde a unha técnica impresionista e destaca, neste universo, a riqueza dunha obra como La oscura historia en canto ao aspecto paródico, pois grazas a el se expresa o resentimento contra a burguesía.
 
         A historia dos derrotados e dos esquecidos.
 
         O "inframundo do barrio" ten como obxectivo a recuperación e reconstrución do pasado persoal e histórico. Configúrase especialmente en Si te dicen que caí, reflíctese tamén en Un día volvere, Ronda de Guinardó, El embrujo de Shangai, e con el relaciónanse Encerrados con un solo juguete e La muchacha de las bragas de oro.

 
a) En canto aos temas, destaca a recuperación do pasado histórico e persoal e a defensa dunha “verdade inventada” sobre a “verdade oficial”. Existe entre as novelas unha evolución ideolóxica bastante acusada, pois mentres na primeira a rendición e o desencanto son as actitudes dominantes dos personaxes, en Un día volveré pásase a unha aposta pola pacificación e o esquecemento, e en El embrujo de Shanghai reivindícase o dereito a soñar que as cousas –perdidas sen remedio xa- puideron suceder doutro xeito.

b) Os personaxes compoñen unha galería de vítimas da guerra: un ancián depositario da memoria colectiva, unha prostituta que intenta sobrevivir, un neno-narrador que rolda polos soares do Guinardó e uns maquis que esperan a volta da democracia, son os principais. Marsé detense na súa caracterización, aínda que esta vez se basea en imaxes visuais ou toma como referente o cine, e dota os personaxes de funcións como a de simbolizar o asedio do pasado, e a de voceiro ideolóxico do autor.

c) Marsé escribe sobre Barcelona, sobre os espazos da súa infancia no barrio do Guinardó. A degradación do espazo é a nota dominante, representa a degradación dunha época, e a súa caracterización lévase a cabo a través de imaxes visuais, pero tamén de descricións impresionistas, con especial atención aos obxectos-símbolo.
 
d) Refírese este mundo á década dos anos trinta e corenta en Si te dice que caí, aos anos cincuenta en El embrujo de Shangai e aos anos sesenta en Un día volvere, e mentres para proverse de información no pasado os narradores recorren a frecuentes analepsis, para mostrar a confusión do mundo representado mesturan planos temporais e recorren ás elipses como parte dunha técnica de ocultamento cuxa presenza diminúe a medida que avanza a traxectoria novelística de Marsé.
 
e) Tamén o inframundo do barrio se manifesta en canto aos procedementos utilizados. Ademais do predominio da memoria como procedemento evocativo ao servizo da reconstrución do universo narrativo, destacan as estratexias orientadas a mostrar a contraposición das distintas versións dos feitos novelados: as "aventis", en Si te dicen que caí, e a historia ou historias intercaladas en Un día volvere e en El embrujo de Shanghai. En relación co ambiente de violencia e degradación que preside este universo atópase o ton virulento dos diálogos dos personaxes e a presenza de elementos que suxiren a “infernalidade” do espazo nas descricións.


f) Cando Marsé se ocupa deste universo hai no autor un afán de reconstruír, e a iso apuntan a abundancia de referencias intertextuais, xa que co retorno de ideas, personaxes, obxectos, imaxes, consegue establecer vínculos entre todas as novelas que o reflicten. As referencias cinematográficas, como se viu na análise das novelas, cumpren diversas funcións e adquiren tal importancia que pode afirmarse que a volta ao pasado e a volta ao cine son, na obra de Marsé, obxectivos que non admiten deslindes.
 
 

domingo, 19 de outubro de 2014

VISITANDO...


VISITANDO
Hoxe convídovos a unha visita virtual: unha amiga, Gloria Alonso, envíame este vínculo para compartir comigo –e eu convosco- as marabillas doutra amiga, a artista Carmen Senande.
Unha servidora xa coñecía persoalmente a Carmen, a través da profesora de Tecnoloxía do Instituto, Rosa F. Salmonte. Contábame Rosa que Carme quixo deseñar no paseo coruñés que leva desde o Milenium ao Portiño, as mulleres de Hércules, que foron moitas, e que quería que o vento mareiro, pasando a través delas, asubiase imitando os laios daquelas mulleres non sempre ben tratadas polo heroe grego.
Carmen Senande Pazos é muradá (Rosalía di en Cantares que as muradás son as máis fermosas das mulleres galegas; non erra aquí Rosalía, non), profesora de debuxo no Ensino Secundario, pintora, escultora e un ser humano accesible, próximo. Falando con ela persoalmente explícame que o grupo escultórico coruñés das mulleres de Hércules é de dez. En realidade –recorda- sabemos que tivo 140 mulleres pero na Mitoloxía só aparecen dez referenciadas, é dicir, só de dez coñecemos o nome (e incluso unha delas, Deianira, influenciada polo centauro Neso, acabou con Hércules, púxolle unha capa que o envelenou e morreu ardendo e con dor). “Ti pasas de cando en vez por alí, polo paseo marítimo?” “Con moita frecuencia.” “Pois daquela dáste de conta perfectamente de que hai que fixarse moito para velas, non se ven facilmente, están como invisibles, mimetízanse –malia seren estatuas altas, de case tres metro-  co mar. Quixen xogar con ese concepto, a invisibilidade… Tamén me interesaba que o vento asubiase por entre o aceiro e que se oísen os laios, de feito en días de moito vento algo se oe…”.
(Foto tomada da Internet)
Aí están, as esquemáticas, ousadas e delicadas estatuas abeirando o mar da Zambela, o mar que bate os Lapidos, o mar ao pé do Vixía (como chamaban algúns no XIX ao monte de san Pedro de Visma). A obra, en suma, de Carmen Senande Pazos sempre merece a pena.
 
Agora xa podedes entrar nesa exposición na cidade das Burgas. Por certo, non debe pasarnos desapercibido o nome de Marcos Valcárcel, ourensán de pro, amigo e amante da cultura galega, a quen o fado ou as fadas levaron cedo de nós. Descanse en paz e que a terra lle sexa leve!
 

domingo, 12 de outubro de 2014

LENDO A...

LENDO A JUAN MARSÉ (I)


 
JOSÉ LUIS GUNDÍN VÁZQUEZ

 A traxectoria narrativa dun Premio Cervantes no seu octoxésimo aniversario. O caso de Juan Marsé.  

     A Berta Carbó chamoulle a atención a luz verde do taxi, non era de noite nin había motivo ningún para que brillase tanto aquela luz. O certo é que naquel vehículo subiu, tras saír dá clínica na que lle dixeron que non ía ter o fillo que agardaba nin podería telo nunca, e naquel vehículo con luz verde soubo que ou condutor tiña un fillo pequeno do que non podía se facer cargo tras morrer no parto a nai do neno. Así é como Juan Faneca Roca pasou a chamarse Juan Marsé Carbó e deixou, con esta curiosa historia, aviso do que sería unha dás súas claves literarias: moito do que nos conta é admisíbel nun contexto bélico, tal era ou que vivía a cidade de Barcelona non ano 1938, no que sucedeu esta historia.
 
Juan Marsé e os tempos de guerras perdidas.
 
 Se houbese que resaltar aspectos da novela de Marsé que puideran ser de interese, penso que tres deles non deberían  de faltar en ningunha análise: a) a existencia dunha voz auténtica que relata de xeito verídico un tempo de guerras perdidas, b) a creación de dous universos narrativos independentes e coherentes coas súas proprias técnicas, temas e personaxes  e c) a condición de valiosa testemuña dun novelista que chegou, dende o realismo social da década dos cincuenta ata a novela comercial máis recente, pasando pola renovación dos anos sesenta, o experimentalismo dos setenta e a restauración da narratividade dos anos oitenta. E dicir, que Marsé é unha das mellores testemuñas vivas do que foi a novela española durante os últimos cincuenta anos. Un camiño que, por certo,  rematou co dominio da literatura comercial, literatura reducida a formas tecnicamente raquíticas e temática-mente reiterativas.
 
 Juan Marsé, novelista de dúas caras.
 
Unha constante na traxectoria de Marsé é a presenza de dous universos narrativos diferentes,  entendendo por "universo narrativo" un conxunto de elementos espaciais, temporais e actanciais que, interrelacio-nados, coinciden nunha mesma novela, onde se crea unha nova realidade. A descrición de ambos os dous universos demostra a profunda individualización que Marsé levou a cabo en cada un e a dualidade do autor, pois nos temas, personaxes, estruturas e estilos estamos ante mundos independentes. Moi pouco insistiron os críticos nesta importante peculiaridade da novela dun escritor que produce obras moi diferentes segundo prefira reaccionar en contra da sociedade inxusta que illa o marxinado, ou ben decida indagar no pasado e combater a destrución dos sonos infantís. Cada universo procede dunha destas dúas posturas.
 
      Témolos denominado "inframundo do barrio" e "mundo da burguesía" atendendo aos temas e aos obxectivos do autor, e subliñamos a súa coherencia: cada un é un mundo ficcional verosímil que inclúe os submundos do soñado ou imaxinado, intrahistórico, urbano, e está dotado dunha comunidade temática, dunhas coordenadas espazo-temporais determinadas, dunha galería de personaxes fixa e dun procedemento narrativo dominante ao servizo dos obxectivos do autor. É, finalmente, un mundo que se presenta segmentado, reconstrúese na súa totalidade a través da interrelación de todas as novelas que a el se remiten, e co auxilio de referencias intertextuais externas e internas que permiten o establecemento de vínculos entre as obras: coas vivencias persoais do autor co contexto social e cultural do momento e co resto de novelas que forman parte dese mundo.
 
Ao ataque contra a impostura burguesa.
 
 

O "mundo da burguesía" é o que máis contribuíu a converter a Marsé nun autor coñecido grazas á súa novela Últimas tardes con Teresa. Ten como obxectivo poñer de relevo a inxustiza de determinadas estruturas mediante unha formulación dialéctica, e desmitificar tales estruturas, principalmente da clase burguesa. Plásmase en obras como Esta cara de la luna (1962), Últimas tardes con Teresa (1965), La oscura historia de la prima Montse (1970) y El amante bilingüe (1992).

 
a) Trátase, nas novelas que reflicten este universo, de amosar a imposibilidade de que o personaxe transgrida os límites do seu mundo porque os dous ámbitos sociais mostrados -o burgués e o proletario- son irreconciliables. Polo tanto son importantes os temas relacionados co compromiso social, e en particular a crítica á burguesía, tanto no que se refire ao alumnado universitario dos cincuenta coma á xeración anterior. Pero tamén a frustración dos ideais dos personaxes, burgueses e proletarios.


b) Existe un personaxe transgresor que fracasa, vítima da súa ignorancia ou da súa incapacidade para adaptarse ao mundo do benestar. Complementan ese mundo que se mostra o personaxe marxinal que busca mellorar o seu estado, a moza burguesa rebelde e o burgués consecuente que representa na novela a maior parte dos defectos criticados.

c) Desenvólvense estas novelas na Barcelona do Ensanche, da zona antiga e das vilas costeiros turísticos, isto é, na Barcelona da burguesía máis tradicional. Insiste Marsé na identificación de espazo e calidade de vida, utiliza un modelo de descrición impresionista onde se pretende establecer un paralelismo entre espazo decadente e clase social decadente e aínda que a función de expresar os contrastes sociais é a fundamental, o espazo pode simbolizar a situación dos personaxes ou a decadencia da burguesía, como dixemos.

d) En canto ao tempo, os feitos aos que este universo se refire abranguen dende o ano 1956 -ano das revoltas universitarias- ata os anos 80, e é posible configurar tres etapas: estudantes como os de Últimas tardes con Teresa -e nalgún caso os mesmos- de 1956 aparecen acabados de licenciar en 1961 Esta cara de la luna (1962), e como profesionais consolidados en 1967 en La oscura historia da prima Montse e en 1990 El amante bilingüe.
 
 

martes, 7 de outubro de 2014

LENDO A...


LENDO A AIRAS NUNES
AMOR COMO FONTE DE ALEGRÍA.
Un dos temas dominantes, frecuentes, na Cantiga d’Amor galego-portuguesa é a coita. A coita de amor vén sendo sinónimo da dor que pode producir o amor. Sobre todo cando non hai correspondencia, ou cando aínda non se sabe se un vai ser correspondido. Dáse no ámbito occidental noso unha tendencia clara a enfocar a relación amorosa no que ten de incomunicación, de imposibilidade. Salvando as distancias, ese enfoque relémbranos as películas dun Antonioni ou dun Bergman.
E porén, hai algún trobador que varía o punto de vista, que ve no Amor unha fonte inequívoca de alegría. Tal é o caso de Airas Nunes. Naquela feliz escolma de poesía medieval que Xosé Mª Álvarez Blázquez publicara en 1975 na ed. Castrelos, menta precisamente ese poema do autor que hoxe quero traer á palestra.
Botando man da información rica que nos facilita Álvarez Blázquez, recordemos que Airas Nunes foi un crego en Compostela  e que viviu ao longo do século XIII. Unha das súas cantigas narra a peregrinaxe do rei  a Santiago (non só as de Escarnio e Maldicir nos fornecen información social, como vedes, nunha época en que non hai medios de comunicación de masas como hoxe, nin radio, nin cine, nin Internet, nin televisión…) e ese é un dato clave para hipotizar a época histórica en que compón. O nome de Airas Nunes tamén figura pé da cantiga CCXXIII de Santa Maria no códice “princeps”, razón pola cal podémolo considerar como colaborador directo do rei Afonso X.
Airas Nunes coñece ben a tradición autóctona, fonte da belísima bailada que el reescribe (ou escribe por primeira vez, se supoñemos que con anterioridade só fora bailada e cantada), a das avelaneiras floridas (por iso dicía acertadamente a miña amiga Carmela que todo galego debía ter unha abeleira no seu xardín ou na súa horta). Este mesmo coñecemento da tradición primixenia (ou moi arcaica: pensemos nos arcaísmos lingüísticos irmanas, louçanas, avelaneira, avelanal, lo…) vérteo nos refráns únicos da pastorela paradigmática Oí hoxe eu unha pastor cantar (onde por certo, oímos á amiga-pastora sufrindo a mesma coita que normalmente habita no corazón do home: “¡Que coita hei tan grande de sofrer: / amar amigo e non o ousar veer! / ¡e pousarei so lo avelanal!”).
Deixádeme, antes de copiar xa a cantiga nuclear –a que me determinou a tomar a pluma-, que vos recorde que este egrexio autor compuxo un Sirventés moral (Escarnio) que nos fai reflexionar amargamente sobre a condición humana. Trátase dunha sátira cargada dunha certa retranca sobre a falta de verdade do mundo; o poeta vai petando en distintas portas onde se supón que a verdade debería morar e vaia por Deus!, de todas elas é despedido dicíndolle que vaia chamar a outro lado, que alí nin a coñecen nin saben onde estará esa señora Verdade. O primeiro verso di: Porque no mundo menguou a verdade.
(Fotos tomadas da Internet)
 
O poema en cuestión, no que se transmite a idea de ser o amor fonte de alegría,  figura no Códice B (nº 873) e no V (nº 457).
Amor faz a min amar tal señor
que é a mais fremosa de quantas sei,
e faz-m’alegre e faz-me trobador,
cuidand’en ben sempr’; e mais vos direi:
…………………………………………[-ar]
faz-me viver en alegrança,
e faz-me todavia en ben cuidar.
Pois min amor non quer leixar
E da-me esforç’ e asperança,
Mal veñ’ a quen se d’ el desasperar.
 
Ca per amor cuid’ eu mais a valer
e os que d’ el desasperados son
nunca poderán nẽữu ben aver,
mais aver mal. E por esta razon
…………………………………………[-ar]
trob’ eu, e non per antollança,
mais pero que sei lealment’ amar.
Pois min amor non quer leixar
E da-me esforç’ e asperança,
Mal veñ’ a quen se d’ el desasperar.
 
Cousecen min os que amor non han
e non cousecen si, ¡vedes que mal!,
ca trob’ e canto por señor, de pran,
que sobre quantas oj’ eu sei mais val
de beldad’ e de ben falar,
e é cousida sen dultança.
Atal am’ eu, e por seu quer’ andar.
Pois min amor non quer leixar
e da-m’ esforç’ e asperança
mal veñ’ a quen se d’ el desasperar!
 
NOTA:
Na lingua da cantiga hai un par de provenzalismos: cousecen, ‘critican’; de pran, ‘con certeza’; cousida ‘admirada’; dultança ‘dúbida’.
ADDENDA:
Permitídeme que chame a vosa atención verbo do concepto poesía autóctona. É un concepto delicado, pero marabilloso porque nos obriga a ir beber ás fontes dun tempo pretérito, sempre entre néboas e sempre fascinante. Cando eu era universitaria, falábase dun sustrato románico no que se cultivaba a poesía feminina de amor (tema dominante: o amor, ausencia do amado; punto de vista: feminino) e citábase como punto de referencia as “rapazas gaditanas” que bailaban e cantaban e xa tiñan sona en Roma, e mentábanse –naturalmene- as carchas mozárabes (documentadas na literatura escrita uns cen anos antes cás nosas cantigas de amigo). A tese do sustrato é difícil de soster. Se quixeramos xogar con ela, poderiamos incluso variar o enfoque e falar dun sustrato atlántico: subiriamos ao norte para ver as cantigas francesas de malmaridada (mesmo tema: amor mais dor, mesmo punto de vista), quizais as pastorelas, e baixando ao sur, as carchas e as endechas canarias.
 
As endechas canarias son unha xoia pouco coñecida entre nós. Debo citar aquí dous artigos básicos por se tedes curiosidade, están na rede (“Mujer y poder en la Gran Canaria Prehispánica”,  de Amelia C. Rodríguez Rodríguez; “Dos endechas canarias indígenas: Estado de la cuestión”, de Víctor de Lama). No primeiro dísenos –entre outras moitas cousas-, recorrendo a autores antigos, da época da conquista,  que algunhas mulleres canarias (as magadas) celebraban certos ritos propiciatorios da natureza, y hacían danzas y bailes y cantaban endechas, mentres daban con varas no mar. No segundo artigo citado temos os textos en lingua guanche traducidos ao castelán, son dous poemas que verten en moldes alleos (a forma da endecha, castelá) materia de pensamento e sentimentos propios. Igual fan as carchas: forma hebrea ou árabe para recoller esencia autóctona ou propia; e en certo modo igual facemos nós: Airas Nunes aproveita unha corrente cultista que vén polo Camiño de Santiago, unha forma enriquecida polos trobadores foráneos, polos teorizadores do amor cortés, para verter neses novos odres o viño vello rico en mitos, en saberes ancestrais, en simbolismo baseado nas forzas vivas da natureza galaico-portuguesa, o viño vendimado polas mulleres que se bañaron nas ondas, que gozaron e apreciaron a floración das árbores, que sentiron no fondo do ser o canto de todas as aves do mundo: unha sensibilidade arcaica e autóctona, feminina, en mans de homes cultos, letrados, sensibles á sociedade que herdaron das súas nais e avoas. Vouvos reproducir unha das dúas endechas que recollera  -conservadas por un milagre ou azar incrible- Torriani (e por favor, lede cando teñades tempo o sabio e completo artigo do profesor de Lama):
Aicá maragá, aitutú aguahae
maicá guere, demacihani
neigá haruuiti alemalai 
(“Sede benvido; mataron nosa nai; esta xente forasteira; pero xa que estamos xuntos, irmán, quero casar, pois que estamos perdidos”, fixádevos que fala unha muller doída polas consecuencias da guerra).
Quizais mellor que falar de sustrato común románico ou atlántico, quizais digo, sexa preferible falar de sustrato común planetario. Ou case. Existe tamén o concepto de polixénese. Como gustedes. Calquera destes é bo.