LENDO A CERVANTES
Un novo galeguismo no Quijote?
Na nosa humilde opinión,
a voz lercha que aparece dentro dunha
unidade fraseolóxica en forma de estrutura comparativa -como sardinas en lercha- no libro cervantino, é un galeguismo máis na magna obra escrita polo autor de ascendencia galega. Sobre esta voz e
polo de agora, é o coruñés Guillermo Rojo quen máis e con máis rigor científico
ten escrito. Nós contribuímos cun pequeno gran de area no coñecemento da verba
en cuestión nun apartado dun artigo que acaba de ver a luz. Co voso permiso,
copiaremos o xa escrito por nós e engadiremos as referencias bibliográficas pertinentes. Feliz día do libro!
(Neste libro dísenos que o "envaretado" da sardiña como método de clasificar ese peixe tan común noutrora nos nosos mares, xa está obsoleto no século XX: envaretábase usando unha "vareta", un sinónimo da voz estudada, "lercha". Todas as fotos están tomadas de Internet)
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
“Estar coma
sardiñas na lercha (Ferro 2006: 212). A voz lercha ‘vara’ é moi pouco coñecida
no galego actual. Pero é unha palabra moi valiosa porque con ese significado
aparece no Quijote38. O profesor G.
Rojo (no prelo) dedicoulle un documentado artigo á palabra e aí estuda minuciosamente
a súa concorrencia nos dicionarios galegos. En síntese, Rojo chega a tres
conclusións: 1ª. Que a voz cervantina é efectivamente esa, lercha (non é froito
dunha mala lectura ou dunha mala reescritura), 2ª. Que a súa aparición máis ou
menos esporádica como voz manchega nalgúns vocabularios e/ou dicionarios non
merece creto, 3ª. A súa relación coa voz galega común lercha ‘persoa
deslinguada, descarada’ é de homonimia39.
Deixando agora á
parte a posible etimoloxía, si que debemos engadir un par de datos interesantes
á hora de establecer novas conclusións. Nós documentamos lercha ‘vara’ no
concello de Mondariz (Pontevedra):
A nosa avoa, que
naceu fai 67 anos en Frades (Portela da Bouza) chama lercha ao pau que usa para
que as xudías se enreden por el e vaian arriba. Ela di “Vai buscar unha lercha
para as xudías”(nos chamámoslle chuzo ou pau)40.
Igualmente
recibimos do conserxe do Colexio Público de Catoira a seguinte información:
O meu pai chamaba lercha a unha vara para os peixes, iamos
pescar ao Ulla, era un xunco e metíase polas agallas... O meu pai xa faleceu,
naceu en mil novecentos vinte e moitos, si, e recordo tamén un vello mariñeiro,
chamábanlle o Moruxo, que tamén lle chamaba así, que vendía o peixe polas rúas,
en Catoira41.
A cuestión,
xa que logo,
permanece aberta. Visto
que en galego
común –en boca
de persoas do
pobo non especialmente
cultas ou ilustradas–
do século XXI
inda somos capaces de rastrexar acepcións iguais ou
próximas á documentada en boca de Sancho, entra
dentro do posible
que a frase
cervantina sexa un
galeguismo fraseolóxico, un
fraseoloxismo que habería que situar a carón daqueloutro, Tarde piaches!"
NOTAS:
38 Quijote, II, 10. Esta vara ou especie de
espeto para ensartar ou envaretar peixes pode recibir outros nomes en galego:
cambelo, por exemplo. Ou cambo (que M. Valladares xa consideraba sinónimo de
lercha; cambo aparece en dous refráns costeiros citados no apartado 2.1.1,
documentados en Herbello 2013). Rivas Quintas cita unha variante próxima
foneticamente, lorcho, co valor de ‘pau, a pértega ou pértigo, a parte do mallo
que bate no cereal’ (Rivas Quintas 1999: 195).
39 Se hai homonimia
ou hai polisemia é difícil precisalo: cando pasan centos –ou máis– de anos
desde a xénese dunha unidade léxica ou fraseolóxica, homonimia e polisemia
iguálanse. Pero, ao noso ver, si cabe pensar na polisemia. Fixémonos neste
paradigma de UFs sinónimas: ter a lingua coma unha subela, lingua de subela,
ter a lingua que parés, polo que fura, subela (Lamas Carvajal, TILG), (ser
unha) subela (en Pesqueira Crespo, TILG, co valor de ‘lercha’), ter lingua de
víbora (ou viperina), lingua coma un alferrón (Vázquez Pintor, CORGA), lingua
de xiba, lingua que fura sete paredes… De aí a ser unha lercha (entendendo que
a base de derivación é lercha ‘vara que fura (a boca do peixe)’) só hai un
paso, un paso que responde á addenda a aquel paradigma da ‘lingua
furadora-instrumento cortante’ dun novo sinónimo xerado por metáfora e
metonimia asemade (contigüidade boca/lingua/vara que se insire na boca ou moi
preto dela).
40 Os
nosos amables informantes
son Adrián Romero
Melón e Desiree
Abril Melón, a
quen agradecemos desde
aquí a súa
colaboración. Agradecemento que
facemos extensivo á súa docente,
Claudia Martínez Alonso. A comunicación foi por nós
establecida no ano 2016.
41 O noso informante, José Catoira Santiago,
faleceu recentemente. Descanse en paz
(En: María do
Rosario Soto Arias. “Novas catas no campo nocional dos peixes e outros animais
mariños”. Cadernos de Fraseoloxía Galega,
19, 2017; 97-123. e-ISSN 2605-4507).
(Os píos os lagares que se usaron para a salga da sardiña. Museo da Salga do Grove, digno de ser visitado)
::::::::::::::::::::
Referencias bibliográficas citadas no fragmento do artigo
copiado:
FERRO RUIBAL,
Xesús (2006): “Locucións
e fórmulas comparativas
ou elativas galegas”,
en Cadernos de fraseoloxía galega
8, 179-265.
HERBELLO PUENTES,
Mª Elena (coord.)
(2013): De boca en boca. Tradición oral mariñeira entre Aldán e A Guarda
(www.accioncosteira.es/archivos/TRADICION ORAL GAC7_WEB.pdf) [Data de consulta:
26/07/2018].
RIVAS QUINTAS,
Elixio (1999): Pan, sega e malla. Medidas.
Ourense: Grafo.Dos.
ROJO, Guillermo (no
prelo): “Como sardinas en lercha”, en CÓRDOBA RODRÍGUEZ, Félix y
MURIANO, Montserrat (eds.):
Liber amicorum. Homenaje a
Álvaro Porto. A Coruña: Universidade de A Coruña, 315-355.