ONOMÁSTICA ROSALIANA
Un ano máis
celebramos o nacemento de Rosalía de Castro. Día grande para Galicia. Mañá o
noso Instituto celebra o Maratón de Lectura tamén na súa honra. Nós imos viaxar
polos seus libros na procura dos nomes propios que escolleu para os seus
personaxes. Un pracer a relectura. Un pracer reencontrarnos con ela entre a
paixón romántica, a necesidade de amar e ser amado, a incrible capacidade de ir
e vir a través de sentimentos contraditorios, inverosímiles en moitas ocasións
e mais sempre humanos, ao cabo. A constancia, unha vez máis, de que a
santiaguesa universal e nosa leu libros e libros. Unha autodidacta en certa
medida, unha aplicada discípula do seu esposo e mentor noutra medida certa,
unha poderosa mente da cabalo entre séculos, entre ideas vellas e ideas novas,
entre conservadurismo e machismo burgués e progreso (burgués e non burgués).
LISTAXE
DE ABREVIATURAS (dos libros, relatos e artigos
rosalianos manexados):
CB: El caballero de las botas
azules
CG: Cantares Gallegos
CON: Conto
Gallego
EC: El cadiceño
F: Flavio
FN: Follas Novas
HM: La hija del mar
L: Las literatas
LF: La flor
OS: En las orillas del Sar
PL: El primer loco
R: Ruinas
CORPUS
MANEXADOS:
BVC: Biblioteca
virtual Miguel de Cervantes. http://www.cervantesvirtual.com/portales/rosalia_de_castro/su_obra_catalogo/
COD: CODOLGA
(Corpus Documentale Latinum Gallaeciae.
http://corpus.cirp.es/codolga/)
CORDE: Corpus
diacrónico del español. <http://www.rae.es>
CORPES: Corpus
del español del siglo XXI. http://www.rae.es
CREA: Corpus
de referencia del español actual. <http://www.rae.es>
T: TILG (Tesouro informatizado da
lingua galega (Versión 4.1). Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. http://ilg.usc.es/TILG/)
LISTAXE
DE NOMES:
Abel (HM, refírese ao personaxe bíblio: Cuando Adán vio por primera vez el [cadáver]
de su hijo Abel, debió de gritar
despavorido, como lo cuenta Byron: “¡La muerte está en el mundo!”)
Adán (FN, refírese ao personaxe bíblico: est’ é un remedo do [paraíso] que perdeu Adán) (OS: del barro de Adán...) (F: Él, como el Adán de Espronceda, quiso
palparlo todo...)
Adriana de Cardoville
(estábase [a señora de Vinca-Rúa] una tarde reclinada sobre el sofá pensando
en su desgracia y en las rarezas de Adriana de Cardoville que había sabido
hacerse amar de Jdalma, CB). Trátase dunha personaxe literaria: Adriana de
Cardonville pertence á novela Le juif
errant ‘O xudeu errante’ de Eugène Sue, publicada en 1845.
Alberto Ansot (HM) ( no T este nome, de
orixe xermana, aparece 201 veces; no COD, 8)
Álvaro (FN) (número de concorrencias
bastante alto noT, 770; no COD 472)
Ambrosio
(CB: no libro é un poeta)(Concorrencias: COD 2, T 115)
Andrea (F: La tía Andrea) (COD 142,
pero masculinos; T 589, desde Sarmiento; é un nome de orixe grega).
Andrés (HM) Orixe grega. Como hipocorístico aparece Andruco, en CON. Concorrencias: Andrés: COD 25, T 2161; Andre: COD
62; André: T 154. Habería que restar: -22 S. Andrés, -436 San Andrés, -67 Santo
André. En total quedarían 1790 concorrencias. De onde deducimos que é un nome
moi usado en Galicia.
Ángela (HM), Ánxela (FN) Orixe grega.
Concorrencias: Ánxela: T 253, Ángela T 10.
Antón (FN) (EC) (CON). Orixe
probablemente itálica, aínda que non faltan estudosos que relacionan este nome
co do rei tarteso Argantonio. Concorrencias: T 3110 – 380 concorrencias do santo
= 2730. Moi usado tamén. Arestora podedes ler nas páxinas da Academia, na
sección Tribuna un interesante artigo
de Antón Santamarina titulado “O ‘Antón’ de D. Antonio Fraguas.
Antona (CG, FN). É o correlato feminino
do anterior, con quen comparte, xa que logo, a orixe. Concorrencias: T 181.
Argelina (LF) Vemos no COD unha
serie de nomes masculinos que comparten a raíz: Argello, Argemiro, Argemundo,
Argericus, Argerigo, Argeta, Argeva, Argevado, Argevito; nomes femininos:
Argeleovo, Argeleuba, Argeleube -datación antiga, 883-, Argelo -varias veces, por ex. datado en 1025
en Coímbra: esta podía ser a base do diminutivo Argelina-, Argelon -abadesa, Sobrado, datado o documento en 996).
Vistos os xermanismos medievais, e visto
que o nome rosaliano ben podía ser un derivado do xinecónimo medieval Arxelo, podiamos pensar na raíz xermana:
Arx- , pero preferimos a relación co grego
árgyros "prata” e daquela o nome
viría ser unha variante do tamén antropónimo Arxentina. O nome Argelina é
raro, inusual: só unha concorrencia como nome propio no CREA (onde se fala
dunha tal Argelina Lorenzo nacida en 1923, mentres que no CORDE as 3
concorrencias aluden ao personaxe rosaliano). No T, 0 concorrencias.
Argos (HM: El
cómo burló aquel Argos de cien ojos; refírese ao xigante con cen ollos da
mitoloxía grega).
Armida (F, ¿Quién sabe si alguna misteriosa Armida
trataría de atraerle con tan dulces sonidos...?). Refírese á personaxe de Torquato
Tasso: na súa obra, Xerusalén liberada,
Armida é unha especie de bruxa sarracena que debe asasinar a Rinaldo pero
namora del e, como fixera Circe con Ulises ou Viviana con Merlín, enguedéllao
nunha fraga ou xardín encantado.
Avelina (F). Nome de orixe hebrea, formado sobre Abel. Concorrencias: T 140; no COD documéntase Abelio.
Berenice (PL, a amada de Luis). Dille a xitana que no se llama Pepa, ni Juana ni Antonia, sino que tiene el nombre tan enrevesado
como las intenciones... O nome vén do grego Bereníkē ‘portador da vitoria’. Nome inusual, moi literario: 6
concorrencias no T, todas literarias ou mitolóxicas.
Bertoldino (na frase mas tonta que Bertoldino, en CB).
Bras (CG) (latino), Blas (CB, é
o sepultureiro). É nome de orixe latina. Concorrencias: T: Bras 332, Blas 89,
Brais 234 -98 = 457. Bastante
frecuente en Galicia. (Relembrade que as restas numéricas son sempre por
S./San/Santa + nome).
Braulio: (R ). Posiblemente de orixe xermana. Concorrencias: T 167.
Bruto (OS: triunfo
de los Brutos). Refírese ao personaxe histórico, Marco Bruto que encabezou
a conxura para matar a César. Bruto aparece como personaxe literario, por
exemplo na traxedia Xulio César, de
Shakespeare, escrita a finais do s. XVI.
Caín (OS: como
Caín el maldito). Refírese ao personaxe bíblico.
Camilo (CG). Nome de orixe prelatina. Xa traballamos algo este nome neste
blog -data martes, 20 de marzo de 2018, a propósito de Camanzo-. Aí podemos ver
que para os estudosos galos o nome é, en orixe,
un teónimo celta. Na epigrafía hispana é moi abundante esa raíz. Máis no
oeste peninsular, pero tamén na outra banda do Iber-Ebro: mirade esta
inscrición de Tarragona onde documentamos o masculino e o feminino: D(is)
M(anibus) / Camilius / Saturnalis Ca/mili(a)e Natul(a)e pat/ron(a)e
merentissim(a)e / fecit (en Hispania
Epigraphica, http://eda-bea.es/pub/list.php?refpage=%2Fpub%2Fsearch_select.php&quicksearch=camil).
Concorrencias: COD 6, T 401 -1 = 400. Xa vedes que non é infrecuente en
Galicia. Na nosa familia valdeorresa, durante varias xeracións, sempre houbo
unha Camila (todas mulleres dunha innegable beleza, por certo).
Candora (HM). Non o documentamos:
só 1 concorrencia no CORPES como nome común. Parece inventado sobre Cándida e Pandora, por cruzamento.
Carlos (CB) (T 1262- 52 = 1210)
Casimira (la hermosa, la rica...
adorada de todos) (CB) (T 4)
César (OS: asesinados
los Césares)
Concha (CB) (T 222)
Corina (FN, dentro dun tópico, pasou o tempo das Corinas, 483).
Refírese presumiblemente á poeta grega lírica do s V a. C.: debe querer
simbolizar o lirismo amoroso feminino prototípico, como aquelas que cantan as pombas e as flores.
Daniel (HM). Nome bíblico, é de
orixe hebrea. Daniel era aquel profeta que interpretaba de marabilla os soños.
Entre nós é bastante abundante -T 469-;
lembremos a beleza imponderable da escultura do Daniel románico catedralicio e
compostelán.
Diego (CB). Nesa obre é un personaxe
principal, amado de Dorotea, el duque de
la Gloria. Concorrencias: T 685. É unha cifra importante (lembremos aquí os
paseos da nosa infancia, cando o noso pai nos levaba da man ás ruínas do
coruñés castelo de san Diego).
Dorotea (CB). Nome non moi abundante en Galicia. Nome de personaxe cervantino,
e lopesco tamén. Concorrencias: T 27. En grego significaba ‘agasallo de Deus’,
como Teodora. Ese doros ‘agasallo’ podedes ver que entra
en varios nomes propios: Apolodoro ‘agasallo
de Apolo’, Isidora ‘agasallo de
Isis’, Heliodoro ‘agasallo de Helios’
etc.
Eduarda (L). Nome moi pouco frecuente na versión feminina. No T só
documentamos un caso. Eduarda Pondal era unha boa amiga de Rosalía. E morreu
nova. Eduarda, a irmá do famoso poeta, foi madriña do tamén poeta Vitorino
Abente Lago, e doutros dous irmáns del (supoño que un deles foi o médico que
lle dará nome ao hospital coruñés). O bardo, Eduardo, igualmente foi padriño
dunha curmá chamada Eduarda, un nome que se repite nesas familias amigas (datos
tirados de “A Muxía de Rosalía”, de M. Vilar Álvarez, en: http://www.terraetempo.gal/print.php?artigo=2988
Esmeralda (PL: -Nunca [he oído hablar
de Esmeralda], y eso que el nombre no es,
en verdad, común en el país. – No era
este su nombre de pila, sino simplemente un apodo; pero nadie la conocía jamás
sino por Esmeralda...). É un nome
que podemos cualificar de literario. Esmeralda é a famosísima personaxe de
Víctor Hugo. Tamén é a protagonista, de forte personalidade, de Contra Morte e Amor de Marina Mayoral.
Esperanza (HM). Nome de orixe latina. Na doutrina católica é unha das tres
virtudes teologais, xunto coa Fe e mais a Caridade. Concorrencias: non pasan de
20 no T.
Eva (FN, 2 veces dentro dunha unidade
fraseolóxica: fillos de Eva, ningún fillo
de Eva). Dedícalle un poema, “Mas ¿qué nube es aquella que, elevada,”, en BVC. Concorrencias: T 397, pero se descontamos as referencias tópicas, non
chegan a un par de centos.
Farruco (CG, 2 veces). Concorrencias: T 1437 + 219 Farruquiño. É un nome
tradicional, común noutrora.
Fausto (HM). Se exceptuamos as
referencias literarias ao personaxe de Goethe, no T hai unha ducia de casos.
Sen dúbida ningunha Rosalía coñece a obra do alemán, son abundantes as
referencias a Mefistóteles ao longo da obra rosaliana.
Felipa (CG). Concorrencias: T 33 + 1 Filipa. No que nós sabemos é máis abundante
este nome no ámbito luso-brasileiro.
Flavio (F: Me llamo Flavio Leonardo de Bredivan). Non podemos deixar a un lado
a relación deste nome coa familia Flavia, latina, que dá lugar ao tan rosaliano
topónimo de Iria Flavia, cantado pola poeta... Relembremos: ¡Cuán hermosa es tu vega! ¡Oh Padrón! ¡Oh
Iria Flavia!, en OS. Concorrencias: T 16. Non é un nome popular.
(Esta novela rosaliana foi editada e estudada por María Celia Armas, quen fora profesora de lingua e literatura galegas no noso Instituto: tanto ela coma a súa tía, María Pilar García Negro, deixaron unha grata lembranza tras o seu paso polo 'Eusebio da Guarda').
Francisco de Bredivan (F). Concorrencias: T 2094 – 382 = 1712. Non está nada
mal. Nome frecuente, xermano, é na orixe un etnónimo.
Guillermo (F) (Guillermo Tell, citado en R). Concorrencias: T 120 + 213
Guillerme -12 = 321. Bastante usado.
Hércules (HM, pondera a fortaleza, aludido
nunha cita literaria)
Homero (HM, refírese ao aeda grego, cita
literaria)
Inés (LF). Dedícalle un poema á
galega Inés de Castro: “Dende as fartas orelas do Mondego”,
en BVC, http://www.cervantesvirtual.com/portales/rosalia_de_castro/obra-visor/poemas-sueltos--0/html/feed62a0-82b1-11df-acc7-002185ce6064_2.html#I_12_). Concorrencias: T: Inés, 544; Einés, 5, -2 = 547. Relativamente
común.
Inocencia (“bisnieta de un
emperador de origen ruso”, CB). Concorrencias: T 2. Nome raro.
Isabel Salgado y Peñaranda (R).
Concorrencia: T: 436 -50 =386 Isabel, + 1163 Sabela, + 111 Sabel + 188
Sabeliña. En total, 1848 concorrencias, unha frecuencia alta.
Jesús (OS, refírese a Xesucristo: implorando remedio de Jesús) (F: le decía como Jesús a Lázaro: “¡Levántate
John (FN, trátase do xeneral inglés Sir John
Moore, morto na batalla de Elviña o 16 de xaneiro de 1809)
Jorge (CB, moi secundario). Concorrencias no T: Jorge 101, Xurxo 733 -feitas xa as restas-, Xurdo
6.
Julia (R). Concorrencias: T 44, Xulia 190.
Juliana (CB, fillas do que Rosalía chama la
clase media). Concorrencias: T 1, Xuliana 82.
Laura (CB). Concorrencias: T 364.
Lázaro (refírese ao personaxe bíblico: que, como Lázaro, ¡Dios bueno!, resucite a
la vida que ha perdido, OS; 2 veces).
Lola (CB) (fillas do que Rosalía chama la
clase media). Concorrencia: T, 510.
Lorenzo (HM) (CON). Concorrencias: T 492 + 568 Lourenzo. Nome popular.
Luis (F) (CB, chámanlle coplero)
(PL). Concorrencias: T 2318 + Lois 581 = 2899 (descontados santos).
Ocupa o cuarto lugar entre os máis frecuentes dos nomes masculinos rosalianos.
Madalena (FN, dentro dunha imaxe: cal chorou...)
Manuela (CG). Concorrencias: T 410 + 167 Manoela = 577, + 5 Manola, + 14 Manueliña,
+ 16 Manolita, suman un total de 612. Ocupa
o segundo lugar entre os máis frecuentes dos nomes femininos rosalianos que
estamos examinando.
Mara (F). Concorrencias: T: 30. Ferro
et alii , en Diccionario dos nomes
galegos, din que pode ser o correlato feminino de Amaro, un hipocorístico de María ou de Anxos, e relembran tamén que
é un nome bíblico (aparece no libro de Rute, co valor de ‘aflita’). E tamén
pode ser acurtamento hipocorístico de Amara, nome este que Rosalía lle puxo a
unha das fillas (Amara Honorata Mª del Carmen).
(Igrexa de san Ildefonso, en Madrid, onde Rosalía e Manuel casaran. Todas as fotos foron tiradas de Internet)
Marcelina (R), Marcelina la Blonda
(CB, frecuenta los salones de la condesa Pampa: Marcelina la criolla). Concorrencias: T: 24. É pouco común na
versión feminina.
Margarita (título dun poema de
OS) (CB) (Margaridiña, CON).
Concorrencias no T: Margarida 429 + 112 Margarita + 20 Marga + 3 Margaridiña +
20 Margot + 2 Margariña, - 46, -20, -8, -2 = 510. Bastante frecuente. A santa
con este nome ten lenda na Coruña ártabra, recollida hai anos por un dos Carré:
había tres irmás santas que mandaron facer tres capelas e cada unha daba vistas
ás outras... Eran santa Marta, santa Icía e santa Margarida.
Mariana,
Marianiña (FN), Mariana (CB). Concorrencias: T 269,
Marianiña 10. Frecuencia non desprezable.
María (FN, 3 veces) (F, vella sirventa)(R) (María, cociñeira, en L). Concorrencia: T 6121, Maruxa 445, Marica 1124,
Mariquiña 273, -920. Este é, con
diferenza, o primeiro nome feminino na escala de frecuencia dos estudados.
Marica,
Mariquiña (CG, 4 veces; FN), Mariquita (CB) (Mariquiña,
CON), Marica (“Unha boda na aldea” BVC)
Mateo (Mestre Mateo, FN). Concorrencia: T 366, - 33.
Mauro de Bredivan (F); Mauro (CG). Nunha das cartas que lle
escribe Rosalía ao seu esposo e falando da climatoloxía de Santiago, dille que
hai un tempo ese día como o que ela describe tamén falando de Santiago en Mauro. Nós non coñeciamos esa obra súa e
comunicámonos con María Pilar García Negro, profesora que foi do noso Instituto
e preguntámoslle por Mauro.
Amablemente nos informou de que era o título do libro que inicialmente Rosalía
lle tiña pensado poñer ao que finalmente foi publicado como Flavio. San Mauro é o patrón do Barco de
Valdeorras. Na igrexa ben situada dedicada ao patrón casaron nosos pais e
fixeramos nós a primeira comuñón. Concorrencias: T 541, -19. Bastante común.
Mefistófeles (OS, refírese ao personaxe
literario: fiel amigo del mal,
Mefistófeles; 2 veces) (risa a lo Mefistóteles,
CB).
Melchor (CB). Concorrencias: T 102.
Mercedes (CB). Concorrencias no T: un par de centos.
Miguel (HM, refírese ao arcanxo, la flamígera espada que Dios puso en las
manos de Miguel)
Minerva (R) (templo de Minerva)
Minguiño (CG). É o hipocorístico, xunto con Mingos, de Domingos (T Minguiño:
25, Minguiños: 85).
Napoleón Bonaparte (R)
Nicanora
(L). Nome pouco frecuente na variante feminina, hai só
4 casos no T.
Pedro (CG) (CB: Perico
en boca da irmá, Dorotea) (PL). Concorrencias no T: 5942, -47, -1038, -6 nin bo Pedro, unha frase feita, -1 nin
qué Pedro, frase feita = 4850. É o 1º entre os nomes de home.
Penélope (OS: dentro dun símil: semejante a Penélope, / tejo y detejo sin
cesar mi tela)
Pepa (FN). Nome sumamente común: hai 717 no T.
Periquillo (R) No T hai un caso, pero é un microtopónimo.
Ramón (BVC: “Unha boda na aldea”) Concorrencias no T: 3146 -109 = 3037.
Ocupa o terceiro lugar de frecuencia entre os nomes masculinos.
Regina (poema homónimo, publicado no Heraldo
Gallego, nº 101, 9 decembro 1875). Hai 12 concorrencias no T 12.
Ricardo (F) (xermano), Ricardito
Majón (CB). Nome de orixe xermana, relativamente común. No T: 541
concorrencias.
Rosa,
Rosiña (CG, 3 veces; FN, 3 veces; F) (Rosa, en CB). Concorrencias no T: Rosa, 3891 -sen filtrar os nomes comúns, da
flor-, -16 santa Rosa; Rosiña, 802. É
nome común.
Tántalo (en cita culta, el suplicio sin término de Tántalo, OS)
Teresa (HM). Teresa era o nome da nai de Rosalía -María Teresa de la Cruz de
Castro y Abadía-, a quen lle dedica un poemario. Concorrencias: T 302, -43; Taresa 162 -1; Tareixa 131 -3;
Tereixa 54 -4.
Vidal (CG). Pode ser usado como apelido pero tamén como nome de pía. Vidal ou Vital vén do latín vitalis
‘vital’. Aparece ben documentado como nome propio no T.
Xacinto (CG, 3 veces)(é o mestre en “Unha boda na aldea”, BVC). O seu
hipocorístico é Chinto. Tradicionalmente é nome bastante usado en Galicia. No T
hai 672 concorrencias, que son moitas; Chinto, 495.
Xan (CG, FN) (Juan: R) (Guanito, barbeiro, en L) (CON).
Concorrencias no T: Xan 4596, -38 Un Xan
-frase feita-, -4 nin bo Xan nin bo Pedro
-frase feita-, -49 S/San Xan, -3 frases feitas con Xan de Outeiro, -9 Xan
Paisano = 4493. Ocupa o 2º lugar en frecuencia entre os nomes de home.
Xaquín (FN). Concorrencias: T 653 -5; Xoquín 101; Xoaquín 108.
Xuana (FN) (la Guana, EC).
Concorrencias no T: Xuana 498, Xoana 285. Bastante común.
Zuma (é mouro, axuda de cámara
do duque de la Gloria, CB). Documéntase como apelido 3 veces no CREA, unha vez
no T como apelido africano do Presidente surafricano; é apelido, pero pode ser
nome de pía: Zuma Nesta Rock Rossdale, fillo de Gavin Rossdale e Gwen Stefani.
De orixe árabe, significaría ‘paz’.
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
NOTA: Deste pequeno estudo dos nomes
rosalianos, excluímos mencións tópicas a santos (santa Margarida, san Antón
etc.) e advocacións marianas (Virxe da Asunción, das Mercedes, da Barca etc.;
de Atocha nas novelas que transcorren en Madrid), e excluímos prólogos e
dedicatorias.