LENDO A

LENDO A LINO NOVÁS (1ª PARTE)

LINO NOVÁS CALVO

Mercedes Rey Alonso

 (Foto do escritor Lino Novás atirada da Internet)

O galego Lino Novás Calvo é un dos máis efectivos renovadores do conto hispanoamericano. Narrador da trata de negros, os bucaneiros e os illotes cubanos é, sobre todo, un “mestre da forma”. Silenciado e ignorado durante anos, hoxe a crítica lle recoñece a súa contribución ao realismo máxico e o sitúa  entre os integrantes do chamado boom.

Emigrante en Cuba dende os nove anos e de formación totalmente autodidacta, crítico literario, xornalista, tradutor entre outros, de Faulkner – é o primeiro que o traduce ao español – e profesor na universidade de Syracuse (Nova Yorke, EEUU), leva á cúspide a narrativa cubana. Como afirma Cabrera Infante: "Cando un día se escriba a historia definitiva do conto en América verase que Lino Novás Calvo está entre os seus mestres: Horacio Quiroga, Borges, Felisberto Fernández, Juan Rulfo, Virgilio Piñera, Adolfo Bioy Casares. [...] Novás Calvo é o único escritor cubano que recoñezo como antecedente literario". (Vidas para leerlas: “La luna nona” de Lino Novás, 1998)

Inicia a súa actividade literaria nos anos da República e acada un éxito considerable coa publicación en España da novela Pedro Blanco, el negrero en 1933. Pero si este texto, eloxiado por Unamuno e ao que Alejo Carpentier calificó de "una extraordinaria novela de aventuras verídicas”, sitúa a Lino Novás na primeira liña dos precursores, é a narrativa breve a que permite incluilo no grupo de  renovadores do conto cubano dos anos corenta ao carón de Alejo Carpentier, Alfonso Hernández Catá, Enrique Labrador Ruiz e o tamén emigrado galego Carlos Montenegro. Pois Novás Calvo é o primeiro que adapta con éxito as técnicas narrativas anglosaxonas á escritura cubana e habaneira; un dos primeiros, senon o primeiro que cultiva o relato policial en Cuba.

Entre os seus sorprendentes contos recollidos nos volumes La luna nona (1942) e Cayo Canas (1944) están, sen dúbida, algúns dos mellores relatos da literatura hispanoamericana: Aquella noche salieron los muertos, La noche de Ramón Yendía, La visión de Tamaría e, por suposto, Cayo Canas, que aparece recollido na antoloxía El cuento hispanoamericano contemporáneo que Benito Varela Jácome publica en 1976.

A súa obra literaria xorde da vivencia azarosa da emigración, das súas experiencias persoais. A realidade cubana serve así para expresar a preocupación universal polo destino da humanidade. O mar, a sabana, as rúas de A Habana… introducen toda a problemática, social, política e económica do país: o atraso e o subdesenrolo, o contrabando, a escravitude e a trata de negros, a situación do campesiño, a dependencia ianqui e o anuncio da Revolución.

Ademais incorpora nos seus relatos as tendencias renovadoras do momento. Anticípase ao existencialismo de Jean-Paul Sartre e asimila as funcións inquietantes e renovadoras de William Faulkner. El mesmo chega a afirmar: “Teño a Faulkner no sangue”. Na liña faulkneriana emprega o monólogo interior para expresar o fluír da conciencia dos protagonistas, para representar as súas tensións, o seu descontento coa realidade. Tamén recorre á fragmentación cubista, á ruptura da secuencia temporal, a función de imaxes visionarias, a intromisión do real no sono, á fantasía e a maxia.

– ¡Estamos perdidos! –gritó Amiana.

¡Pero tarde! Amiana se dio cuenta al entrar en el cementerio que aquél no era el de los libres y dio el grito. Amiana era el único que no iba embrujado por la música y Moco. No creía en brujería; lo fingía. Pero tarde. Ni él mismo supo moverse. El entierro se había parado junto al túmulo, y los músicos y las plañideras y los bajos habían callado. Sólo se oía ahora el violín de Moco, con sus hilos muertos llorando en la noche y a la luna. Los libres estaban todos allí, con la cabeza baja, durmiendo sus últimos minutos. Amiana había levantado los brazos y los ojos se le quedaron cuajados en la luna, y los gritos cuajados en la boca, y frío antes de estarlo. Moco estaba erguido en el medio, contra el cielo y el mar, y nadie lo veía ya. Él mismo no veía, ni oía ya su propia música, la música de la mecha que cundía por debajo y estaría al llegar, y despertará a todos los muertos esclavos. Diez años de esclavos muertos. Los vivos los sentíamos morir; vivir muertos. Luego los vimos subir. El mismo estampido no lo oímos. Nuestros ojos se habían fundido en nuestros oídos y todos los sentidos esperaban la salida de los diez años de muertos. Nadie lo sabía; lo sentía. ¡Y el espanto!

Los muertos salieron aquella noche en un espanto, y subieron hacia la luna con la ropa de los vivos libres del entierro. Nosotros los vimos subir. Yo vi a Moco entre ellos, con el violín mudo de su alma, como carbones del infierno, silbando, como un enjambre de avispas. No: langostas. Nube de langostas salidas de la tierra, del mar, contra el cielo. Así corrimos. La carga que Moco había metido en nosotros nos voló, voló los barracones y huimos, también en espanto, desparramados, por la manigua, hacia l batey, y el mar, y los botes. Hacia otras islas. Aquélla quedó sola, con los muertos libres. Los esclavos salieron aquella noche y todos nosotros huimos. ¡Moco! ¡Moco! ¡Moco! Así decían los remos. Yo iba solo.

Aquella noche salieron los muertos, publicado en Revista de Occidente, diciembre de 1932; recogido en La luna nona (1942) y en Otras maneras de contar (Tusquets, 2005)

A partir do seu exilio político de Cuba permanece ausente do panorama literario da illa – os seus libros deixan de publicarse e non se lle cita nos dicionarios de literatura onde si aparecen os seus contemporáneos – ata 1992, ano no que se edita a recopilación nun único volumen de El negrero, Cayo Canas  e La luna nona. En España a primeira publicación contemporánea de El negrero (Tusquets) por parte dunha editorial de importancia aparece en 1999. No prólogo o escritor cubano Abilio Estévez mostra a súa admiración polo escritor: Novás unía unha virtude especial para traballar coa linguaxe falada polo "home da rúa", polos máis humildes, polos marxinados, polos máis incultos. [...] Presumo que a ninguén se lle ocorrerá dubidar, a estas alturas, que aquel narrador nacido en Grañas do Sor é un dos escritores cubanos máis grandes do século.

Por isto – di tamén o escritor cubano Arturo Arango – "é estraño que o “boom” da novela latinoamericana non arrastrase consigo a Pedro Blanco, el negrero, como si fixo con moitas outras aparecidas antes desa década" (Babelia, 21/07/2001).

Carlos Espinosa Domínguez, no prólogo da edición de Maneras de contar (Tusquets, 2005), reivindica o posto preferente para o escritor nas letras cubanas  e hispanoamericanas e di: “foi silenciado por razóns alleas aos seus méritos literarios”. Máis recentemente, a investigadora e recopiladora cubana Cira Romero, co gallo da celebración do centenario do seu nacemento, o reafirma na introducción de El comisario ciego y otros relatos (Ediciós do Castro, 2003): "Ainda que a crítica non o advertise (ou quizais recoñecido), Lino Novás Calvo é un dos pais non identificados do “boom” que coñeceu a literatura hispanoamericana nas décadas dos anos sesenta e setenta, a pesar de que a súa obra literaria non gozou da divulgación requirida".

As publicacións e recoñecementos destes últimos anos están a propiciar a divulgación da personalidade e a obra do escritor galego-cubano: contos nunca recollidos en libros, relatos policiais, artigos xornalísticos espallados nos distintos diarios e revistas nos que traballou… 8 narraciones policiales (Santiago de Cuba, Editorial Oriente, 1995) e España estremecida (Sevilla, Editorial Renacimiento, 2013), onde aparecen crónicas e reportaxes escritos dende España entre 1931 y 1933, mentras traballaba como corresponsal para  semanario gráfico Orbe.

Orixe galega e experiencia da emigración

Lino Novás Calvo naceu en setembro de 1903 na aldea de Parigueiro, parroquia de As Grañas do Sor, no concello de Mañón (A Coruña). Foi inscrito como fillo natural de María Calvo Rego;  o seu pai, Lorenzo Novás, non o recoñecería ata 1909. A nai, costureira de oficio, deixábao cada mañá ao coidado dos avós maternos. Neste tempo o neno, á vez que axudaba nas tarefas agrícolas e coidaba do gando, comezou a ir á escola.

As dificultades económicas obrigaron á proxenitora a enviar a Lino Novás a Cuba a vivir cun tío materno que, segundo dicían, era moi rico. Con sete anos embarcou o neno dende o porto de A Coruña cara á Habana, onde ía empezar una vida chea de privacións, aventuras e circunstancias adversas. Os escasos recursos económicos do tío  empurrárono a traballar, dende moi xove, en todo tipo de oficios menores. A súa condición de inmigrante estranxeiro permitiulle entrar en contacto cos proletarios, os campesiños e con outros inmigrantes, pobres e negros; tipos, escenas e experiencias que plasmará nas súas creacións literarias.

Dende moi novo empezou a traballar primeiro de mochila (axudante de cociña nunha fonda, sen soldo, só a cambio da manutención) e, ao ano seguinte, nunha fábrica de gorras; pouco despois, na zafra na provincia de Camagüey; e logo nun café da Habana, onde tamén vendeu carbón nun carretón cun primo para volver á fábrica de gorras onde tivo a oportunidade de coñecer ao Presidente da República, Alfredo Zayas, cando foi ao Palacio Presidencial  tomarlle as medidas.

Tanto o seu traballo coma a súa formación e produción literaria desenvolvéronse de maneira autodidacta: asistiu irregularmente á escola nocturna, onde aprendeu a levar a contabilidade de libros, oficio que desempeñou en varias ocasións antes dos vinte anos. Entón traballou tamén nos campos de azucre en Camagüey e na fabricación do carbón dos illotes, onde coñeceu de perto a vida e costumes dos negros estranxeiros, cos que viviu as súas experiencias máis intensas. Pois nestes tempos a maior parte dos macheteiros brancos foran desprazados polos braceiros haitianos e xamaicanos, moitos dos cales chegaran á Illa coma mercadoría de contrabando. As supersticións, as prácticas rituais, a interpretación máxica do mundo destes homes negros impresionaron por demais ao mozo Novás Calvo e espertaron nel o seu temperamento nato de escritor. A dura experiencia destes anos e o seu coñecemento do mundo dos negros fraguaron a materia literaria dos seus mellores contos.

De volta á Habana continuou desempeñando os máis diversos oficios, entre eles o de chofer de taxi e vendedor de pacotilla cun socio percorrendo os lugares limítrofes da Habana e da provincia. Situacións, tipos e escenas que tamén serán recollidos en posteriores creacións literarias.

 (O río Sor, río que baña as terras que viron nacer o noso escritor; foto extraída da Internet)