venres, 9 de outubro de 2020

GALICIA INMORRENTE

 

As Castañas

(Souto de castiñeiros. Imaxe tirada de Internet)

 

As castañas foron un alimento básico en Galicia, desde moito antes que chegara de América a pataca. Había tamén moitos máis castiñeiros no país dos que hai agora. Nos xacementos castrexos atopáronse rexistros do uso deste froito. Deducen por iso os expertos que non foi Roma quen introduciu o castiñeiro, preexistía.

Son árbores fermosísimas, que poden durar moitos anos. A madeira que dan é das chamadas nobres e con ela fanse excelentes mobles, mobles para herdar. Na casa da miña bisavoa Clarisa, en Valdeorras, había un par de enormes arcóns de castiñeiro, un con roupa, outro con froitos da terra, relémbroo cheo de noces…

A conservación das castañas dá problemas, non é labor doado porque a castaña é delicada e éntralle o bicho, o verme, con facilidade. Secábanse no caniceiro (variantes: caniza, caínzo, caniceira) un entramado de canas ou varas que se estendía por riba da lareira. E tamén se facían e seguen facendo, corripias ou sequeiros, fóra da casa, no eixido ou no monte.

Hai clases de castañas. A min encántame coñecer os nomes variados que poden recibir nas distintas partes de Galicia onde son abundantes. Miña nai fala de castañas calvas, do pozo redondo, branquiñas;  meu sogro, dezao, distingue: a de cedo ou do Rosario, os pelados (porque ao ourizo lle faltan os pinchos), hainas cachoupudo (porque o ourizo é moi cerrado e ten espiñas), etc. E se calquera de vós, que ledes isto, sabedes máis nomes, non deixedes de comunicarmo.

As castañas son as protagonistas dalgún costume curioso: por exemplo, a miña amiga María, londinense, contábame que cando eran nenos, no barrio do norte da vella Londinium onde se criou, os rapaces metían no forno as castañas de indias máis gordochas, e cando estaban duras coma croios, furábanas con xeitiño, ensartábanlles un cordel e logo xobaban a facelas bater, as duns contra as dos outros e un quedaba vencedor cando a súa castaña lograba escachar as dos contrarios.

 

(Á esquerda, castiñeiro do Xardín Botánico de Kew, preto de Londres. Se non falla a miña memoria, cualificábano de "Hispánico")

Aquí en Coruña, cando eu era nena, facíanse colares de castañas cocidas (os zonchos que cantou Rosalía) e baixabamos á rúa con eles, polo tempo dos defuntos. O meu amigo Emilio Insua di que eses colares tiñan un indubidable valor apotropaico (‘que espanta o mal’); isto facíase nos Castros, no barrio da Torre e supoño que en máis sitios.

Sabemos tamén da castaña da envexa: metíase no peto da faldriqueira ou no bolso xa modernamente; polo que averigüei, era máis ben cousa de mulleres, e pretendíase así protexerse un do mal de ollo. Teño entendido que se trataba da castaña brava, non da comestible. Noutros lugares o que se gardaba, no canto da castaña, era un allo macho, é dicir, o que non dá salugas.

A tradición máis coñecida relativa ás castañas é a do magosto. Eu non a vivín en Coruña, pero si en Santiago canda a carreira, íase facer o magosto ao monte Pedroso. É un costume moi xeneralizado na provincia de Ourense.

Vexamos agora o uso da palabra castaña na fraseoloxía. Algúns exempliños:

Estoupar/rebentar coma unha castaña (“Non podo máis, vou rebentar coma unha castaña”); Non estar para asar castañas ‘non estar de humor’; Ser falso coma as castañas no lume (“Non te fíes moito, é falso coma as castañas no lume”); Tan honrado é o caldo coma as castañas (“Tan honrado é o caldo coma as castañas. Todos queren encher os petos”); Toma castaña! (“-Pediume a metade. –Toma castaña! Que atrevida!”).

 

(Foto tirada hai anos en Catasós, Lalín. Leo e Charo apoiadas nun castiñeiro altísimo, árbore senlleira de Galicia)
 

Tampouco está de máis traer á palestra os refráns con castañas. Só unha ducia: A castaña é moi pilla: así que regaña, vai con quen a apaña (regañar tamén regaña a terra e regañan os cans, por exemplo, cando ameazan e amosan os dentes); A castaña e a dama nunha noite se derrama (quer dicir que é delicada); A castaña no ourizo, sei moi ben como fai: cando pinta, madurece; cando madurece, cae;  A castaña vén pola montaña (quer dicir que madura antes no alto ca no val); A castaña, en canto está no souto, dáseme por ela pouco; da que vai no canizo, fúrgoa co guizo; e da que vai ó arcaz, arreda rapaz;  A madeira de castaño, nin fende nin fai regaño; As castañas postas en xaneiro van na cesta e veñen no sombreiro; Cada crouco, no seu souto (un crouco é unha castaña pequena); Castañas, en agosto arder e en setembro beber; Castañas en Nadal, saben ben e prestan mal; Castañiñas a roer, piolliños a nacer (díselle aos nenos para que non coman moitas castañas crúas); O castaño de vello acequilarás [pulirás] e outros cen anos castaño terás (quer dicir que a madeira do castiñeiro é moi duradeira); O lostro de agosto saca o magosto (lostro é variante de lóstrego; di que as chuvias que acompañan as treboadas nese tempo, son boas para as castañas); Primeiro de agosto chuvioso, castaño vermioso (esa chuvia cría vermes); Quen me da unha castaña non me quer mal; Se chove na semana de san Mateo, leva o vello as castañas no chapeo (indica pouca cantidade de castañas; non é frecuente que apareza un vello, o frecuente é mentar a vella no refraneiro galego, claro que tampouco é frecuente que sexan mulleres as que usen tradicionalmente chapeu).

 

(Sequeiros ourensáns. Fotos tiradas de Internet)

 

E para rematar, algo de vocabulario do mundo da castaña, imos abrir unha especie de campo nocional saboroso:

Amozcar: cortar un pouquiño as castañas para que non estalen cando se asan; presenta unha combinación inusual en galego, de ‘zeta’(/θ/) e ‘ca’ (/k/). Ten sinónimos: Amordiscar, amosegar, anozcar, ataniscar. Esta palabra relaciónase co castelán muesca, debe vir do latín morsiecare ‘adentar’, en castelán ‘mordiscar’.

Bolerca ou boleca é a castaña foca.

Bullotes (variantes: bellós, bullós): chámanse así as castañas cocidas; os bullós di Sobreira que son tamén os ullós ou illós, os mananciais de auga que respiran e agurgullan; se iso fose certo, a palabra había que relacionala co verbo bulir e con ebulición.

Cantrochas calvoas: chámanse así os vellos castiñeiros de flor branca e  plumosa

Cascón: castaña seca con cáscara; por ext. castaña en xeral.

Chora: é a flor do castiñeiro; outros nomes: candea e recandea (no Valadouro).

Cirolo: castaña seca

Foca: miña sogra chamáballe así á castaña baleira (garda relación coa foquiña do queixo, en castelán ‘hoyuelo del mentón’).

Magosto: palabra de familia léxica discutida; na nosa opinión hai que emparentala co verbo esmagar porque nun magosto as castañas fican algo esmagadas entre as brasas. En todo caso é innegable que se desfán con facilidade, se están ben asadas, medio as esmagas cos dedos para quitarlle a para e comelas. E iso pódese expresar en galego coa frase facer magas.

Mamucas: castañas verdes cocidas coa pela, coa para.


 

 [Este escrito, da autoría de Charo Soto, foi publicado no seu día na revista do noso Instituto, Alén da chuvia].

 


 (Preciso sequeiro lucense)

 

::::::::::::::::::::::

NOTA:

http://www.serradocourel.es/los-sequeiros.html

Neste enderezo hai máis tipos de castañas (abarqueira -é a castaña baleira, a castaña foca de Trasdeza- , brava, picois, presa, raigonas, velliñas e vérdeas) e fotos de sequeiros.

Ningún comentario:

Publicar un comentario