GALICIA

130 aniversario do nacemento de don Ramón Otero Pedrayo (5 de marzo).

Homenaxe (I parte) ao patriarca ourensán

 Fraseoloxía na triloxía Os Camiños da vida (edición de Galaxia 1978).

Á bravo ‘en estado inculto, salvaxe’ (“Voltábanse a bravo as viñas”, p. 207).

A cegas ‘sen apenas ver ou sen apenas mirar, na escuridade’ (“Contáballe as historias da francesada e do cólera, cando se enterraba a cegas”, p. 232). Máis común é usar o plural nesta unidade fraseolóxica: ás cegas.

Á conta allea ‘pagando ou responsabilizándose os outros, a expensas de’ (“Non se fartaban de comer e beber e lucían moita fachenda á conta allea”, p. 25).

A couces ‘sen consideración ningunha, de moi malos modos’ (“Mais a vida debéuno tratar a couces”, p. 171)

A disbarate ‘a moi baixo prezo’ (“Suspiraba lembrando os eidos da Limia vendidos a disbarate”, p. 57; “Venderan a disbarate as terras”, p. 207; as formas que admite o DRAG son Ao desbarate/desbarato).).

A disprecio ‘a disbarate’ (“Valeirábanse as gavetas da casa e vendíanse as terras a disprecio”, p. 134).

A dous tiros de fusil ‘a unha distancia medianeira, relativamente cerca’ (“Polo norte, a dous tiros de fusil, descubríase a masa valente do Pazo da Seara”, p. 50; no TILG documentamos a tiro de fusil, en X. Alcalá, e no  CORGA, na obra de Menéndez Villalva, a tiro de pedra).

A gala e flor (de) ‘o máis selecto, o melloriño’ (“A gala e frol da fidalguía”, p. 23).

A mantenta ‘con intención, a propósito’ (“Naquilo do enforcamento, o réxime absoluto puña sempre un pouco de grotesco a mantenta”, p. 91).

Á mesma idea ‘seguindo a mesma idea ou o mesmo plan’ (“Figura que tódolos pazos distas terras foron trazados á mesma idea; todos eles miran prá posta do sol”, p. 15).

A rego ‘en abundancia; profusa, abundantemente; con frecuencia’ (“Monterreal disparaba a rego”, p. 47; “Chorou a rego”, p. 84; “traballaban a rego”, pp. 96 e 206; “decían a rego os paisanos”, p. 114; “Chóutanlle arredor cantazos a rego”, p. 139).

A zorro ‘a rastro’ (“O Zaparín ía ó montiño que chamaban das Campiñas, ó pé da casa, e viña co albriño a zorro”, p. 97). Á mesma familia léxica –de máis que probable orixe expresivo-onomatopeica- pertencen voces galegas como as seguintes: zurrar, zurriscar, zurria, zurriasca, zorra, zurriapa etc.

Andar a rego ‘funcionar ou marchar algo rectamente, con orde, debidamente’ (“Na casa comíase a diferentes horas e nada andaba a rego”, p. 167). A fraseoloxía con rego é ricaz e variadísima. Abonde con traermos á palestra a forma axeitada para a correspondencia coa frase castelá a rajatabla: dise en bo galego (levar algo) a rego ou ao rego. Hai variantes: á risca (como en portugués), e mais tamén a regra.

Andar de riola ‘andar divertíndose, andar de troula’ (“O fillo segundo andaba de riola por fóra e tamén demorábase moito na cidade”, p. 134, hai outra documentación na p. 209).

Antes dun Xesús ‘moi rapidamente’ (“Si os houbera, dinantes dun xesús tiñan os peixes ceba de carne de herexe”, p. 47).

Ao par de ‘xunto a’ (“Era servo dun xuramento e agora ven a miña culpa. Debía voar ó par dela, loitar con ela...”, p. 239).

Ao zorro ‘de forma arteira, con disimulo’ (“Entón, ó zorro, coma as cobras, chegaban ó segredo dos cartos, e ás apalpadelas enchían as faltriqueiras”, p. 169). Inicialmente un estaría predisposto a pensar que a frase ao zorro é un castelanismo. Pero pode que nos equivoquemos, porque a familia léxica autóctona de zurrar/zorrar/zorra etc. que vimos arriba  e que ten orixe expresiva (caracterízase polo sema [+ arrastrar]), orixínase precisamente no dominio galaico-portugués e do portugués pasa ao dominio central castelán, onde xorde o signficado do animal (antes chamado con outra voz de orixe latina, vulpeja, en galego golpe).  Ese sema, o de ‘arrastrar’, parece o dominante aquí, e así nolo fai pensar o reforzo coma as cobras: é dicir, parece predominar a idea dun modo (un modo de achegarse a rastro, un modo raposeiro), antes que a idea substantiva (a imaxe do animal, do raposo).

Aos montóns ‘en moreas, en abundancia’ (“Por riba das mesas había carneiros enteiros asados no forno: as tortas de Monforte, [...] tódalas cousas de bo comer andaban ós montós”, p. 134).

Ás apalpadelas ‘valéndose do tacto’ (“Tiña que dormir nunha cama en roda, na montaña, quizáis non lonxe dunha boa moza que había que buscar ás apalpadelas”, p. 255; a forma máis recomendable desde o punto de vista normativo é Ás apalpadas).

Ás cachizas (precedido do vbo. rir) ‘sonora e impetuosamente, ás gargalladas’ (“Había pra rir ás cachizas ouvindo contar a don Xosé María”, p. 37, p. 54).

As horas mortas ‘tempo longo que se usa ou gasta sen estar traballando nin ocupado en cousas necesarias para a existencia física’ (“Gastaba as horas mortas facendo solitarios ou paseando”).

Así Deus me axude (a frase vale de muleta onde apoiarse o falante para aseverar algo ou para invocar superior axuda en caso de posible erro, fallo de memoria ou como esconxuro ante un mal que tamén lle pode pasar ao propio emisor) (“Non o entendo [...], onte estaban sans como mazáns, así Deus me axude”). A axuda de Deus é invocada na fala coloquial e tradicional en moitas ocasións: por exemplo, cando unha persoa espirra é común dicir Deus te axude.

Atarse os cans con chourizos (pondera a facilidade arquetípica con que se consegue riqueza) (“Na noite da fame a perspectiva de traballar nun inxenio en terra quente e farta, onde corría o ouro [...], atábanse os cas con chourizos e había fontes de viño e mel”, p. 120).

 (Sala no Ateneo de Madrid, lugar que fora moi frecuentado polo autor ourensán)

 

Baixarlle a cabeza (a alguén) ‘reverencialo, facerlle a cortesía, humillarse ante esa persoa’ (“Mais tiña cartos e había que baixarlle a cabeza. Podía cumprir pra algunha ocasión”, p. 210; inda non hai tantos anos polos camiños das nosas parroquias o paisano tiña que quitar a boina ou o sombreiro cando se cruzaba co cacique: digo o pecado e non o pecador, pero son datos de moi boa man, de  xente que o viviu).

Boa hora ‘unha hora prudente: nin moi tarde nin moi cedo’ (“Agora que xa se abriron as escascas, ¡quén o pilla na casa a boa hora!”, p. 16; “pechábase de boa hora”, p. 20). Por Trasdeza, unha boa hora significa ‘un bo momento’ climatoloxicamente falando (Mira agora que boa horiña temos).

Boca rota ‘blasfemo, amigo de blasfemar’ (“Sentía que era ignorante, arroutado, boca rota, inda que con ela botárase de melindroso e finiquiteiro”, p. 170). A frase recóllea con ese significado Eladio Rodríguez (no DdD) e tamén Noriega Varela (TILG). A imaxe é moi plástica e enténdese ben: temos en castelán manirroto, onde o proceso mental é o mesmo. Aquilo que está roto non garda ben o que non debe saír.

Botar terra ‘ocultar, silenciar algo interesadamente’ (“Houbo logo quen botóu terra ó asunto porque alí andivera metido un señor”, p. 208). Outra forma moi galega de dicir o mesmo: Calar o conto (dicimos que é unha forma moi galega porque no noso idioma conto é palabra altamente polisémica).

Botarse de + NOME ‘finxir ser + NOME, aparentando ser + NOME, gabarse de ser + NOME’ (“Acendía un cigarro o Fontes botándose de home forte”, p. 192). Tamén se pode expresar esta idea co verbo dar, “dala de home forte”.

Camiñar cos tempos ‘adaptarse aos modos e mentalidade de cada tempo, de cada época vivida’ (“Eu sentindo a verdade do que vostede di, coido que é preciso camiñar cos tempos”, p. 180). No lugar do verbo camiñar poden concorrer outros verbos, como andar ou ir.

Cara de ferreiro ‘cara de enfado, de mal humor’ (“Os patrós conselleiros, que se sentaban nas adegas para debullar uns chourizos e trasfegar as xerriñas do novo, puñan cara de ferreiro a aquela revolución”, p. 206). Hai máis posibilidades para expresar esta noción: cara de corno (queimado), cara de inverno, cara de mala uva, cara de non, cara de sapo, cara de cu. A asociación entre esa cara e ese oficio virá pola cor negra con que se tisnaría un ferreiro ao traballar o ferro.

Casa grande ‘casa importante pola súa riqueza e/ou poder’ (“¡Boa sementeira hai na casa grande de Trasouto!”, p. 42). Pode ser sinónimo de pazo. Na terra da nosa nai, Valdeorras,  sempre se dixo así, por exemplo no Barco temos oído falar da Casa grande de Viloira.

Chamar a terra por ‘estar próxima a hora da morte de’ (“Era unha vella, velliña, probe curtiza que estaba chamando a terra por ela”, p. 34). A cosmovisión que subxace é de puro animismo, visión mítica.

Chegar/ir ó cabo do mundo (pondera unha acción heroica, un feito esforzado que serve para enfatizar o valor da persoa capaz de facelo) (“ Sabíalle buscar as cóxegas do esprito e con il rían e por il eran homes pra chegar ó cabo do mundo”,  p. 118).

Chuchar os miolos ‘influír en alguén ata facerlle perder o siso’ (“Unha pesca loira tíñalle chuchado os miolos”, p. 48).

Co gallo de ‘con motivo de, por causa de’ (“Co gallo dunhas novas sobre plas de estudos eclesiásticos, o crego falóu ben e barato da posición da Eirexa e da Ciencia”, p. 180). A palabra gallo, da familia de (a)galla, gallar, esgallar, gallado, galladura, galleiro, galleta, galleto etc., alude, entre outras acepcións, a un pau en forma de Y que se pode usar para soster pólas cargadas e outras cousas. De aí a derivación secundaria que nos ocupa: con ese gallo ‘sosténdose aí, con esa base ou motivo’. A nosa palabra, gallo, correspóndese exactamente co castelán gajo ‘póla, rama’.

Coma a gaita na festa ‘moi coñecido, sabido por todos’ (“A Sabela encarregóuse de contar os amores da irmá pois os Doncos en tocante a sagredos eran como a gaita na festa”, p. 215). A gaita non podía faltar nunha romaría, é un símbolo da nosa tradición. E está claro que o seu son se oía por todas partes... Outra forma de ponderar o coñecido que é algo consiste en comparar coa ruda: coñecido coma a ruda (a causa do cheiro intenso e característico desta planta, moi buscada, ademais, para remedios caseiros).

Coma a palla do centeo (pondera a calidade de ser fino, delgado) (“Ía soila, e seu corpo fino e levián como a palla do centeo hastra locía na escuridade da noite”, p. 39). Frase prototípica do noso cancioneiro popular (Delgadiña de cintura coma a palla do centeo).

 (A biblioteca de don Ramón no seu pazo de Trasalba)

 

Coma a un can [referido á forma de tratar a alguén] ‘de mala maneira’ (“Vamos, hom, ou o sancristán vainos escorrentar como ós cans”, p. 192). Outro núcleo, o can, de numerosísimas unidades fraseolóxicas. Recordade que a palabra can vén do latín, mentres que a forma perro é onomatopeica, expresiva. E relembrade tamén que  non é unha raíz descoñecida en galego: espirrar/esbirrar, berrar, berrido, perrencha, emperrencharse, esperrear, (verde) perro etc.

Coma as cabras (pondera a nugalla) (“Tiña un criado vellote, borrachón e nugallán como as cabras”, p. 51; “malicioso e nugallán como as cabras”, p. 133). En Trasdeza, ademais, as cabras son unhas mentireiras (Mente coma unha cabra, o cal nos trae á memoria aquel conto recollido polos irmáns Grimm, onde –efectivamente- aparece unha cabra moi embusteira).

Coma as cobras ‘a rastro’ [úsase xeneralmente con valor ponderativo, de reforzo da propia expresión a rastro] (“Entón, ó zorro, coma as cobras, chegaban ó segredo dos cartos, e ás apalpadelas enchían as faltriqueiras”, p. 169). A frase, se me permitides a expansión admirativa, ten pedigree, porque a usa Rosalía de Castro: Premita Dios que te vexas/ Cal as cóbregas arrastro. A voz cóbregas é mera variante de cobras. Tamén podemos usar a frase sinónima coma as miñocas.

Coma garduñas (pondera a forma raposeira, silenciosa, de proceder) (“Entraron baixándose rente ó chan, coma garduñas”, p. 62; é un caso dubidoso: a voz garduña úsase tradicionalmente como insulto directo –co valor de ‘ladro’- ou como alcume; dubidamos de se estamos diante dunha fixación idiomática local ou dun símil literario pedrayano; no CORGA documentamos máis listo cás garduñas, en X. Lama; hai unha certa tendencia a que este animal que rapina entre a formar parte de certas imaxes fraseolóxicas).

Coma se fora onte ‘coma se estivese recente; con viveza, doadamente’ (“De vello representábase coma si fora onte a escea”, p. 48).

Coma un adoecido (valor intensificador, enfático) ‘moito’ (“Xa pola mañán xurara como un adoecido porque os estribos ían demasiado baixos”, p. 107).

Coma un allo (precedido de adx. como listo, agudo) ‘moi listo, moi agudo’ (“Foi o Corda, que era agudo como un allo, quen atopóu o sagredo dos cartos”, p. 38; a planta do allo medra dereitiña, tesa, e ese é o sema [o estar recto, en posición de quen atende desde o alto o que está abaixo e vixía] que serve de ponte para pasarmos ao sema de ‘agudo, sagaz’). En portugués documentamos: “ser um alho Diz-se de indivíduo esperto, sagaz” (en: Dicionário de expressões populares portuguesas, de Guilherme Auguso Simões).

Coma un boi (pondera a fortaleza) (“E xuntarei homes da Limia –outos, lanzales, loiros, jhomes de ouro, fortes coma bois”, p. 120). Temos comentado noutras ocasións a poderosa capacidade deste nobre animal –cada vez máis escaso entre nós- para xerar fraseoloxía. Hoxe quixera ofrecervos este fragmento tomado do TILG: Para soster o bandallo/ que chupa como unha palla/ cada noite fanlle falla/ os cartos que custa un boi. O que custa un boi é paradigma de moita riqueza. Por iso xa os gregos o tomaron como animal de referencia: unha hecatombe, cen bois sacrificados. O súmmum do esforzo, do sacrificio.

Coma un can de perdices (pondera o bo olfacto) (“(Chacho, qué bo bafo solta ese tinto”) dixo o Fontes, coas nocas latexantes como un can de perdices”, p. 221).

Coma un can sen dono (pondera o estado de soidade, abandono ou desatención en que está ou vive unha persoa) (“-Meu señoritiño –dixo a moza graciosa e natural- vosté polos camiños como un can sen dono”, p. 39).

Coma un coiro (precedido do adx. seco) ‘moi seco, moi enxoito de carnes’, (referido á inxesta de alcohol) ‘moi cheo de alcohol, borracho’ (“O Tenacio, feixe das milicias, seco coma un coiro e coma un coiro sempre cheo de viño, saltóu cos seus consellos” (p. 33).

 (Arco e rúa de Mazarelos, en Santiago de Compostela. Na rúa de Mazarelos vivía o Paio, o protagonista do libro "O Estudante")

Coma un cepo (pondera a seriedade) (“O fidalgo estaba tolo por rir, mais o abade seguía serio coma un cepo”, p. 71).

Coma un demo (pondera a fealdade) (“Ela era fea e cacarañada como un demo”, p. 121).

Coma un fuso (pondera a dereitura) (“Outras veces erguíase pola noite, dereito como un fuso”, p. 92).

Coma un gato enxaneirado (pondera a intensidade dos berridos) (“Voume dormir outra volta, pois pola noite berras como un gato enxaneirado”, p. 136).

Coma un lobo (pondera a impaciencia por acometer) ‘con ánimo violento’ (“Todos estaban impacentes polo asalto, como os lobos”, p. 48).

Coma un neno (co vbo. rir) ‘moito’ (“Pasaba a vellez nunha silla poltrona rindo como un neno”, p. 47); (pondera a sinxeleza) ((“E xuntarei homes da Limia [...], sinxelos como nenos”, p. 120).

Coma un pauferro ‘moi rexo, moi duro’ (“Había en Ourense un xeneral rexo como un pauferro; que non lle viñeran con historias nin ameazas”, p. 36-7).

Coma un penedo (pondera a dureza, a resistencia) (“Mantendo ergueita unha testa forte e curiosa, desamparada do capuchón, laborada finamente pola erosión das paixós conteñidas do mosteiro e sóilo forte coma un penedo frente da catástrofe”, p. 85).

Coma un rato (pondera o estado de permanencia agochada e case que oculta) (“Pois o boticario, metido no seu burato como un rato, foi o que dispuxo o priego explosivo”, p. 91; no CORGA documentamos agachadiño coma un rato, en Darío X. Cabana; acubillada coma un rato, en Xesús M. Valcárcel etc.).

Coma un sapo (pondera a calidade de pezoñento) (“Don Caetano estalles aparvado, pezoñentos como sapos os fillos pequerrechos, sin nai, deixados na porcallada das camas”, p. 92; é un caso dubidoso: a medio camiño no proceso de fixación idiomática; ben é verdade que o concepto do sapo pezoñento está na fraseoloxía _botar sapos... pola boca-, pero a UF  comparativa tradicional –coma un sapo- está cargada doutros valores semánticos: coma un sapo pondera ou reforza a imaxe do ser esparrado/inflado/barrigán/feo/que rebenta/que bufa...).

Coma un xudeu (expresión xenófoba, valor ponderativo) ‘moito’ (“Mentindo como un xudeu”, p. 23).

Coma un segredo ‘celosamente’ (“Mais poucas vegadas raiolaba a súa beleza na tenda do pai. Estaba gardada como un segredo”, p. 162). Frase bonita, sinónima neste contexto de como ouro en pano. Fica na nosa mente a dúbida de se a frase gozará da suficiente fixación ou se deberiamos considerala de creación literaria pedraiana. Pero documentamos outros tres casos no CORGA tamén co verbo gardar, e no TILG apreciamos un delicioso uso co verbo vivir: “Vivo [eu] como un segredo”. Dámola, xa que logo, por boa, cun suficiente grao de fixación idiomática.

Coma unha cereixa (pondera a roxez ou o rubor) (“O Paio, colorado como unha cereixa, apenas respondéu”, p. 154). Tamén se pode ponderar esa calidade co pemento e mais o caravel.

Coma unha cobra ‘serpeando’ (“auga vital decorrendo coma unha cobra polo eido”, p. 30).

Coma unha donicela (pondera a listura) (“Era listo como unha donicela”, p. 134). Noutrora a donicela era usada para a caza dos ratos: vén á cabeza a cantiga alfonsí número 354, onde a Virxe salva o animaliño, moi querido polo rei, de ser trillado polas patas do cabalo: aí lemos: unha bestiola [...] a que chaman doneciña os galegos.

Coma unha lagarta ‘moi astuta, moi arteira’ (“A Tutana, que era lista como unha lagarta, ben se decataba”, p. 167). A frase ten un uso sexista, en canto que se aplica só ás mulleres e nunca cun signficado positivo. Aquí Pedrayo tampouco lle confire un valor totalmente negativo. O lagarto, e xa non digamos a lagartixa, é un animal escorregadizo, moi vivo, de aí a semántica derivada.

Coma unha lapa ‘con forza, con insistencia; de maneira tal que é difícil desapegarse’ (“Os ollos como lapas prendíanse ó branco colo da rapaza”, p. 172). Outras estruturas comparativas para expresar a mesma idea son: Coma un arneirón, coma un can ao cu, coma un lambizo,  ser unha lendia.

Coma unha Madanela (expresión ponderativa usada co vbo. chorar) ‘moito’ (“Misia Xacinta choróu como unha Madanela”, p. 26).

Coma unha manivela (pondera a delgadeza) (“O Torto era home de arredor de corenta anos, de bo corpo, fraco como unha manivela”, p. 57).

Coma unha mazá (pondera o aspecto san e saudable) (“Non o entendo –decía desfeito-, onte estaban sans como mazáns”, p. 211). Hai outras comparanzas posibles para ponderar este aspecto: coma un buxo, por exemplo.

Coma unha pomba (pondera a mansedume e a dozura) (“Calada, maina, doce coma unha pomba”, p. 21); noutro lugar Pedrayo usa este símil fraseolóxico para ponderar o medo que fai tremer, como o que experimenta a pomba á vista da ave rapaz: “Tremaba como unha pomba”, p. 172.

Coma unha táboa (pondera a lisura) (“Peito raso como unha táboa”, p. 96).

Coma unha trabe (pondera a fortaleza) (“Os dous xemelos do Viso, fortes como trabes”, p. 121).

Comerlle a raza ‘causar desesperación, corroer ou envelenar o ánimo’ (“Comíanlle a raza dúas xenreiras: a Xenara Corda e don Xosé María”, p. 74).

Como ninguén se vexa ‘malamente, en maneira tal que non se lle desexa a ninguén’ (“E il, o probe, vivindo como ninguén se vexa”, p. 97)

Coriscar un aire de lobo ‘ir moito frío’ (“Son eu, xente do pazo. Franqueade aixiña que corisca un aire de lobo”, p. 27. Fóra deste contexto, non documentamos a frase, pero non dubidamos do seu valor idiomático na fala que rodeou a Pedrayo naqueles tempos en que adquiriu o dominio da lingua do pobo. Documentamos no CORGA ‘noite de lobos’ cun valor próximo ao cast. ‘noche de perros’. A frase pedrayana está formada en paralelo ao francés Il fait un froid de loup, fixada no idioma galo. No CORDE aparecen algún caso para noche de lobos -recordando como si volviera a vivirla mi incruenta y molesta noche de lobos, en Cuéllar Gragera, Antonio, 1954, CORDE- pero ten valor literal (nun contexto en que se fala da caza dos lobos, unha noite en que baixaran os lobos ao camiño...), falta a fixación, non callou nunha unidade idiomática para significar tempo meteorolóxico adverso, duro.

Cos pés pra diante ‘estando morto’ (“Moito se tiña lembrado del nos longos meses do inverno. Somentes no lugar da Pedreira tiñan saído da casa cos pés pra diante tres veciños”, p. 205). A frase pide normalmente un complemento adverbial de lugar (o lugar de onde saes ou de onte te sacan); hai variante documentable no mesmo Otero Pedrayo: saír por pés alleos.

Dado con todos ‘sociable’ (“Como era faladeiro, guapo e dado con todos, fixo verdadeiras amistades”, p. 231).

Dar cheda ‘axudar, botar unha man’ (“Non deixaban de seren serviciás e amigos dos veciños pra lles dar cheda nalgunha angueira”, p. 36).

Dar o corazón ‘presentir’ (“Dame o corazón que non chega a ollar os centeos do San Xohan dende aquilas tristeiras fiestras”, p. 241). Tamén se pode dicir, co mesmo valor semántico, dáme a alma/o corpo. Son frases fermosas, pero máis fermoso é aínda se cadra o modo de medir o tempo, a través dos labores agrícolas. Son os ciclos amados por don Ramón, a sementeira, a castañeira, a centeeira... Válidos para ir marcando o devir humano.

Dar verba ‘falar, dirixir a palabra’ (“¡Qué vería Misia Chinta na faciana do fillo! Pois sin darlle verba volvéu ó seu cuarto”, p. 43).

Darse con todos ‘levarse ben con todos, ser unha persoa moi sociable’ (“Dábase con todos, entraba nas casas do lugar, non tiña reparo en pasar un serán de nordesía, arrebuzada no pano mantón, diante dos homes da poda ou da caba”, p. 141).

De acarranchapernas ‘apoiado ou sentado nunha superficie cunha perna a cada lado’ (“Un rubíu con grandes precaucións unha táboa pra sufincar no tellado veciño e roubar os xamós cruzando a rúa na escuridade, de acarranchapernas”, p. 196; temos que entender que o ladrón iría cabalgando sobre esa táboa tendida; esta frase fai paradigma con unha chea de variantes: A carranchapernas, ás carranchapernas, a cabalo, a cachapernas, a escarranchapernas etc. Non creades que hai menos variedade no español peninsular (e local): a garraminchas, en bomborombillos, en cuncurumbillos, sen esquecer a máis común a horcajadas, pola forma da curva que describen as pernas cando as escarranchamos, cando as abrimos moito como as dúas paticas dun compás de debuxar, en ángulo obtuso: aquí a raíz (es)carr- parece conmutar pola raíz parr- : dános idea de algo que se espalla, se abre e se estende asemade..., pero debe ser unha falsa impresión, unha conmutación só aparente: carranc- ten que ver máis ben co sema do que mal camiña, do carrancudo, porque leva canchesas as pernas, demasiado abertas ou demasiado separadas para andar ben).

De boa hora ‘cedo’ (“A cama deixada de boa hora pra vixilar as labouras dos eidos”, p. 184). Documéntase na obra estudada en máis dunha ocasión con este valor.

De corazón ‘con todas as potencias da alma; sinceramente’ (“Son Xosé María sentíu de corazón ó irmán”, p. 47).

 (Vista xeral do que Pedrayo chama "O Coto de Ushna", en gaélico Uisneach, un espazo que ocupa o corazón de Irlanda, un dos espazos simbólicos -xunto con Oseira, e Compostela- da obra "Os camiños da vida")

 

De esguello ‘de forma atravesada, atravesadamente,

 con animosidade’ (“E por isto moita xente na aldea ollábao de esguello”, p. 143).

De longa data ‘de antigo, desde hai tempo’ (“O señorito das Tres e o escribano coñecíanse de longa data”, p. 118).

De lonxe en lonxe ‘de forma moi espaciada no tempo; de tarde en tarde’ (“Onde recibían de lonxe en lonxe, as visitas de amigos sperados por légoas de andadura”, p. 18)

De peitos ‘debruzado’ (“Dixo o monxe póndose de peitos no grande balcón de ferros traballados”, p. 15).

 (Grande pelouro no outeiro de Uisneach. Todas as fotos están tomadas de Internet)