VISITANDO

CAMANZO

Visitamos Camanzo, no concello pontevedrés que viu nacer a Xosé Neira Vilas, Cruces. Visitamos o mosteiro de San Salvador de Camanzo. Como filóloga (ou sempiterna aprendiz de filóloga,  mellor dito), hai tempo que agarimo (doulle amorosas voltas na mente) esa palabra. Paréceme un auténtico tesouro, que queredes que vos diga... Hai seres humanos que perden o sono por outro ser humano, polo pan noso de cada día, por unha idea, ou polo vil metal. Eu son dos seres que poden perdelo pola etimoloxía dunha voz. Xa vedes que variado é o mundo e as súas xentes. Camanzo foi fundado por un dos primeiros condes en pasar á historia de Galicia, don Betote (cuxa raíz, Bet-/Vett- , xa é sedutora de abondo). E o seu comitato ou condado, esa altomedieval forma de organización territorial, é o de Deça/Deza, situado case que no corazón, no carozo, no miolo da Nosa Terra.

 Cal é o étimo de Camanzo? Supoñemos que a raíz da palabra é a mesma que hai na familia de antropónimos prerromanos do tipo Camal/Camali/Camul(l)o/Camil(l)a. Estes antropónimos ou teo-antropónimos, que dan lugar a topónimos, aparecen amplamente documentados na península ibérica[1], quizais algo máis no occidente, mellor aínda, no Noroeste, e mais tamén na Galia e en Inglaterra, e non falta documentación en terra itálica, ligur. Esta opción é válida sempre que non xurdan novas documentacións, claro, porque podía darse que apareza un documento que nos diga que Camanzo antigamente se escribía con dobre a (*Caamanzo). Nós, salvo erro, non documentamos esoutra posibilidade. De aí que manteñamos a hipótese da raíz común a Cam-al-(a/us). O sufixo é fariña doutra muiñada. Deixarémolo para o apéndice final.

 (A arquivolta relembra algo a de Carboeiro, fundación posterior na que intervén dona Tareixa, filla do conde don Betote)

Este día chovía e as augas do río Ulla case querían saír de madre na Ponte Ledesma (quede para outra ocasión ese preciosísimo lugar coa súa historia heroica). Iamos acompañados da miña irmá arqueóloga e moito me gustaría poder penetrar con ela no claustro e ver esa centenaria –quen sabe se milenaria- parra venerable, pedraiana, que orna ese curro interior adxacente ao mosteiro, como noutrora: hai máis de vinte anos visitaramos por primeira vez Camanzo, eran os nenos moi pequenos, e tiveramos a inmensa fortuna de dar co señor párroco, un cura valleinclanesco, sabio de aldea, poderoso comunicador; dixéranos que andaba por facer o xeito de pillar o garduño -que lle roubaba as galiñas?, aí xa non recordo ben-, e mostrounos a parra, cunha vide cuxo tronco tiña o grosor dunha boa maceira, cousa bonita!, e comentara con orgullo: “estiveron noutronte os duques de Baviera [si, houbera no pazo de Oca unha voda con invitacións cursadas pola propia casa de Alba e eses señores duques –isto parece unha nota cunqueiriana- estiveran certamente pola contorna], deilles a probar o viño e aseguráronme que nunca cataran un caldo tan excelente”. 

 (Paisaxe que se domina desde a porta do mosteiro: vedes que esta é terra de viñas; de feito aí preto, baixando á esquerda, hai unha adega de viños con denominación de orixe "Rías Baixas". Esta foto foi feita por Charo Soto)

 Logo mostrounos o claustro, a parte renacentista, aló moraran freiras no seu momento, XVI ou por aí, e lemos xuntos un escrito gravado na pedra dese século, unhas palabras que non logro recordar desde logo pero que me deixaran impresión de seren poéticas e proverbiais, dun alto e nobre contido. Vinte anos, malia o tango, son anos. Quixen volvelo ver, darlle un saúdo, pero –aquí decátase un do excesivo optimismo que ás veces nos posúe- os tempos mundanos son pasados xa para este cristián. Séxalle sempre a terra leve e descanse en paz. Connosco fora un moi bo anfitrión. 

En fin, se no verán logramos entrar de novo ao claustro, prométevos unha segunda parte. Quizais non estivera de máis programar algunha que outra franxa horaria mensual (qué menos) de visita para os foráneos... Digo de forma oficial, a cargo do erario público, claro. Pero en época de crise ou poscrise pouco se pode pedir aínda, sempre hai prioridades, e os que amamos tanto a cultura e a nosa historia alimentámonos como mellor podemos. Hoxe chegamos ata aquí. 

Volvamos agora ao entretido plano filolóxico. Algo máis sobre esa base hipotizada: Camal(a/o/i): documéntase moito en toda a península, pero algo máis cara a Occidente. Só na citania de Briteiros, por poñer un caso representativo, aparece varias veces. En principio é un antropónimo. Pero non se descarta a veracidade de consideralo antes un teónimo. Sería entón un teonomástico (palabra que eu xa lle lin a Caridad Arias). Teónimos no NO da península non faltan: recordade que Untermann consideraba este territorio o máis rico de Europa en teónimos (aí tedes Brigantium ou Brigantia, esta última con sufixo en feminino creo recordar que aparece en textos de Orosio e desde logo é o feminino o que aparece no étimo da cidade de Braganza). En Francia, sen ir máis lonxe (para que habiamos de ir máis lonxe, por outra banda: os derradeiros estudos xenéticos din que a distribución na península ibérica dos haplogrupos [do cromosoma Y]  é cuspida á da Galia), os expertos consideran Camulos un teónimo:

 •  Andecamulos [ personnages sur inscriptions (de Abacius à Avorix) ]
 •  Andecamulus [ personnages sur inscriptions (de Abacius à Avorix) ]
 •  Camulissius [ personnages sur inscriptions (de Cabalius à Curmisagus) ]
 •  Camulos [ divinités gauloises & gallo-romaines (de Cabuniaeginus à Cuslanus) (Les) ]
 •  Camulosessa (?) [ villes brittones [de Cadbury à Cunetio] ]
 •  Camulus [ personnages sur inscriptions (de Cabalius à Curmisagus) ]
 •  Leucamulus [ personnages sur inscriptions (de Labeo à Lutussia) ]
 •  Moricamulus [ personnages sur inscriptions (de Maccarios à Muccasenia) ]
 •  Toutocamulus [ personnages sur inscriptions (de Taliounia à Trougillus) ]

(en: http://encyclopedie.arbre-celtique.com/encyclopedie.php; negriña nosa).

Que é o que significaría esa raíz (Camal-/Camul-)? A ciencia certa só Deus o sabe (lamentablemente non temos a man o traballo de Cuevillas sobre a onomástica prerromana galega, pero procuraremos ver que achega o ourensán a este tema). Os franceses din isto:

“Camulus - Nom masculin rencontré sur deux inscriptions respectivement découvertes à Freistritz (Autriche) et Any-Martin-Rieux (Aisne). On retrouve dans son nom le terme *camulo- signifiant "puissant, champion". Mais ce nom peut avoir un caractère théophorique, puisque Camulos est une divinité celtique connue. La forme féminine, Camula, est également attestée.” (Negriña nosa).

Mentres non se escriba algo concluínte, con isto nos quedamos. Parécenos dunha fermosura incontestable. En irlandés antigo tamén vimos equiparadas as dúas variantes: Camu-/Cuma-, raíz con que se designa un territorio (sagrado ou sacralizable) gobernado por un rei. Esa alternancia fai pensar tamén na palabra galega ‘cum-(io/e)’. Nada estraño situar un deus nunha montaña. Aí temos Larouco ou Candame/Candamio... Por certo que a carón de Camanzo está Candañedo.

Fica pendente o sufixo. Se damos por boa ou verosímil a raíz CAM-AL(A) (a vogal A é máis arcaica có U), hai que explicar como se chega a –nzo/(medieval) –nço. Necesitamos unha iode (un elemento vocálico capaz de facer evolucionar a consoante precedente, por exemplo un t en z: Bragantia > Braganza, vedes?, había un “i”). Hai dúas posibilidades, que o sufixo tivese un c ou que tivese un t.

No primeiro caso o modelo é Vimianzo. Non sabemos tampouco a ciencia certa o étimo dese guapísimo topónimo coruñés (de Vimianzo vén o noso amigo, e profesor de moitos de vós, Antonio Fondo, un grande entre os grandes, e non só porque sexa altísimo fisicamente, senón en sabedoría e amor á terra). Porén, en varios lugares o eximio lucense Nicandro Ares, relaciona este topónimo com Viminiacum (unha cidade celto-romana na vella Moesia, hoxe Servia:  alí había estacionadas varias lexións que serían as que trouxeron e levaron dun extremo a outro do imperio ese topónimo: vemos outro en León-Palencia e outra aínda máis en Galicia). Aparece documentada a variante metatizada Viminacium[2] (ou con “i” xeminado, multiplicado por contaxio analóxico), base de Vimianzo (pasando por un *Viminacium> *Vimi(n)ancio, con xeración dunha nasal sempre por contaminación ou contaxio, posiblemente da nasal final e da precedente). Unha nasal final e unha precedente tamén a hai en Camalicum (forma documentada no corpus Hispania Epigraphica, dispoñible na rede). Unha base semellante hai que hipotizar para chegar a Camanzo: Camala+ -acum, talvez un *Camaliacum>*Camaliacium> *Cama(l)ancio> Camanço/Camanzo.

Cabe unha segunda posibilidade, un sufixo con t, do tipo –ntium/-ntio. Na Galia documentamos formas como: Camulatia, Camulatus, Camulatucus  (e incluso unha forma galo-grega na Provenza: Kamoulatis). Entre nós hai máis dun caso de topónimos de orixe non latina en –ntia/-ntio (Alisontia-Elsontia –estudadas por Menéndez Pidal e retomadas polo grande Abelardo Moralejo no seu libro Toponimia Gallega y Leonesa- , Bragantia ou Bregantia, Brigantium, Carrantia -documentación do s. X,  actual Carranza en Biscaia-, Numantia ou Nomantia, Palentia ou Pallantia, Segontia, Untia -o vello castro de Betanzos-, a forma ‘Salamantica/Helmantica’, Verontia -documentación de 1225 do Mosteiro de Sta. Mª Melón, CODOLGA- etc.). Dá a impresión de termos un sufixo especificamente apto para toponimizar... O sufixo de orixe non latina –atos/–atus/-antus, en troques,  sería antroponimizador (Ambatus, Abascantus, Carnutus, na epigrafía hispánica; Abucatos, Adnamatos, Ambigatus, Atecnatus, Ateratos, Atespatus, Camulatus, Segontus, Virocantus etc. , na epigrafía gala). Conforme esta segunda hipótese teriamos a seguinte cadea evolutiva: *Camala + antium/antio > *Cama(l)antio > Cama(a)nço/Camanzo.

 (Todas as fotos foron feitas por Puri Soto e José Mª Ruiz)

---

[1] Di o investigador Bruno P. Carcedo de Andrés, falando de Camali e Camalicum (sería este último unha “agrupación familiar” segundo el): “Parece claro, en cualquier caso, que, dada la dispersión de los testimonios de este antropónimo, este nombre parece exhibir un cierto sesgo occidental”

(en: file:///C:/Users/Luis/AppData/Local/Temp/Dialnet-AlgunosApuntesDeAntroponimiaAntiguaLaRioja-3308868.pdf)

[2] “Poderíase citar unha inscrición romana de León (…) e outra de Tarragona, na que figura unha muller da tribo Viminaciensis (…). Elas indicarían que tales persoas eran naturais de Viminacium, unha cidade dos Vacceos cerca de Palencia, citada por Ptolomeo (…). A este propósito quizabes sería útil traer aquí o que escribe A. Montenegro Duque (…): “… es notable el hecho de que tal topónimo [Viminacium] encuentre su homónimo en el vasco Mimenza y Mimentza””. Nicandro Ares Vázquez, Estudos de toponimia galega I, pp. 555-6.

 (Do libro "Citania de Briteiros e Castro de Sabroso" de Mário Cardozo)