LENDO A

LENDO A DIESTE

Lendo a Dieste cos rapaces de cuarto da ESO unhas cousas levaron a outras, coma cando pillamos unha cereixa do cesto e veñen en gramalleira, unhas enguedelladas nas outras.

Estabamos lendo concretamente o relato sobre da morte do Bieito (xa sabedes, ese tan ben medido, dosificado; ese onde as dúbidas do narrador se fan carne e os vaivéns do seu pensamento pusilánime se prestan a unha serie de ricos comentarios humanos e literarios). Cando chegamos ao momento en que a muller colle o cadullo de terra e o bica, antes de botalo enriba da caixa do defunto que xa baixara á cova, eu tiven conciencia de que había que reflexionar sobre esa tradición tocante aos ritos que envolven a morte dun ser humano.

 (Magosto nos tempos modernos. Fotos tomadas da Internet) 

(Colar de zonchos)

E, naturalmente, ao estarmos no tempo en que estamos, tempo de defuntos, inda o vin máis claro. O primeiro foi interrogar eu os rapaces sobre ese punto concreto: E logo vistes facer iso algunha vez? E só Marta me contestou que si, que llo vira facer á avoa cando deron terra ao avó. E por aquí comezamos. Marta relatóunolo nestes termos: 

                A miña avoa chámase Francisca María Fraga Díaz. Ela naceu en Lugo no ano 1929, ten 87 anos. Aos 20 casou co meu avó, Tomás, e viviron 65 anos xuntos. Ata que o meu avó faleceu dous anos atrás. Tras a súa morte, o seu corpo foi cremado e un ano despois, enterrámolo na finca familiar en Abegondo.

                O enterro foi moi emotivo para todos e cando a urna xa estaba no oco no que vai descansar para sempre, a miña avoa bicou un anaco de terra e botouno enriba da urna. No momento pareceume estraño pero non preguntei.

                Hai unha semana pregunteille que para que bicara aquela presada de terra e explicoume que a súa nai fixo o mesmo no enterro do seu pai e como tamén a ela lle parecera estraño preguntoulle. A súa nai contestoulle: “Así a alma do teu pai descansará con un dos meus bicos e cando eu me reúna con el, relembrará o noso amor”.

                Non sei se a tradición é así ou é cousa da miña bisavoa, pero a min pareceume unha historia preciosa.

                               (Marta Roibás Zas, alumna de 4º da ESO no curso 2016-17).

Si que o é, unha historia poética. As avoas son unha fonte de augas iniciáticas para un espírito proclive á literatura. Un privilexio termos avós. O rito de bicar a terra nese contexto é, porén, consecuencia  de ser o cemiterio  un espazo sagrado, e non só para os cristiáns, como sabemos moi ben os que gozamos das películas do vello oeste norteamericano e relembramos a forte prohibición de pisar o home branco un cemiterio indio (vén á nosa memoria aquela secuencia da película de Sydney Pollack, As aventuras de Jeremiah Johnson, cando teñen que atravesar por un cemiterio crow). Terra sagrada a que recobre os nosos defuntos, merecedora de todo o respecto. De nenos moitos de nós beixabamos igualmente o pan cando o recolliamos tras caer ao chan. Pero volvendo ao bico do cadullo de terra que o personaxe diestiano bota na cova onde xa se depositou o cadaleito, documentamos un bico análogo en Asturias (cogen tierra, la besan, la echan en el hoyo, y dicen con temblores en la voz: -¡Adiós, Fulano, hasta el día del juicio...!, en La mitología asturiana, de Constantino Cabal, p. 64) e mais en Extremadura (No faltaban en este adiós las preces y las muestras de dolor, ni los puñados de tierra que, después de besarlos, arrojaban los familiares a la caja depositada ya en la tumba, en: http://www.funjdiaz.net/folklore/07ficha.php?ID=801, artigo de José Mª Domínguez Moreno), é dicir, non é unha tradición privativa de Galicia, senón –en principio- do occidente hispano. Como moitas outras tradicións relativas á cerimonia con que celebramos, representamos, selamos, sacralizamos o pasamento dos nosos. Iso si, aquí en Galicia ás veces documentamos cousas que nos sorprenden porque veñen unha e outra vez a recordarnos a vella irmandade co occidente atlántico europeo. Coma quen se reencontra cun vello amigo a quen había tempo largo que non vía. Vou comentar un par de datos curiosos, polo menos para nós. Sobre o primeiro, xa temos escrito algo nunha das revistas do Instituto, Alén da chuvia, e vouno repetir porque acabamos de coñecer unha familia da parroquia de Sésamo e tanto a nai, de setenta e poucos anos, coma as fillas, de corenta e tantos e cincuenta, recordan de rapazas telo vivido. 

Foi o meu pai, nado coma a avoa de Marta, no ano 1929 aquí na Coruña, moi preto da igrexa de Santa María de Oza, concretamente en Pedra Furada, inda que axiña baixaron a vivir á rúa Joaquín Galiacho, meu pai –digo- relembraba que sendo rapaces baleiraban e furaban as cabazas por estas datas, metíanlles velas acesas e poñíanas no camiño que levaba ao cemiterio, ao de Oza, e logo agachábanse para ver como a xente se asustaba e collía medo. Era unha trasnada que facían para divertirse. Idéntico costume contoume hai anos o meu amigo e ex colega Chema, xa xubilado, e a el xa llo contaba o seu pai, ambos os dous nacidos e criados na parroquia de Sésamo, a poucos quilómetros da Coruña. Chema dicíame que as cabazas co lume dentro colgábanse incluso das árbores nos camiños, sempre neste tempo de defuntos. As mulleres da familia antes mentada, en troques, din que se agachaban entre as silveiras... Canto teña tempo hei ver se cara ao norte do golfo ártabro, cara a Ferrol e Ortigueira taméns hai lembranza deste costume, cara a Arteixo algo preguntei pero non houbo resposta afirmativa. A tal tradición non é costal de palla: ten a súa importancia, porque é anterior á chegada das celebracións actuais (Samhain europeo ou Halloween norteamericano) que veñen de fóra. Recordade que xa os celtas da cornixa atlántica europea precristiáns baleiraban nabos, e logo, seguindo a tradición irlandesa cabazas. Por certo que ese costume que vemos nas películas de repartir caramelos e doces por Halloween deriva da vella tradición de deixar comida pra os defuntos que poden vir do alén neste día para visitar os vivos ou visitar a casa onde moraron noutrora... Recolle nese sentido Cabal que cando se fai o magosto (tamén neste tempo, claro, o tempo de defuntos é o tempo da castañeira) deixábanse antigamente castañas para eles (El “magüestu” de difuntos, aún más recientemente que en su día, se celebra el anterior. Y se comen las castañas en el campo a la vera de la hoguera, y al acabarse dejan unas cuantas y se dice de este modo: -¡Estes, pa que las coman los difuntos!, p. 67). Toda a vida se celebraron os magostos na nosa terra, inda os recordo cando eramos universitarios, os magostos no Pedroso. O meu home, de Trasdeza, non o recorda, e iso que é terra de castañas... El di que cando era neno non había tantas porque os castiñeiros debían de estar apestados. En Valdeorras si, por suposto. Miña nai relembra faceren os magostos tanto na casa como fóra, en plan comunal, comíanse as castañas e os homes bebían viño. Como recorda os colares de castañas cocidas: eran as rapazas as que levaban os colares (na lingua medieval dirían as gargantadas, bonita verba para traducir o castelán gargantilla) de castañas cocidas e enfiadas. Igual ca na Coruña. Eu crieime nos Castros e saïamos á rúa as nenas amosando con orgullo os nosos estupendos e nutricios ornamentos. O noso amigo Emilio Insua criouse no barrio da Torre e tamén relembra perfectamente aqueles colares. Penso que esas tradicións deberían perpetuarse e non converter este tempo nun mero Carnaval algo macabro. A morte ten inevitablemente esa connotación, pero integra moitas máis: é democrática e igualitaria (cantaba hai anos un cantauotor alentejano que nós moito escoitabamos na época das casetes, Vitorino:  Se a morte fose intreseira, / ai de nós o que sería, / o rico compraba a morte, / só o pobre é que morría), e lévanos a valorar moi ben a medida que envellecemos, cada momento de vida como único, por veces marabilloso, por veces irrepetible. Sen falar doutras concepcións de comunicación vivos-mortos, que xa nos faría quizais derivar a cuestións máis persoais, de pensamento transcendente.

Volvendo ao noso conto, a segunda curiosidade que nos achega aos pobos celtas versa sobre do coche ou carroza da morte. Contábamo María Lema, de Santa Cruz de Rivadulla (territorio mítico, entraba dentro dos dominios da Raíña Lupa: María Lema foi unha das miñas boas informantes sobre os atributos, a forma de ser de Lupa). Cando o seu pai estaba xa cun pé no outro mundo, deitado no leito de morte, ás veces incorporábase coma se oíse chegar o coche ese e exclamaba algo así como dicídelle que espere, que xa irei... aí está, xa chegou o cocheiro, xa vén por min...  María non entendía ben o que o seu pai dicía e supoñía que eran as inconexas verbas daquel que xa divaga ou alucina...  En Asturias tamén coñecen o coche da morte, dedícalle Cabal un capítulo, o ilustre mitógrafo cita idéntica crenza na Bretaña francesa (p. 57 e ss.). Evidentemente, en tempos pretéritos non era tanto un coche coma un carro ou carreta a que viaxaba polos vieiros dos países celtas na procura dos defuntiños. E ata aquí chegamos por hoxe. Quedamos coas ganas de comentar a posible etimoloxía para a voz magosto.

 (Igrexa de Santa María de Oza, onde fora o noso pai bautizado)

 (Cemiterio de Oza, A Coruña, onde o noso pai e mais o seu descansan: camiño deste cemiterio colocaba daquela a rapazada as cabazas con lume dentro para asustaren a xente. Tanto esta foto coma a anterior foron feitas por Charo Soto)