BUSCANDO PALABRAS

BUSCANDO PALABRAS

Volksgeist.  

 (Dieter Kremer minutos antes de impartir a súa conferencia: ao seu carón a lingüista Isabel Boullón, a quen o romanista dirixira a Tese de Doutoramento; a foto, de discutible calidade, é de Charo Soto)

Os neorrománticos (tamén os tradicionalistas como o coruñés Menédez Pidal) crían no espírito do pobo. Os homes do Grupo Nós, que estamos estudando estes días en segundo de bacharelato, teñen moito de neorrománticos e non marramos se dicimos que eran homes de espírito (desprezaban o materialismo). Castelao preocúpase no seu momento de cifrar cales serían ou son (depende da prótase ou condición “se iso existe”) os trazos diferenciais do ser galego. Supoñendo que iso exista, insisto, facendo un pobre xogo de palabras, mais debedes comprenderme: eu como o personaxe diestiano do relato sobre a morte do Bieito, tamén dubido. Insistamos un pouco máis: se existimos como pobo, os trazos identitarios que Castelao formula paga a pena relembralos: somos inevitablemente líricos, invádenos con frecuencia o sentimento da saudade, amamos o verde nutricio ata o infinito e posuímos un sentido do humor, ora tenro, ora escarniño.

 (Mapa da Romania: territorio onde se fala unha lingua románica)

Fomos a Santiago de Compostela este día outonizo oír unha conferencia impartida por un sabio alemán como alemá é a palabra Volksgeist, Dieter Kremer, un dos maiores expertos vivos sobre Onomástica galega. De volta na casa inevitablemente matinei querendo aprofundar coma o barbeiro de Castelao nalgunhas das cousas que dixo Kremer e entrei a bucío (esta frase tampouco é miña, débolla á lectura de No ventre do silencio) no Corpus Xelmírez, guiada nun principio pola curiosidade de ver cantos apelidos con orixe nos oficios atopaba (Kremer contounos que en Europa predominan eses apelidos, mentres que na península abundan máis os patronímicos –orixe no nome ou apelido do pai- e detoponímicos –orixe na terra, no lugar de nacemento e/ou quizais na casa familiar). A verdade é que atopei unha morea referidos a oficios, aínda que estatisticamente non sexan moi relevantes... Déixoos para outro día: o que verdadeiramente me fascinou e é o motor do movemento desta man que vos escribe hoxe, é a riada de alcumes cos que tiven a fortuna de dar. O Corpus Xelmírez, de libre disposición na rede, é outra sorte de tesouro. Engaiolante e divertido.

Sobre os alcumes como fonte posible de apelidos xa hai publicadas algunhas cousiñas. O propio Kremer e tamén César Oro, sen ir máis lonxe, teñen escrito certas páxinas. De feito, algún dos alcumes que recollo aquí xa foi citado por eles. Non importa: xa sabedes que é facultade marabillosa da comunicación literaria, escrita, a interrelación sempre produtiva entre tema, mensaxe e emisor: a mirada, o enfoque, a mente do emisor condiciona sempre o tema: nacen así novas mensaxes. Nun diálogo permanente, mentres haxa un lector interesado en recoller a remuda, en tender a man receptora e receptiva. Pero quería subliñar unha idea nuclear antes de lanzarme e lanzarvos os datos coas súas pequenas hipóteses interpretativas. A idea crucial de que o espírito escarniño é noso, galaico, galaico e portugués, galaico e hispano. O escarnio, o realismo sanchopancesco, esa incisiva voz con que cantamos e dicimos. E nos alcumes medievais hai moito escarnio. Podedes crelo.

AlCUMES MEDIEVAIS

(Dividímolo en 7 subtipos, dos cales hoxe subiremos ao blog 2 ou 3. Non sempre recollemos a data do documento;  non sempre temos seguranza, certeza absoluta nin moito menos á hora de procurar unha explicación, simplemente elucubramos o mellor que podemos, tomando como base o tesouro lexicográfico do DdD –Dicionario de Dicionarios, de libre consulta na rede-; todos os alcumes están tomados do Corpus Xelmírez; moitos dos alcumes son apelidos documentados na Galicia actual, verémolos outro día; á derradeira, deixádeme que vos faga unha observación sobre a Casa: a casa é tan importante como o lugar pero non é sinónimo total ou sinónimo perfecto do lugar; hoxe en día vemos en moitas parroquias como se denomina ás persoas pola casa, formando novos sobrenomes diferenciais e por veces alcumes: por exemplo, na parroquia do meu esposo fálase de Pepe de Vitorino, Xosé Ramón de Varela, Os de Casanova, Teresa de Elías, na de Rolán ou o propio Rolán (este último en Silleda), e non necesariamente esas persoas levan xa ese apelido ou ese nome, hai casos en que se refire ao pai ou ao avó, pero hai casos en que xa nin se sabe quen levou ese nome ou ese apelido, e noutros casos é o nome da casa; tamén a casa pode denominarse cun nome de oficio  e ese nome pode incluso pasar á persoa que por matrimonio, foi vivir a esa casa; se isto é así hoxe, tamén puido ser así na Idade Media, naturalmente).

1.      ALCUMES ZOONÍMICOS.

Eu Martin Peres dito avellon / Iohan Perez, dito boy / et de seu móórdomo ia dito Pedro Martíj́z nomeado Boy  (XIII) / Domingo Paiç Paiç dito Cabrita / Affonso Pelaz, dito Carneyro  (s. XIV) / Juan Carneyro / Pero iohannis dito cavalo / Pedro Ares, dito Corçino (DdD: corciño, diminutivo de corzo) / Domingo Perez dito Corço de Milmanda / Nuno da Curuja (S. XV) (podería tratarse dun toponímico, Nuno pode ter a casa alí onde canta a Curuxa) / Pero Esquio de Beba (S. XV) / Tareya eans falcoa (filla ou muller dun Falcón?) /  Pedro Moogo dito Gallina (1281) / Afonso de Galljñaas / Eu Johã Perez, dito Gallo / Martin Galos / Eu Pedro Eanes dito Gando / Johan Ganso (s. XIV) / Tereixa Gata / Johan perez dito gibarro (DdD: Xibarro ‘especie de cetáceo’) / Pedro Martinez dito Grilo / Pedro Lagosta /Iohan Fernandez dito Leyton /  Moni Martin dito Ossa (a escolla do xénero feminino talvez se deba á proverbial bravura ou crueldade da femia cando ve perigar os fillos) / Iohan Martin dito Poonbo / Afonso Fernandes Poupelo  (posiblemente da familia de poupa ‘bubela’) /Johan Martinez, dito Pulga / Vaasco Ratón / Gomes Rodriges Martin Serpe / Afonso Tenrreyro / Eu Lopo Uermuit dito Tibouba (DdD: Tiopa ‘toupa’; nós temos oído a variante Tioupa) / martin iohannis dito tourinno / Ruy Paez, dito Zerbo.

2.       ALCUMES-OFICIOS (OU CARGOS OU CONDICIÓN SOCIAL).

Iohan Perez dito Barroso (DdD: ‘canteiro’) / Domingo Perez dito Biteyro (Biteiro pode ser variante de bitilleiro, ‘persoa que fai vitillos’ e daquela sería alcume-oficio; dubidamos, en troques, que poida conmutar por bitelo/vitelo, se fose así sería alcume zoonímico) / Pedro Perez, dito bofom (DdD: bofón ‘buhonero’) / Domingo Eanes, dito Bozera (Parece estar por voceiro ‘avogado’, valor que se documenta ben na lingua medieval: , a quen polas nossas coitas | roga senpr ' e é vozeira, nunha cantiga mariana afonsí) / Ffernan portugaez e Pero eanes dito bulla clerigos de Bayona (pódese pensar nun clérigo como aquel do Lazarillo, que vendía bulas; ou é alcume escarniño por crer que ten bula para todo, por crerse autorizado para facer sempre a súa vontade) / Johan Perez, dito Carrella (O DdD di que carrella é un certo tipo de carrasco, e se buscamos a páxina inesquecible que escribe Eugenio Reguera y Pardiñas –sempre no DdD- sobre a voz carrasco, podemos talvez imaxinar que o dito Carrella podería ser un home pobre que tamén sobrevivía grazas a esa planta) / Fernan Gomes Pero Anes dito choupeyro pescadores (1318) (pescadores vai en plural porque se citan máis persoas antes; está claro que este Fernan Gomes se dedicaba  a, ou era especialista en pescar choupas) / J Lopez dito Conllaço (DdD: collazo ‘(ant.) Colono, persona que con la tierra, pasaba á poder del señor, el que cobraba el cánon por ello’) / Pedro Iohannis dito Corneyro (ou indica oficio – DdD: corneiro ‘el que trabaja en obras de asta ó cuerno’--, ou indica un atributo físico –dise do que ten amplas entradas na testa-, ou ben alude a un testalán) / Pedro Martinz dito dorna de Ponteuedra (sería propietario dunha dorna para pescar, ou máis probablemente, colleitaría –el ou un seu ancestro- viño, vendo o predominio absoluto no Corpus Xelmírez de dorna referida ao viño; DdD: dorna ‘nombre de vasija o artesa de madera, pero en especial aquella tinaja que se pone en los lagares para recibir el vino exprimido’; non é imposible ver un alcume escarniño para un bebedor)/  Roy Peres dito Ferreyro / Martin Ares, dito fuseyro (‘que fai ou vende fusos’) / Nuno Martinz dito Justiza / Iohan Fernandez dito Lavor (pensamos en que se gañaría a vida no traballo da terra, pero cabe pensar nun atributo) /  Eanes d -Arcos, dito meestre / Pedro Eanes dito mestre / Pero Perez dito mercador / Johan Martinez dito monteyro / Johan Iohanes dito Nateyro (DdD: “A los de Furcos (Cuntis, Po.) les llaman nateiros por dedicarse al negocio de la leche (nata)”) / Migeel Eanes de Puga dito Pedreyro / Iohan Perez dito pedreiro / Meen Rodriges dito pedreyro, caualleyro (aquí, visto que Meen era un cabaleiro, parece deducirse que o alcume pode referirse a un ancestro, como cando na parroquia dezá do meu home din Antonio do xastro, ou Alfonso do muiñeiro, porque o pai ou o avó exerceron ese oficio) / Iohan Perez dito Peon / Pedro Uidal dito Porteyro /  Eu Johan Marinz dito peyteeyro (DdD: peiteiro ‘peinero, el que hace ó vende peines’) /  Iohanis Eanis dito torneyro.

 (Convento de San Francisco, pé das murallas: hai probas documentais de que existía xa ese convento na Coruña de 1262, nun escrito de Teresa Yañez de Deza: "Et mando fratribus minoribus de Cruna"; noutro documento de 1279 a forma do noso topónimo é "Crunia")

 

3.       ALCUMES TOPONÍMICOS OU CON ORIXE EN XENTILICIOS

Martin Paez dito d –Alfaya (documentamos Alfaya como topónimo claro nun privilexio de 1284, no CORDE) / Johan Pérez dito d ' Asma / Eanes dito Boullon (DdD: boullón ‘Borbollón, erupción que hace el agua al hervir con algún ruido’; na lingua actual a palabra úsase moito na frase feita a boullón(s) ‘a cachón’, mais é posible supoñer un uso substantivo previo, boullón ‘cachón, fervenza’; como alcume pódese pensar nun valor metafórico, persoa que bole, inqueda, chea de vida, pero pódese pensar nun detoponímico: persoa –ou ancestro da familia- que naceu ou procede da casa que está na proximidade dun cachón) /Pedro Eaneſ, dito du Burral (posible topónimo, no Xelmírez documentamos flijgesýa de Burres; supoñemos que lexicamente a voz hai que emparentala con burrea ‘borrea’, da familia de borra/borralla) /  Pedro Pérez dito Carualiços / Petro Perez, dito Coſtas / Ferna Perez dito da Cruna (1280) / Domingo Perez, dito da Deueſa / Iohan Eanes de Gomariz, dito Franco (o máis probable é que aluda a un seu ancestro, desa orixe xermana; actualmente é un apelido relativamente común; en Italia é nome de pía) / Martj̃ Iohaneſ, dito da Maya (na Maya, Oriente, Cuba, viviran os meus avós anos largos: relembrade que as palabras tamén viaxan) / Rodrigo Eanes, dito Mioto (posiblemente nacido nas ribeiras miñotas portuguesas: pero recordade que sempre cabe a posibilidade de que xa non fose el o miñoto de orixe, senón un seu ancestro)/ Pedro Perez dito de Ribadeu / Martin Anes, dito de Ruuial (Ruuial aparece como topónimo, e en concreto como nome dun souto, no Corpus Xelmírez: no galego actual a castaña rubial é un tipo de castaña) /  Pérez dito Siuilla (1274) (a conquista de Sevilla, na que participaran moitos galegos, tivo lugar en 1248: logo este home puido traer de alí o sobrenome) / Pero Fernandez dito De Ual.

 (Foto tomada da Internet da lagoa de La Maya, provincia de Oriente, Cuba)