LENDO A

LENDO A GEOFFREY DE MONMOUTH

Relembraredes talvez que quedou pendente rastrexar pegadas da literatura francesa na segunda parte do Quijote. En abril escribiremos verbo do tema, e especialmente sobre a presenza de Merlín na obra cervantina.

Consideremos o de hoxe coma unha especie de adianto. Uns prolegómenos. Sempre experimentei unha fascinación especial por ese personaxe: debe haber unha especie de afinidade electiva pairando nas augas do Atlántico que bañan estas costas...

Inicialmente, hai un par de interrogantes sobre o personaxe: a orixe, en que terra están as súas raíces, e a orde de prelación entre materia oral e materia escrita. Onde nace Merlin, na Bretaña ou na Galia? Na illa grande de Bretaña, en Gales, por exemplo, ou no territorio francés? O mérito innegable da novelización da materia (e do tema concreto) é francés. O proceso importante do paso da oralidade previa, caso de habela pero tamén parece innegable, e da narración histórica (e/ou pseudohistórica) previa á literatura (o proceso da literaturidade) é un logro de seres que vivían en Francia (María de Bretaña que traballa sobre lais –lendas con maior ou menor lirismo- bretóns [e non podemos perder de vista que precisamente os seus relatos, os de María de Bretaña, son espléndidos testemuños da propia Materia como conxunción e connubio de dúas civilizacións: a da tradición celta e a da creación literaria desenvolvida nas cortes dos señores anglonormandos e do norte de Francia], Chretien de Troyes e o clérigo Wace) e escriben en francés. Ten sentido opoñer cultura celto-britona a cultura francesa cando enfocamos a xénese da materia merlinesca-de Bretaña? Francamente, é preferible centrarnos na unidade, nesa síntese prodixiosa que xera un dos núcleos de literatura europea máis potentes de todos os tempos. 

Existe un recoñecemento tácito por parte dalgúns autores acerca dunha literatura oral de procedencia céltiva que influíu de modo decisivo na produción de novelas (“romans”). Resulta difícil calibrar o grao de incidencia do mundo británico nestas obras francesas a falta de textos en lingua céltica que permitan unha comparación efectiva. Por iso, Jean Frappier chegou a soster que “a materia de Bretaña é unha invención francesa”. Porén, nela existen algúns indicios que revelan a supervivencia dunha civilización diferente (...). Xunto á materia antigua [enténdase, materia de Roma, Grecia, Troia...] comezaron a elaborarse unhas obras cuxa acción se desenvolvía nalgunha zona do mundo británico: Irlanda, Cornuailles, Bretaña “a menor” (ou sexa, a península armoricana), cuxos personaxes tiñan uns nomes procedentes das linguas célticas, do bretón, galés ou gaélico. Todos estes relatos configuraron a “materia de Bretaña” cuxas posibles fontes procederon na súa maior parte da oralidade, a diferenza das fontes da materia antiga (pp. 38, 39, en La novela artúrica. Orígenes de la ficción en la cultura europea, de Victoria Cirlot. Tradución ao galego nosa).

Cando volvemos a vista tan atrás no tempo, é obvio que falarmos de prelación materia oral-escrita non ten demasiado sentido: o oral non se conserva (só modernamente, coas gravadoras, cine e demais), o escrito si. Pero ás veces temos a clara percepción de oír a voz previa ao rexistro literario na propia letra escrita, ao seu través. Isto é importante e marabilloso á vez. Eis a forza primixenia dos cantos épicos, a forza da primitiva poesía que cautiva os homes do neotrovadorismo galaico-portugués, os homes da Xeración do 27, a forza do romanceiro que atrae coma as sereas a Ulises a Menéndez Pidal e os homes da súa Escola...

A materia artúrica fíxase (literaturízase) en boa medida, basicamente,  a través dunha obra escrita nunha lingua culta, a de Geoffrey de Monmouth. Este autor, normando-galés, escribe 

Vita Merlini, (A vida de Merlín), arredor de 1135. Con palabras de Cirlot, Merlín é descrito no texto coma un profeta. Hai unha serie de episodios nos cales perde a razón e vive nos bosques coma un animal salvaxe, de maneira semellante á de Nebuchadnezzar no Libro de Daniel. É, ademais, o primeiro libro en falar de Morgana, un personaxe que, posteriormente, será moi importante no ciclo artúrico. De Morgana xa falaremos noutra ocasión (ben merece un comentario especial). Agora interésame máis falar da obra deste clérigo que escribe en latín e que viste co traxe da verosimilitude histórica a figura de Merlin, o autor da Historia regum Britanniae, libro escrito antes de que pasaran cen anos da batalla de Hastings (en 1066), cando os normandos asentados no norte de Francia conquistan a Illa grande de Bretaña. Débolle ao meu colega Gundín que me mergullase a bucío (como diría Ferrín) na lectura desa obra, seguindo a moi boa tradución de Luis Alberto de Cuenca.

Aquí está o núcleo duro (a cerna) deste comentario semanal: hai que ler a Geoffrey de Monmouth, hai que ler dos albores da literatura atlántica europea. Da man de Gundín á miña: da miña á vosa: lede sen medo ao desánimo. Anque vos pesen os nomes, anque vos pareza imposible. 

Merlin aparece aquí tamén coma un arquitecto: solventa o problema da construción sempre atrancada porque dous dragóns roían as raíces... Estamos diante, outra lectura máis, dun mito fundacional (recordádeme que escriba dese tema: en Galicia sobran datos...). Hai no noroeste da nosa península ibérica, na fundación da catedral de León, un mito semellante (se en Bretaña eran dous dragóns, en León é unha toupa xigantesca: unha das variantes últimas publicadas está relatada por Alfonso García, os feitos sitúanse na época do rei Alfonso IX, o da Carta de Repoboación da Coruña, e o home que soluciona o problema chámase Gaspar Manrique, carpinteiro de profesión).

Tamén da inspirada mente de Merlín xorde no libro de Geoffrey  (ten outros nomes este home culto emparentado cos señores de Carleón, podédelo tamén chamar Galfridus Monemutensis ou Galfridus Brito) o episodio do “Círculo dos Xigantes”: Merlín aconsella que vaian a Irlanda e traian de aló as pedras do famoso círculo (trátase do mito de fundación de Stonehenge), e aí enterrerán os reis de Bretaña, Aurelio Ambrosio e mais o seu irmán, Úter, da xinea de Artur (non podo por menos de traer tamén eu á vosa memoria a historia recorrente en Galicia de seres míticos femininos que transportan menhires e/ou antas pola terra adiante, mentres fían na roca ou aleitan un fillo).

Unha lectura nutricia, xa volo digo... Dou as grazas a Xosé Luis Gundín, profesor de literatura, cervantista, amigo dos libros.

Non pecho este capítulo sen facervos sentir novamente aquilo... Dentro das liñas da historia escrita en latín de Geoffrey de Carleón ou de Monmouth (quen, de por parte, lera tamén a Gildas -s. VI-, a Beda -s. VIII-  e a Nenius –s.IX; posteriormente serán lidos por Shakespeare), latexa a vida: latexa a oralidade: latexa a linguaxe preliteraria do cantor, do bardo, da purísima oralidade primixenia. Mirade, escoitade, sentide:

Fulminado por el impacto, Flolón se desploma batiendo el suelo con sus talones, y exhala su alma al viento (p. 216 da edición de L. A. de Cuenca, a tradución súa é insuperable, o subliñado é noso: aí está a oralidade, a forma primeira, a metáfora para significar ‘morrer’)

Cando relata o momento en que Artur é nomeado rei, con apenas quince anos, á coroa que cinxe chámalle diadema do reino.

Hai máis casos paradigmáticos ilustrativos, pero non sigo porque xa falei moito. A conclusión é a que é: somos coma deuses bifrontes: dúas caras: palma e dorso dunha mesma man que dá literatura e dá vida: oralidade e escrita: palabra falada, palabra escrita.