xoves, 2 de xullo de 2020

BUSCANDO PALABRAS


FRASEOLOXISMOS E REALIDADE PERDIDA

 (Plano de Santiago de 1595 conservado no Arquivo de Simancas: vense unhas 9 portas na vella "cerca" ou muralla)

A fraseoloxía é unha especie de caixa das ferramentas onde se garda un pouco de todo. Cun atributo específico: o alto grao de conservadurismo lingüístico, o cal non quere dicir que non asuma ou integre innovacións, naturalmente. Esa é a dinámica do xogo: conservar e innovar. Conservar a tradición que querían os membros do Grupo Nós, e procurar progresar asemade. Como a toponimia, como a onomástica, a fraseoloxía é, insistimos, por antonomasia conservadora en grande medida. Coma a Terra, Galicia. Unha sociedade tradicionalmente agraria é sempre, case que por definición, conservadora. Igualmente o era Friúl, onde eu vivín, traballei e fixen amigos hai xa corenta anos. Tamén alí se falaba unha lingua minorizada,  o friulano, nada doado de aprender, por certo; desde o punto de vista da fonética eu recordo unha oclusivas palatais tremendas… En fin, como estamos ao que estamos, veñamos ao caso. Imos empezar pola delimitación necesaria. Cantas unidades traballamos? A ver un número máxico, doce? Parécevos ben? Non, son moitas (ando mal de tempo, meus queridos), partímolo ao medio,  que sexan media ducia.
1.      A tiña. Antes había máis tiña, a enfermidade esa dos gatos, que pode pasar aos cristiáns… É tamén os paxariños, cando estaban aínda coa penuxe, había zonas de Galicia nas que se dicía que tiñan a tiña. Coñecemos un par de frases vinculadas a este concepto: terlle tiña a alguén ‘terlle xenreira ou zuna’; aínda ten a tiña (esta equivale a dicir que inda non saíu do cascarón, coma os paxariños: logo non ten aínda experiencia); dárselle coma a tiña (xa vos dixen antes que era frecuente ver a tiña nos animais e ás veces nos cristiáns: de aí esta comparanza, úsase para ponderar o doado e ben que se lle dá algo a alguén, por exemplo, as cartas…); o xamón cómeo na cabeza dun tiñoso: a imaxe debe ser o súmmum do que produce terrexío ou grima… pondera o moito que lle gusta a alguén algo. Fixádevos, aproveitando o conto, en que a fraseoloxía se nutre de imaxes. Nada novo baixo o sol: tamén a memoria, o pensamento, se nutre das imaxes do vivido. Pero dentro do que son as pólas da árbore da linguaxe, a freseoloxía leva a palma en imaxinería. A imaxe é o motor número un na produción fraseolóxica, vaia.
2.      O carro. Non podía faltar, claro. Dubidei, que conste, está tan trillado… pero hai cousas coas que non se pode loitar: o carro gústanos, é un artiluxio que non sabemos cando naceu ou xurdiu e porén lévanos a pensar que naceu perfecto como Atenea da coxa ou da cabeza -din outras versións- do pai. Este día o meu cuñado buscaba con afán veciños na aldea do meu home que lle explicasen e axudasen a debuxar e escribir “tecnicismos”… Hai por aí, por Europa adiante, tumbas onde soterraron fermosos carros cos seus propietarios, hai carros de carros, faraónicos, bíblicos (Deus e carro de Israel!, ah, que beleza de aliteración…), celtas, indoeuropeos. Algunha frase bonita: ter carro ferrado ‘ter moitos cartos’ (había clases tamén, de madeira só, ou con ferro, como a ponte ferrada que dá nome á capital do Bierzo); ser un carro cansón ‘un lento moi lento, pousón’, a frase é da miña nai valdeorresa, de toda a vida… Vedes, outra cousa preciosa da fraseoloxía: somos moitas veces capaces de asociar unha frase cunha persoa e cunha terra. Un connubio marabilloso, diría. Unha última de mamá, coma se rousara un carro, máis común é coma se cantara un carro, pero ela usa o verbo rousar ‘dar a volta o carro’, tamén se di roncear e esa combinación fonética ‘ron, ron…’ xa nos fai imaxinar o ruído das rodas rousando… En estreita asociación -tede presente a semántica desta frase ‘non facer caso’- está aqueloutra frase que di falo eu ou canta un carro?, implícita solicitude de atención. Cando eramos rapaces de 7 ou 8 anos, subiamos ao carro que pasaba por detrás da casa dos meus avós no Barco e levaba as uvas (daquela todas eran viñas: desde o Castro a Veigamuíños…) a seren estrulladas, subiamos varios detrás e fartabámonos de pillar uvas, mentres o carro lentamente, cantaba, e as vacas do país espantaban as moscas, na calor inesquecible dos veráns da infancia.


3.       (O famoso e fermoso Carro Solar de Trundholm)
 
A porta da vila. Se cadra, esta porta é menos antiga có carro, se cadra é medieval. Ou de canda os romanos, que como sabedes tamén tiñan gusto e costume de facer murallas, nas de Lugo consérvanse nomes: a porta Miñá, por exemplo. A frase que nos fai abrir esta porta é esta: ser o víndeo ver á porta da vila, algo así como o chocalleiro de todos os veciños, ou se queredes en castelán, la comidilla ou el hazmerreír del barrio. Aquí na Coruña as murallas -a miña irmá sabe moito disto, volve traballar este ano, con colegas,  para un mellor coñecemento do noso patrimonio arqueolóxico- tiñan tamén as súas portas: non vos soa Porta do Aire, un sitio famoso pola loita na que se significara María Pita? Terei que mirar, a ver se é unha falsa etimoloxía e por alí viví un Ares ou así… Máis seguras son a Porta do Orzán, a do Parrote, a do Cravo e a de San Miguel. En Santiago había un montón: a do Camiño, a de Mazarelos, a dos Francos, da Pena, da Mámoa, Porta Faxeira… Ah, esta dá orixe a outra estupenda frase: ser a Porta Faxeira ou a porta da aldea, é dicir, falar moito e de máis, ser un bocalán. En Údine, ou Udín, María e eu iamos de cando en vez a botar unha partida ao pimpón, escribir cartas á casa, e tomar algo ao bar Città, e relembro perfectamente que se vía desde a fiestra daquel tranquilo lugar unha das torres da vella muralla, e unha das portas conservadas (sería a Porta Aquileia?).
4.      Arden as meigas. A frase oímoslla á nosa sogra hai anos. Significa que hai moita calor. Logo xa a oímos en máis ocasións, sempre a falantes nativos da parroquia de Santa María de Cortegada, Silleda, Pontevedra. Para nós este é un caso de memoria colectiva. Certezas absolutas non temos, pero vaia… En Europa din os historiadores que chegaron a arder decenas de milleiros de persoas, e moitas mulleres. Algunhas, ben famosas coma a santa padroeira de Francia, Xoana de Arco, ou a María Soliño que cantou o poeta, quen nacería en Cangas no século XVI. Ou as 19 mulleres queimadas en Salem (Massachusetts, EEUU) en 1692. A Inquisición en España oficialmente considérase fundada coa publicación dunha bula papal arredor do 1480, reinando os Reis Católicos, pero xa antes ardeu xente a esgalla, por exemplo, Prisciliano (un dos primeiros en sufrir esta tremenda pena co lume), ou canda o reinado de Pedro II de Aragón ou Xaime I o Conquistador… Pedro deu permiso para queimar herexes (viñan do sur de Francia os albixenses…). Oficialmente, a Inquisición finaliza en 1834. Esta é unha clase de “realidade perdida” que non botamos en falta para nada.


((Libro rico en documentación, de onde atiramos datos sobre procesos contra os albixenses, e sobre a Inquisición)



((Herexes na fogueira. Lisboa. Gravado do século XVIII)

5.      O pito san Lázaro. A frase, parece un pito san Lázaro (cuxo valor é ponderativo e aplícase á persoa que está enchoupada, coma un pito, ou feita unha braña…) oímoslla á nosa curmá Lala, de Silleda. Podemos elucubrar un pouco sobre ela, desde o momento en que non atopamos feira en Silleda dedicada a ese santo,  nin capela apropiada… Quizais a orixe estea en Santiago de Compostela, onde si hai capela, e romaría para ese santo e onde ou ben se feireaba ou ben se ofrendaban galiñas e pitiños (hoxe en día inda se conserva a festa gastronómica das uñas do porco, parte das vellas ofrendas ao santo tan avogoso, o santo dos leprosos, os lazarados; un día destes pararemos a falar destoutro tema, pero anticípovos que xeraba moitísimos cartos, había moita xente que deixaba mandas testamentarias para as ordes dos lázaros, e capelas con hospitais de lazarados habíaas por toda Galicia…). Lala xa nos ten agasallado con máis frases santiaguesas (alí ten familia e amigos, alí estudou o seu fillo…). Relembro outra moi boa dela: este é un pito bebendo, aludindo a un “estirado”. A imaxe é clara e estupenda, porque os pitos cando beben estarrican moito o pescozo, cara arriba. Logo creo relembrar tamén que Raúl, o que fora o voso profesor -de moitos de vós- de debuxo, criado en Santiago, me dixo algunha vez que incluso esa frase, a do pito-bebendo se convertera en alcume santiagués. Van boas as feiras… Eu xa nin recordo a última vez que estiven nunha feira, hai que volver… (foi en Pastoriza, polo san Miguel). Carmela tenme contado que na de Aranga de outrora vendían figuriñas de galiñas e pitos feitas de pan… Na coruñesa de santa Lucía da miña infancia (máis que feira, praza-mercado ao aire libre) mamá comprábame os  cornechos de pan.
Pero se cadra, todo isto non pasa de elucubracións e a xénese da unidade fraseolóxica sexa a xustaposición, de tal forma que se unen dúas imaxes: a do pitiño indefenso e mollado e a do lazarado (unha persoa en estado penoso: feito un lázaro/lazarado). Unha especie de reduplicación enfática.

 (Valencia do Sil, a terra da nosa nai, onde localizamos lembranzas da matanza)
 
6.      O pau viradoiro. Este pau entra na frase comparativa estar coma o pau viradoiro ‘moi delgado’. Era este un pau que se usaba para virar as tripas, na matanza. A cousa non debía ser nada doada, habería que ter coidado para non rachalas… Pero era unha forma boa para asegurar a limpeza total das tripas. Agora para facer os chourizos xa se compran limpas e supoño que sintéticas, pero antes non. A limpeza das tripas en Valdeorras, nos tempos en que eu podo relembrar, era cousa das mulleres; nós,  os rapaces, iamos ver como facían. Ficaban as mans vermellas, a auga que baixaba da montaña polo arroio estaba moi moi fría, e as tripas cheiraban que fedían. Con todo, alí non se usaba o pau nin polo tanto, usaban ese nome, pau viradoiro. En troques, hai lugares de Galicia onde o pau incluso recibe un nome especial, a virola. Mirade o que me contou a que fora profesora dos meus fillos e dalgúns de vós, María Lema: VIROLA: Non había picho (cano), iban ao regueiro e non podía virar co dedo as tripas, e levaban a virola, facíanse cun pau de vimbio, e co coitelo esfolabann ben esfoladiño para que non rompesen as tripas porque había que facer chourizos e morcillas, había que fregalas na pedar, saíalle aquilo, pegañento, e logo chegar a casa e metelas en baños de limón (María Lema, Sta. Cruz de Rivadulla).




(A escultura céntrica, ben situada, de Lalín. O porco do artista Manuel Rial)
 
Vale. Ata aquí chegamos por hoxe. Espero que algo vos gustase. Igual repetimos o tema outro día. Feliz mes de Santiago!

4 comentarios:

  1. Moi bo percorrido fraseolóxico-xeigráfico, rico e florido.

    ResponderEliminar
  2. Pois mira, é un tema inesgotable. Díxome unha veciña de Laro que en tempos da súa nai, sendo ela unha nena -hoxe pasa pouco dos 70- para lavar ben as tripas metíanlle unha variña ben dereitiña e chamábanlle "a roca", por semellanza coa do fuso, de fiar o liño. Bonito, eh?

    ResponderEliminar
  3. Este comentario foi eliminado polo autor.

    ResponderEliminar
  4. Debo facer un novo comentario aínda. Creo que entendín mal á nosa veciña Lola, a quen apreciamos. Moi probablemente era a propia roca a que usaban. Onte o prof. Antón Santamarina facíanos dicíanos o seguinte: "Na niña terra para reviralas e limpalas por dentro usábase o pau da roca; como era longo cabía nel case a tripa delgada enteira e ademais como era tan lisiño non había o problema de que as furase". É un comentario esclarecedor. Como sabedes moitos de vós, o prof. Santamarina -eximio filólogo- naceu en terras de Navia de Suarna, Lugo.

    ResponderEliminar