xoves, 26 de decembro de 2019

GALICIA INMORRENTE


GALICIA INMORRENTE
DÍA DO SANTO ESTEVO

('Martirio de santo Estevo. Juan de Juanes.  Museo do Prado)

Hoxe, 26 de decembro, celébrase o santo Estevo. Normalmente moitos de vós, alumnos ou ex alumnos nosos, xente moza en xeral, non sabedes gran cousa da haxiografía (vida e milagres dos santos) nin tampouco -en principio- vos interesa demasiado. E porén, a vida e milagres dos santos pode ser aleccionadora de facetas importantes do ser humano, a haxiografía integra moita antropoloxía e folclore, e desde logo, dato nada desprezable, resulta imprescindible coñecer un mínimo de haxiografía para comprender unha manchea de obras de arte. E inda me queda na man un argumento: en épocas pasadas pero non tanto, un santo moi venerado, un santo patrón poñamos por caso, era a causa innegable de que os nosos ancestros decidisen poñernos o nome que temos. Mirade por exemplo o caso do Estevo: o apelido Estévez ‘Fillo de Estevo’ está nunha das pólas da miña árbore familiar, pola banda da familia do meu avó materno valdeorrés. Como xa vos teño comentado, toda a familia materna é valdeorresa, no que eu sei, todos nacidos en Valencia do Sil (aí onde hai moi pouco fixeron finos estudos arqueolóxicos…). E se cruzas o río e vás á Rua, que vén sendo con respecto a Valencia, o lugar “urbano” máis próximo, atopas xa na entrada, na Rúa Vella, a magnífica igrexa do santo Estevo (da que por certo, xa falamos noutra páxina deste blog, no capítulo “Galicia Inmorrente” do venres 31 de agosto de 2018).

 (Fermoso altar de pedra. Mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil)


Vaiamos por partes. Primeiro algo da vida dese santo, e logo, o folclore e as tradicións correspondentes. O santo Estevo é chamado protomártir porque está considerado o primeiro mártir cristián. A súa historia vén no libro do Novo Testamento titulado Feitos dos apóstolos (capítulos 6 e 7), atribuído a san Lucas. Vou destacar só tres cousas: 1ª, que inicialmente forma parte dun grupo de sete persoas que os doce apóstolos elixen para atender a mesa (o servizo do pan noso da cada día) das viúvas; 2ª, que o encarceran (antes de lapidalo), e 3ª, a calma e a beleza que exhala: aqueles que o van matar mal matado, cando o escoitan falar, ven nel o rostro dun anxo.

Logo, na Idade Media, a súa vida pasará a ser narrada na Lenda Dourada de Santiago de la Vorágine, e aí insistirán na idea de serenidade e beleza, engadindo un aspecto novo con esa idea relacionada: desprendía un recendo tan fermoso e admirable o seu corpo, unha vez morto, que era capaz de obrar milagres: aspirar tal recendo obraba a resurrección doutro ser humano acabado de falecer. Persoalmente unha servidora nunca tal oíra nin lera. Pero cobra un sentido cabal a unidade fraseolóxica que alude  ao olor de santidade. Tiñamos lido cousas curiosísimas sobre impoñer a man un santo, impoñer o cuspe incluso, ou bicarlle o manto a, ou beber do sagrado leite de María, ou que che dera simplemente a sombra de (por exemplo de san Pedro), pero que o puro recendo que ulises resucitase, é novo para min. Marabíllame.




(Na moeda da dereita vemos ao deus pancéltico Lug co seu atributo da man longa, e polo que sabemos, tamén certeira, porque cando Lug ve o carrizo no aire, dálle un golpe certeiro e preciso que o fere no talón; todas as fotos foron tiradas de Internet)
Non menos importante para o noso entender é o traballo que fai de la Vorágine para xustificar que a festa deste santo se sitúe inmediatamente despois de Nadal. Esta é unha moi boa pregunta: por que a Igrexa celebra a festa de Estevo o 26 de decembro? De la Vorágine di que por ser o primeiro mártir, merece a honra de ir a súa festa, a primeiriña tras a do Nacemento de Deus.

O 26 de decembro de 2009 o papa dixo: o que está no presebe é o Fillo de Deus feito home, que nos pide que deamos testemuño do seu Evanxeo, como o fixo santo Estevo.

Nós pensamos que tamén interviñeron outros factores na colocación aquí, neste momento do ano, da festa deste santo importante, o primeiro en verter o seu sangue pola nova fe naquel momento histórico, o cristianismo. Pensamos na necesaria neutralización ou aculturación de ritos pagáns anteriores ao cristianismo que se celebraban por estes días.

 (Na parte superior vemos outra representación, esta vez hispánica, de Lug, moi esquemática. Peñalba de Villastar, Teruel)


Entramos así na segunda parte: Tradición e folclore arredor deste día. Os primeiros refráns con que topamos están en inglés (e está ben que empecemos con eles porque foron o detonante do noso interese por este tema).

Blessed be St Stephen, there is no fast upon his even ‘Bendito sexa san Estevo, non hai xexún na súa véspera’.

If you bleed your nag on St Stephen’s Day, he’ll work your work for ever and aye ‘Se sangras o cabalo o día de santo Estevo, hache facer o teu traballo para sempre xamais’ (en: Dictionary of proverbs, Penguin Books, 2000).

Xa vedes: hai santos en cuxa véspera hai que xaxuar, mais non é o caso deste, porque na súa véspera celebramos o Nadal. É máis: no día do santo Estevo era tradición en moitos lugares da vella Europa celebraren as familias un bo xantar. Así o recordan nos medios ou redes sociais moitos internautas irlandeses; e tamén cataláns: parece ser que en Cataluña son típicos estes días os canelóns. (en: https://www.barcelona.cat/culturapopular/es/noticia/infobarcelonaespor-que-san-esteban-solo-se-celebra-en-cataluna_446596).  E tamén, por poñer outro caso, fan boa celebración familiar con xantar incluído, en Finlandia, onde, ademais, practican este día carreiras de cabalos  (en: https://michanenfinlandia.com/2017/12/26/dia-de-san-esteban-finlandeses/). Pero nin Cataluña nin Finlandia son os únicos territorios europeos onde se conservan tradicións vinculadas ao santo Estevo. Tamén noutros lugares da cornixa atlántica. E sen ir máis lonxe, en Galicia: na Rúa Vella, na terra dos meus, tamén se celebra un bo xantar neste día, o que por aquí chamamos unha boa romaría, sendo o típico comer empanada de costrelas. Antes facíase ese mesmo día, o do santo Estebo, no propio adro ou praza da igrexa; agora faise noutro lugar (onde a capela de san Roque) o sábado. Eu nunca o vivín e prometo facelo antes de morrer, deo volente. Agradecemos desde aquí ao noso curmán querido, Manuel Trincado, que nos transmitise tan estupenda información.



Así que mira ti por onde, volvemos ver a Estevo vinculado a unha mesa ben servida… O segundo refrán británico fálanos dun costume antigo, o de sangrar os cabalos; un estudoso, Eric Partridge (nun libro titulado Words, Words, Words!), documenta esta tradición desde 1557 e di, dunha banda que é posible que este santo fose o patrón dos cabalos (os finlandeses así o aseguran: San Esteban era un mártir y mozo en la cuadra de Herodes, por lo que se le hizo santo y patrono de los caballos y los jinetes. De ahí que este animal haya adquirido protagonismo en este festejo, na páxina web citada ), e doutra, que é moi posible que fose un costume traído a Inglaterra polos daneses. Os vikingos eran, efectivamente, grandes criadores de cabalos… Pero non podemos esquecer que actualmente, en Mongolia, seguen a sangrar de cando en vez os cabalos: como tampouco podemos esquecer que celtas e xermanos veñen da matriz asiático-europea (IDE). Estamos máis unidos uns cos outros do que ás veces cremos. Non sei eu se a Inglaterra chegou da man dos daneses, pero tampouco é imposible pensar que estamos diante dunha tradición (proto)indoeuropea. Na nosa península ibérica documéntase tamén esa tradición. Desaparecida xa, si, pero aínda viva no XVIII polo que di o sabio galego Benito Jerónimo Feijoo: Digo (…) que es superstición coger tales o tales hierbas el día o noche de San Juan (…). De la misma harina es injerir los árboles el día de la Anunciación, sangrar los caballos el día de San Esteban, cortarse las uñas los viernes (…) ((en Cartas eruditas y curiosas (1741-1760), subliñado noso).

Outra fascinante (de seu, e polas implicacións) tradición que se realiza ou realizaba en certos lugares de Europa (en Irlanda, Inglaterra, Francia, Galicia, Norte de Portugal e Zamora, no que nós sabemos) é a chamada solta do paxaro ou caza do rei Charlo -na mariña lucense- ou caza del reyezuelo (identificado ás veces co petirrojo ou entre nós, co carrizo e co wren dos británicos; artigo fundamental aquí é este: “La cacería del reyezuelo: análisis de una cacería ancestral en los países célticos” de Fernando Alonso Romero (en: http://anuariobrigantino.betanzos.net/Ab2001PDF/2001%20083_102.pdf).

 (Retábulo do mosteiro de santo Estevo de Ribas de Sil, ou dos máis fermosos mosteiros, hoxe Parador Nacional de Galicia. Enriba de Xesús está o santo Estevo)


Alonso Romero (profesor universitario, sabio coñecedor das culturas atlántico-europeas) pon en relación o ritual complexo desta caza do carrizo ou reyezuelo con ritos panindoeuropeos de elección dun novo rei (en correspondencia cun novo ciclo anual), ritos onde a cópula -simbólica as máis das veces- cun semental ou cunha egua e un humano era un fito clave. Este ritual deriva ou se acompañaba moitas veces cun sacrificio dun cabalo e dunha festa máis ou menos comunal en que comían dese animal sacrificado (Snorri, por exemplo, na saga Hákonar Saga goda 17, descríbenos o sacrificio ritual dun cabalo que se celebraba en Hladir a principios do inverno).

Inda se complica máis o tema se temos en conta que cabe aquí outro enfoque: hai un novo mito que lanza aquí a súa luz, e nunca mellor dito, porque se trata do episodio de recoñecemento do vello deus atlántico, Lug, por parte da nai, a quen el perseguía precisamente na procura da súa identificación-acción de ela lle dar un nome. Nese episodio bautismal xorde no aire o carrizo (reyezuelo), simboloxía clara de epifanía do deus Lug. E segundo os expertos, esa é a xenese das posteriores versións pola Europa Atlántica da caza do paxaro o día do santo Estevo. Nestoutro punto resulta imprescindible a lectura (libre na rede) do artigo doutro  sabio, esta vez cántabro, docente da USC: García Quintela, M. V., «El Reyezuelo, el cuervo y el Dios céltico Lug: aspectos del dossier ibérico», en ARYS, 5, 2002, pág. 160.

Que relación hai entre aquel ritual panindoeuropeo e esta historia da vida de Lug? Na nosa humilde opinión viñeron aquí confluír como conflúen camiños procedentes de distintos lugares nunha mesma encrucillada. Conflúen no que teñen en común: presenza dunha certa epifanía, con certas características de realeza. De aí talvez que se entrecrucen ou mesturen tamén ritos da caza do paxaro con pantomimas cun cabaliño de madeira (*). Pode que o factor aglutinador sexa o tempo: estas chamémoslles “pervivencias” de ambos rituais coinciden no solsticio de inverno.

E por que se sangraban este día os cabalos? O refrán inglés que vimos arriba fainos pensar nunha cuestión de vigor e forza,  e quen sabe se tamén “purificación” dos humores vitais do animal. Pero se queremos fiar máis fino,  debemos traer á palestra unha crenza atlántico-galaica que parece ancestral. En Buño fálase do Carballo do santo Estevo: En Buño sobrevive a lenda do carballo de Santo Estevo. Marca o linde coa parroquia de Cerqueda. Ata el foi o santo nun carro pero non quixo seguir adiante e regresou a Buño, xusto ata o lugar onde se lle levantou a igrexa. A lenda deste carballo centenario conta que nunca se chegou a cortar porque se se fixese, do seu tronco brotaría sangue (en: http://www.concellomalpica.com/gl/as-parroquias-de-buno-e-leiloio-son-un-paraiso-de-lendas-e-tradicions/).

 (Carballeira de Baio; non moi lonxe debe estar o carballo de santo Estevo de Buño, lamentablemente non logramos dar cunha foto...)


Cando un le isto, inevitablemente volve a súa mente cara ao vello deus Lug, como outros moitos deuses do vello panteón celta e europeo, vinculados aos cabalos (como Rudiobus, como Taranis, como Xúpiter, como Odin…, ao propio Lug se lle atribúe a invención das carreiras de cabalos). Estes deuses teñen cabalos consagrados  e sabemos de moitos casos de cabalos a eles sacrificados a carón dunha árbore sagrada (que pode ser evidentemente un carballo ou un freixo -o freixo do cabalo de Odin…-  ou un bido -así, entre os turcos-altaicos; é máis, o  historiador armenio  do s. X,  Movses Dasxuranci, describe como os turcos Razares del Norte de  Daghestan  sacrificaban  cabalos debaixo  de certos carballos como ofrenda  a  Tengri, deus Solar coma Lug,  e esparexían o seu sangue sobre as árbores-, e tras o sacrificio, anacos do cabalo sangrando eran colgados desa árbore… (máis datos en M. Alberro: Componentes ideológicos, mitológicos y religiosos en los sacrificios rituales equinos de investidura y confirmación real de los antiguos pueblos  indo-europeos, https://core.ac.uk/download/pdf/58906096.pdf).

Imos rematando xa. Non sen antes volver ao recendo marabilloso que a lenda áurea medieval nos di do santo Estevo, recendo que tanto nos chamara a atención a primeira vez que o limos. Lembrades? Pois velaquí que na vida de Lug hai unha pasaxe onde nos conta de que se alimenta e nutre, e mirade que di el de si mesmo:

Tengo por siempre un alimento que no es pequeño, el perfume de mi

hermosa rama [estaba llena de frutas olorosas y se había presentado con

ella ante la asamblea], cada día y cada noche. La rama que me ves en la

mano, es la saciedad de hombres y mujeres. Produce sus virtudes sin violencia, sobre el frío, la sed y el hambre. Si tu consumes, el rostro vuelto

hacia el norte, el fruto de la rama maravillosa, el anciano que lo toma se

vuelve joven. Si consumes, el rostro vuelto hacia el sur, el fruto de la rama

cargada de frutos no deberás temer ninguna enfermedad dolorosa”

(artigo citado de García Quintela, subliñado noso: estes movementos marabillosos ora a un lado, ora a un outro da póla de Lug, volve traernos á mente outro aspecto do que se facía co carrizo en Galicia o día do santo Estevo,  algo que di Sarmiento: Los muchachos tienen unas devotas supersticiones en virtud de las cuales casi veneran al carrizo y no le harán daño ni le desharán su nido. Si en una vara de avellano que haga de asador se pone un carrizo muerto a asar, se irá volviendo de por sí el asador sin que alguno le mueva. En: DdD, s. v. CARRIZO. http://sli.uvigo.es/ddd/ddd_pescuda.php?lang=gl&pescuda=carrizo&tipo_busca=lema. Subliñado noso: volvemos ter unha vara de máxicas virtudes tamén cargada de alimento… Etc., etc. Porque podiamos enguedellarnos ad infinitum, e máis despois, parafraseando ao poeta…).


 (Foto das famosas carreiras de cabalos de San Esteban del Valle,  Ávila)


::::::::::::::::::::::::::::::::

(*) Poñamos só un exempliño de confluencia:

En Europa sí encontramos algunas celebraciones que poseen ambos elementos, como en Dingle (península del suroeste de Irlanda), donde tradicionalmente se celebraba la caza del reyezuelo por parte de los wrenboys o niños del reyezuelo, junto a los que aparece el hobby-horse, personaje que portaba un armazón de madera con forma de caballo y que movía a través de cuerdas. Otros caballitos festivos aparecen en lugares como Cork (Irlanda), Gales o Cornualles. (artigo citado de García Quintela).

Ningún comentario:

Publicar un comentario