BUSCANDO PALABRAS
Vedes que todo chega e todo pasa.
Viñeron as festas e tamén os Reis. Houbo algún ano en que para nós os Reis
foron os ex alumnos do Instituto que unha vez rematado o bacharelato ou a
carreira viaxan polo mundo e á volta tráenche libros. Hoxe presentámosvos algunhas
unidades fraseolóxico-paremiolóxicas tomadas precisamente dalgúns destes libros.
Empezamos con Mario García, quen
nos trouxo un espléndico dicionario fraseolóxico de Quebec. Seleccionamos un
par de unidades: Travailler comme un bœuf ‘traballar arreo, é
dicir, moito e moi forte’ (gústanos porque en galego a correspondencia é
exacta, traballar coma un boi). Coiffer (la) sainte Catherine: esta
expresión equivale ao noso coñecido quedar para vestir santos e
tradicionalmente foi sempre usado para referirse, con certo desprezo, á muller
que quedaba solteira; nos nosos tempos xa é posible documentar a frase aplicada
a homes: así, no CREA: - Todavía no he encontrado una que me guste lo
bastante como para meterla en casa -mintió Porta. -Pues como no te espabiles,
te vas a quedar para vestir santos (Alfonso Rojo, Matar para vivir,
2002). A riqueza de sinónimos desta frase, en castelán e mais tamén en galego,
é digna de ser subliñada: Quedar para aconchegar os tizóns/para cocer o(s)
carolo(s)/para facer zocos/para regar pirixel/para tía. En castelán, no que
nós sabemos, 3 variantes tocan os labores de mantemento da igrexa como espazo
físico: quedarse para adornar altares/para vestir imágines/para vestir
santos. Son cousas dun repartimento certamente pouco xusto de funcións
eclesiásticas segundo o xénero do ser humano. Vémolo tamén noutras partes de
Europa, por exemplo, en valón atopamos estoutra frase co mesmo valor semántico:
Esse mettowe es l' gardèrôbe sainte Anne ‘Pasar a formar parte do gardarroupa
de santa Ana’.
(La Sainte Catherine, grupo escultórico situado en Paría labrado por Julien Lorieux)
A expresión en francés non é privativa da lingua quebequesa, e
parece que ten orixe nunha vella tradicion (*) medieval segundo a cal o día 25
de novembro (festa de santa Caterina, patroa das mociñas virxes), as doncelas
de 25 anos portaban un artístico sombreiro coas cores marela e verde.
Seguimos cun galano de Claudia
Graña: tróuxonos de Noruega unha selección do Hávamál, nunha versión en
castelán do orixinal -antigo-nórdico europeo- de Olav Melkid Bakke. O Hávamál é
quizais un dos máis famosos dos chamados Poemas de Edda, creados nun territorio
do Norte, se cadra en Islandia, se cadra en Noruega… arredor do 800 a. C. -din os expertos-, pero
postos por escrito séculos máis tarde)
1. As vacas saben / cando deben volver / e deixan o pasto
axiña. / Pero o home necio / non para nunca, / come máis da conta. (É
unha chamada á moderación, compraceunos que escollese como modelo de
comportamento a vaca, todo un animal totémico, de forte carga emotiva para o
home tradicional da vella Europa).
2. De racho a racho / saltan as lapas / ata que a
fogueira arde. / As ideas dun home / incitan os outros, / pero os tímidos
quedan torpes. (É un aviso contra a timidez inútil, gústanos o símil:
igual que o lume prende dunha acha a outra, así prende o coñecemento entre unha
mente e outra por contaxio, pola comunicación).
3. O
home sensato / sempre demostra / a súa supremacía con moita mesura. / El dáse
de conta / cando topa con valentes / que ninguén sobresae sempre. (É
unha moi boa reflexión sobre o uso do poder, gustounos especialmente a presenza
do concepto de mesura, tan propio da vella arte europea de trobar…).
En terceiro lugar, vouvos escoller outros tres proverbios
libaneses, tomados dun espléndido libro que nos trouxera Sara Soto de Beirut.
Baisse la voix et donne de bons arguments ‘Baixa a voz e dá bos argumentos’ (escollino
porque nós levamos a fama fóra de falar sempre moi alto, pero en todas partes
cocen fabas…).
Le mariage, question de destin et de chance ‘O matrimonio, cuestión de destino e sorte’ (Gustounos
pola coincidencia, forma parte esta idea tamén dos nosos arquetipos culturais: Casamento
e comprar mula, acertalo gran fortuna, en Vázquez Saco, n. 13050; Casamento
e mortaxa do ceo baixa, n. 13052; en portugués, O casamento e a
mortalha, no céu se talha; en castelán, Casamiento y mortaja, del cielo baja
etc.)
N'achète pas avec tes
oreilles mais avec teus yeus ‘Non compres coas orellas senón cos ollos’.
Este proverbio chamou a nosa atención porque, sendo como é, de sentido común
-non te deixes seducir por fermosas descricións e palabriñas boas e non compres
sen ver o que compras-, non lle atopamos correspondencia exacta en galego
-salvo erro noso-, e ben sabe Deus que hai ducias e ducias de refráns no noso
idioma sobre a arte e as mañas do comprar e do vender, e da feira, e do
mercado… Encontramos en Vázquez Saco un aproximante: Vista de ollos saca
dudas, n. 6553; tamén nos recorda algo o coñecido aforismo Vale máis
unha imaxe que mil palabras pero non e o mesmo, evidentemente…; e en fin,
os dous sentidos en xogo entran tamén no aforismo castelán Orejas de
mercader: oír,callar y ver, para bien vender. Logo atopamos nesta páxina, http://adelantobanezano.com/?p=53589,
dun xornal bañezano, a título de
consello: “No compres con las orejas sino con los ojos”, pero non é
documentación suficiente como para consideralo popular entre nós. E á
derradeira, deixádeme que vos diga que nun chío de Jodorowsky, nun comentario
seu nas redes sociais lemos isto: Decía mi abuelita: "Cuidado con los
vendedores, no compres con las orejas, compra con tus ojos”. Agora que, se
me preguntades que avoa era… porque este escritor ten raíces hebreas, ucraínas…, iso xa non volo sabería dicir.
(Aos tres ex alumnos do Eusebio noso fondo agradecemento e a todos os mellores desexos para o 2020!)
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
(*) NOTA SOBRE AS TRADICIÓNS CATERINEIRAS NA PENÍNSULA.
Non localizamos polo de agora un estudo sistemático sobre as
tradicións caterineiras en España. Pero tradicións hainas da cima ao fondo. Vaian
estas citas como mostra:
Desde 1568 se institúe en Oviedo
(cuxa universidade ten como patroa a santa Caterina) un colexio para mulleres,
coñecidas como “Catalinas”, instruídas en clases de labores, canto, danza etc. (en:
https://www.lne.es/opinion/2009/11/26/recordando-catalinas/839321.html
Santa Catalina es patrona de
múltiples profesiones, entre las cuales la de oradores, filósofos, predicadores
y teólogos. Se celebra su fiesta se celebra el 25 de noviembre, hoy pues, día
de las “catalinadas”, que vinculan su figura a las solteras, a las que procura
marido. En tiempos era frecuente ver a muchas jóvenes conocidas como las
“catalineras”, ataviadas con sombreros en los que predominaban los colores
de la santa. En Jaén, ese mismo día se celebra una romería al Castillo de Santa
Catalina. (en: http://pildorasantimasoneria.blogspot.com/2012/01/hipatia-y-santa-catalina-de-alejandria.html,
subliñado noso)
Antiguamente, las mozas de los
pueblos de nuestra peculiar España, cuando andaban ya en edad de merecer y no
habían merecido altar todavía, acudían como catalineras los 25 de
noviembres a los tinglados que los ayuntamientos (regidos por hombres, claro)
montaban en las plazuelas de las aldeas. Las muchachas casaderas se acicalaban
los rodetes con sombreros de colores, (…). (https://ellibrepensador.com/2010/09/28/las-catalineras/
Os judas también poseen un componente sonoro asociado. En
Venta del Moro los quintos y grupos de vecinos suben al campanario, que permanece
abierto toda la noche, la noche del Sábado al Domingo de Resurrección para
repicar manualmente las campanas. También se repican cuando se produce el
Encuentro. Otras poblaciones donde se volteaban o se voltean toda la noche son
Sinarcas, Camporrobles, Cañete o El Herrumblar. En Salvacañete se tocan por al
amanecer del Domingo de Resurrección cuando el judas está ya colgado. En
Aliaguilla siguen repicando toda la noche, pero con anterioridad les
repicaban a doce chicas llamadas las “catalineras” que a cambio les debían
hacer una buena comida. (http://www.ventadelmoro.org/historia/comarca/Rito_y_pervivencia_de_los_judas_en_la_Meseta_de_Requena-Utiel_y_pueblos-del_Cabriel.html
El 25 de noviembre el
calendario ibense tiene una festividad clave, el día de Les Catalinetes.
Una tradición que se remonta a la antigüedad y que se celebraba en todas las
industrias ibenses, así como en el seno de todas las familias. Lo más
destacado de este día es la realización de un lazo o pajarita de papel que
tanto grandes como pequeños se colocan en la cabeza o en el cuello. Les
Catalinetes y Els Nicolauets tienen una gran trayectoria en la villa de Ibi.
Esta tradición, que se remonta a los inicios del municipio, perdura hasta la
actualidad y ha sido enseñada de padres a hijos para que siga viva y continúe
celebrándose cada 25 de noviembre. Tal y como explicaba a este diario María
José Martínez Tribaldos, directora del Archivo Municipal de Ibi, este día se
celebra en honor a Santa Catalina de Alejandría, patrona de las niñas en la
escuelas. (https://www.diarioinformacion.com/alcoy/2018/11/26/ibi-celebra-tradicional-fiesta-les/2090450.html. Subliñado noso, o lazo na cabeza é variante do sombreiro
doutras partes; a celebración dos caterinetes en todo o país valencián é
algo digno de terse en conta).
E mirade agora esta letra dunha
cantiga extremeña dedicada á Virxe:
Dos pasiones abarcan mi vida entera;Flor de la Zafrilla, Los
Remedios.Virgen de la Salud, Catalinera” (http://virgenremedios.org/REVISTA%20VIRGEN/2011/31-60.pdf.
Por que “catalinera”? Quizais por ser avogosa para encontrar noivo ás mociñas
vinteaneiras solteiras?
Non seguimos… Pero está claro
para nós que hai que poñer en dúbida a explicación xeneralizada sobre por que as mulleres que viñan do interior de Galicia tomar os baños de mar na cidade
herculina eran denominadas “Catalinas”. Adóitase dicir que o nome está tomado do
microtopónimo coruñés de santa Catalina, onde habería moitas pensións e aí se
aloxarían esas señoritas; nunca nos convenceu esa explicación que parece feita
a posteriori para xustificar o nome de Catalinas. Pensamos que se lles aplica
un nome, catalinas, que xa tiña tradición, que xa existía: se a tradición
é hispánica ou se trata dun galicismo, non poderiamos precisalo. Razóns para
pensar nun galicismo non faltan porque santa Caterina é a patroa dos
sombreireiros e diso houbo sempre na Coruña desde a chegada no XVIII da familia
Barrié de orixe francesa:
“Con el dinero invertido en la fábrica,
Barrié dio la vuelta al mundo de la sombrerería en A Coruña. Aunque la de
Salabert era la más importante de la ciudad, el producto era más tosco. Barrié
imprimió a la sombrerería el concepto de lujo. Hizo venir de la ciudad de la
ciudad francesa de Lión a 24 técnicos sombrereros y traía de Rusia y otros
países finas pieles. Situada en la Estrecha de San Andrés -donde tenía la casa
familiar con su mujer, Irene Marchesi, y sus siete hijos-, la fábrica daba
trabajo a unos 140 operarios "de ambos sexos" y a unos cuarenta
aprendices. "[...] se hacen anualmente de 21 a 22.000 sombreros, los
cuales son buscados de todas partes con estimación, habiendo merecido que S.M.
[la Casa Real] se hubiese dignado servirse de ellos en repetidas ocasiones",
escribe el ilustrado Lucas Labrada, quien consigna que la empresa fue
"fomentada por el Consulado" con 178.871 reales de vellón. La fábrica
de Juan Francisco Barrié -"de sombreros finos", se publicitaba- era
la segunda más importante de A Coruña -y la primera de Galicia en su
especialidad- (…)” (en: https://www.laopinioncoruna.es/contraportada/2017/04/09/barrie-sombreros-finos/1169948.html
E por que as mulleres galegas non
coruñesas, as que viñan de fóra, serían así designadas? Posiblemente polos
sombreiros que traían (sempre foi moi ben considerado na nosa cultura popular a
pel branquiña, e había que escapar do sol). Sombreiros e vestimentas vistas
polos ollos da “fina burguesía” coruñesa. É, ademais, probable que houbese algo
de nomeada na designación.
(Grupo escultórico das "Catalinas" coruñesas; todas as fotos foron tomadas de Internet)
Ningún comentario:
Publicar un comentario