VISITANDO

Visitando Porto 

(Foto de Rachel McElroy, Rachel McElroy Imagery)

Porto (chamado noutro tempo Calem, de onde Portugal < portus+calem, unha raíz que moi posiblemente haxa que ver no ben documentado xentilicio calubriguense ou calobriguense), é unha cidade rica en lendas. Imos recordar só dúas (deixemos espazo aberto para outra visita máis no futuro…). 

 (Foto de Rachel McElroy, Rachel McElroy Imagery)

Unha, e das máis antigas no que nós sabemos, é a Lenda de Vilanova de Gaia, que figura xa no Libro II dos Libros de Liñaxes, escritos entre os séculos XIII-XIV. Fala da liñaxe dos fidalgos da Maya, que virían ao dereito do Rei Ramiro, pai do que logo sería rei Ordoño. Estando este Ramiro nas Asturias, o rei mouro Abencadão, con quen tiña unha tregua, róuballe a muller nun lugar chamado Myer, en Salvaterra. Ramiro decide ir por ela e vai coas naves e penetra polo Douro ata un lugar chamado Sanhoane da Furada e di o narrador que cobre a nave de panos verdes para camuflala ca entonce Douro era cuberto de huma parte e da outra darvores. O rei vai á fonte, atopa a doncela da raíña chamada Ortiga, deita na xerra da auga que beberá a raíña a metade dun anel que compartían, logo entra disfrazado no pazo, faise coñecer, ela traizóao e entrégao ao novo esposo, Ramiro sae triunfante con axuda de Ordoño e os outros cristiáns e de regreso nas augas, déitana, a traidora, cunha moa de pedra ao pescozo, e anchorouha no mar, e dês aquela hora chamarão hi Foz d’Ancora [bonita explicación para un microtopónimo, isto é o que se chama unha lenda fundacional…]. Logo xa na corte bautizan a Ortiga e o rei casa con ela, e cámbianlle o nome [procedemento ou costume ben documentado, o de trocar o nome ao trocar a fe] e chamarana D. Aldara. A lenda remata referindo a morte de Ramiro e hai unha frase bonita que traduce o latín requiescat in pace, “Deos lhe aya saúde a alma”, que vertido ao galego moderno (a estoutra lingua nosa medieval da lenda acáelle ben o nome de galego-portugués, como sabedes todos aqueles que estudastes como é debido a materia de lingua e literatura galegas no bacharelato) vén equivaler a: “Deus lle dea saúde á súa alma”, ou simplemente “Deus o salve”.

 (Foto de Rachel McElroy, Rachel McElroy Imagery)

A outra lenda localízase en Matosiños, hoxe en día unha cidade portuguesa pertencente ao distrito do Porto, no que se chama a subrexión do Grande Porto,  e a min contouma por vez primeira, antes de eu a ler nos libros, o noso colega e amigo, e profesor que foi de moitos de vós, D. Raúl Trillo Docampo. Vouvos reproducir un resumo tomado dunha páxina web: Corria o ano de 44 d.C., um vasto areal no lugar de Bouças (designação, até ao início do século XX, do atual concelho de Matosinhos), conhecido como a Praia do Espinheiro, é o local escolhido pelo grande senhor romano e pagão da região, Cayo Carpo, para realizar as festas do seu casamento com a jovem Claudia Loba. Durante as festividades, o noivo desafia os restantes cavaleiros para uma corrida invulgar de cavalos: venceria quem conseguisse entrar mais longe mar adentro. Para surpresa de todos, o cavalo de Cayo Carpo avança, desenfreado, sobre as águas sem se afundar. Dirige-se para um barco, em pedra, que passa ao largo transportando o corpo de Santiago da Palestina até à Galiza. Perante o milagre que presenciou, Cayo Carpo converte-te ao cristianismo. Engolidos pelas águas do mar, cavaleiro e cavalo reaparecem no areal completamente cobertos de vieiras, convertidas, a partir daí, num dos símbolos de Santiago. Também se diz que Cayo Carpo surgiu completamente “matizadinho” de vieiras e, por esse motivo, passou a ser conhecido como o “Matizadinho” na praia do “Matizadinho”- topónimo que evolui, nos séculos seguintes, para Matosinhos. (en: https://www.cm-matosinhos.pt/pages/242?news_id=2981). 

Hai tres cousas que chaman a nosa atención desta lenda: 1. Que tamén o Bouzas vigués atribúe para si o privilexio de ser o lugar de orixe desta fermosa lenda (o cal, como comprenderedes, provoca unha dúbida difícil de solventar; ora ben, se queredes a miña modesta opinión, velaquí: paréceme absolutamente secundario darlle a razón a Bouzas de Vigo ou ao Bouzas-Matosiños portugués. O realmente trascendente ao meu ver é a indiscutible unidade mítico-histórico-cultural que envolve, mercé non só a este arquetipo mítico-lendario, senón mercé a moitas outras semellanzas folclórico-etnográfico-culturais, ás terras da vella Galicia Bracarense, a comprendida desde o Norte peninsular ata o río Douro).

 (Esta e mais a anterior son fotos de Rachel McElroy, Rachel McElroy Imagery)

2. A presenza do nome Loba -aquí como apelido? Ou como nome “indíxena”?- na personaxe feminina dun relato lendario contemporáneo da chegada do corpo de Santiago ao territorio mítico da raíña Lupa.

 (Foto de Rachel McElroy, Rachel McElroy Imagery)

3. A lenda enriquécese cun novo aspecto fundacional, en canto que se labra unha explicación interesada en xustificar un topónimo, Matosiños, que non ten filoloxicamente nada que ver con Matizadiños, senón cunha forma derivada da voz Mato ‘terreo inculto’, ou ‘monte’, sinónimo de matogueira (palabra esta que xa é un derivado da base mato, e hai máis: no corpus Xelmírez, de libre acceso na rede, rexistramos compostos e derivados medievais: Matomeao, Matomao, Matostam, Matollas, Matoseyro, sendo moi probablemente este último, Matoseyro -por terras de Santiago-, o que máis se aproxima desde o punto de vista da sinonimia semántica e da semellanza formal tamén, ao Matosiños portucalense).

En Matosiños haivos moito que ver: é o lugar de nacemento do laureado arquitecto Álvaro Siza Vieira e el foi quen construíu a Piscina das Marés en 1960, inaugurada en 1966, sobre as rochas da praia de Leça da Palmeira; declarada Monumento Nacional desde 2011. En 2005 é el tamén o responsable da nova concepción da Marginal de Leça, pensada para valorizar camiñadas á beiramar e actividades ao ar libre.

E logo está a igrexa do bo Xesús de Matosiños, a máis antiga imaxe de Cristo en Portugal, feita en tamaño natural: a lenda di que o seu autor, Nicodemos (quen retirara o corpo de Cristo da cruz) botouna ás augas do mar e chegou á praia de Matosiños o 3 de maio de 124. A imaxe data realmente da transición do románico para o gótico (fins XII, inicios do XIII): celébrase aí unha romaría moi concorrida 50 días despois de Pascua. A igrexa é refeita no XVI, obra de João de Ruão e no XVII experimenta aínda certas reformas da man do italiano Nicolau Nasoni.

Mentemos á derradeira a Casa de Chá da Boa Nova: obra prima de Álvaro Siza, construída entre 1958-1963, na paisaxe rochosa de Boa Nova (no lugar que fora un eremitorio franciscano na Idade Media). Foi declarada Monumento Nacional en 2011. Son os seus trazos principais a simplicidade de liñas e a preocupación por integrarse harmonicamente no medio natural envolvente.

Evidentemente, o tema non se esgota aquí. Volveremos por Porto outra volta e xa vos contaremos cousas novas.