BUSCANDO PALABRAS

BUSCANDO PALABRAS

De Cuba e a súa lingua e cultura, I.

Cóntovos: chega o meu fillo menor –tamén ex alumno do Eusebio da Guarda, coma a nai, a tía e o irmán- de Cuba e tras contar algunhas interesantes peripecias vitais con ese seu sentido galaico do humor (en síntese: Varadero como todos os lugares turísticos, a Habana deliciosa pero hai que escapar dos sitios que visitara Hemingway –polo abarrotamento-, os jineteros uns ronchas insufribles, a seguridade do turista de dez, a igualdade social entre os seres humanos segue sendo unha utopía, moitos cubanos non saben que o presidente se chama Miguel Díaz-Canel, pero a Habana é unha cidade para volver), e tras percatarnos de que pasou olimpicamente –ou foille moi difícil compracernos- dos nosos encargos (Quero información e fotos do vello Centro Galego, da estadía de Castelao na illa, gustábame algo da Maya ou de Santiago -onde naceron os meus tíos e foi feliz a miña avoa Rosario-, a ver se atopas un colar ou algo de artesanía, un libro de Carpentier ou Cabrera Infante en edición cubana, saca fotos da Imprenta Universal…), como un mago saca do sombreiro marabillas, sacou finalmente da maleta cinco libros non solicitados previamente, sorpresa total: e aí xa si que puiden dicir que me deu polo pau do gusto –como din os mexicanos-.

Ímonos centrar en un en concreto: Diccionario de frases populares en la literatura cubana, un libro editado en 2017, de Moralinda del Valle Fonseca e Fernando Carr Parúas. Cando escriba o Libro dos nomes favoritos, acordádeme que integre Moralinda (a moura é unha constante sinal de identidade da nosa mitoloxía, como sabedes algúns de vós, ex alumnos meus…). Carme López Taboada e unha servidora temos publicado hai anos un artigo sobre a orixe das unidades fraseolóxicas: tema case inabarcable. Daquela –e cito de memoria- exemplificaramos casos da orixe na Biblia, somatismos, zoonimia, contos e lendas, crenzas e ritos etc.

Hoxe e grazas ao libro cubano, imos seguir por ese vieiro. Chamoume moitísimo a atención, para empezar, a orixe dun alto número de frases nas cancións populares, de moda en determinado momento. Este trazo casa ben coa idiosincrasia antillana: con ese seu amor pola vida, o movemento causa de saúde, de harmonía física, de alegría vital en suma. Uns exempliños:

A la hora en que mataron a Lola ‘ás tres da tarde’. Alude a “Lola”, canción do portorriqueño Rafael Hernández, moi popular nos anos 60 do s. XX (na miña adolescencia soaba outra espléndida Lola dos Brincos).

Cantar la guantanamera ‘morrer’: orixínase nun programa de radio no que Joselito Fernández (1908-79) cantaba ao final unha estrofa de la Guajira guantanamera, obra da súa autoría. Aquel programa sempre trataba sucesos tráxicos.

Dile a Catalina que te compre un guayo [díselle a alguén para que deixe de amolar]: alude á canción popular “La yuca de Catalina” de Arsenio Rodríguez.

El cuartito está igualito [dise cando algo non varía, cando algo non acaba de solucionarse]: a canción aludida é “El cuartito” que popularizou o cubano Panchito Riset (1910-1988).

Tener guararey ‘estar namorado’. A orixe está na canción “El guararey de Pastora”, que popularizara a orquestra Van Van e Juan Fornell.

En España temos deste tipo de frases? Quizais si, diría que si, inda que nunca me parara a pensalo… Vén á mente algún posible caso en castelán: “Va la despedida…” , “ Veinte años no es nada”, “Corazón de melón”.

En segundo lugar, escollería a influencia da mestizaxe afrocubana: hai moitas frases vencelladas á relixión afrocubana. A ver un par de casos:

Hacerse un despojo [entre os crentes das relixións afrocubanas, facer unha serie de ritos para espantar maleficios e mal de ollo]

Hacerse los guerreros [entre os crentes das relixións afrocubanas, facer un rito mediante o cal a persoa recibe unha forza sobrenatural]

Preparar una cazuela [úsase entre os crentes das relixións afrocubanas: meter nunha especie de cazola diversas cousas para facer un maleficio, un meigallo]

Tener fuerza de vista [entre os crentes das relixións afrocubanas, ter un certo poder para facer dano ao mirar algo ou alguén] (Xa vedes que emparentados estamos con eles: hai un relato de Ferrín onde un personaxe, un deus, ten un poder tremendo cos ollos e hai que evitar miralo directamente… tamén había que evitar a ollada da Medusa grega…)

Por hoxe abonda. Seguiremos outro día. Quedan aspectos importantes, como a historia máis ou menos recente de Cuba, as tradicións, a influencia dos EEUU etc. 

 (Un dos lugares frecuentados por Ernesto H. Todas as fotos están tomadas de Internet)