Lendo a Cervantes

23 de abril. Día do libro.

Lendo a Cervantes

 (O profesor G. Rojo no seu despacho na USC. A foto foi feita por un ex alumno do noso Instituto, Xácome González)

Quizais algúns de vós queirades preguntarnos por que relembramos sempre por estas datas a Cervantes (nesta e noutras datas: se escribides no ‘Buscador’ do blog a verba Cervantes atoparedes máis dunha páxina subida en épocas distintas do ano). A resposta é simple: porque o sentimos tamén parte de nós. Os seus dous apelidos son nosos, do patrimonio inmaterial de Galicia. E nós, xa o sabedes, amamos a xustiza poética. Doutra banda, está o amor persoal, innegable, pola súa obra. Un amor ao que contribuíron os profesores que tivemos no Eusebio da Guarda: Mª Teresa Rodríguez Taboada (quen nos iluminou, romanceiro en man, sobre o traballo case ex nihil de elaboración dun personaxe universal por parte do autor complutense) e Juan Rodríguez Horta, quen nos dirixía á lectura total do Quijote, sen concesións, enriquecida polo prisma da crítica ortodoxa e heterodoxa. Mª Teresa foi discípula de Moreno Báez, a quen tamén algo lemos. No blog o noso espírito “cervantino” levounos a comunicarnos con varios estudosos excelentes da obra de Miguel C. Saavedra: conversamos co profesor Rico, conversamos co profesor Gundín (do noso Instituto), conversamos co profesor (do Instituto ‘Salvador de Madariaga’) Antonio Couto. Lembramos a Riquer, falamos da estudosa cervantista Mª Antonia Garcés... Falamos da presenza de Merlín no Quijote, do mito de Dulcinea, falamos dos académicos de Argamasilla. E mentres este noso modesto blog perviva, seguiremos falando un mínimo, en febreiro de Rosalía, en abril de Cervantes, en maio da figura homenaxeada o Día das Letras Galegas.

 (Mª Teresa R. Taboada e Guillermo Rojo. Acto do 150 aniversario da fundación do  Instituto Provincial coruñés)

Este ano traemos á palestra cervantina un coruñés máis (foron tamén coruñeses destacados e tocaron algunha vez o tema: Ramón Menéndez Pidal e Salvador de Madariaga): o noso prezado profesor Guillermo Rojo. En 2004 publícase da súa autoría o estudo: “Cervantes como modelo lingüístico” ( en Don Quijote de la Mancha, Edición del IV Centenario, Real Academia Española y Asociación de Academias de la Lengua española, Madrid: Alfaguara, 2004, 1122-1130. De libre acceso en: https://issuu.com/cronosantropomorfo/docs/cervantes_como_modelo_lingüístico).

G. Rojo, membro numerario da Real Academia Española,  é un experto en lingüística computacional (e en lingüística de corpus): valora a cuestión numérica, a frecuencia de determinados fenómenos sintáctico-lingüísticos, a estatística. Dígovolo para que comprendades mellor que nese seu estudo abundan os datos dese tipo. Nos catrocentos anos transcorridos desde a a publicación da obra de Cervantes ata hoxe, a lingua en xeral e as estruturas lingüísticas en concreto, escritas da man do pai de Quijote e Sancho, son usadas como modelo lingüístico, como modelo sumo por parte dos expertos, por parte dos académicos, son asumidos como formantes do canon da excelencia lingüística do español paradigmático: en maior ou menor grao. O século culminante é o XVIII e ese modelo chega ao século XX. Algún exemplo dos datos achegados e analizados polo académico coruñés:

“Cuando la Real Academia Española acomete la redacción de su primer diccionario, conocido como «de Autoridades», Cervantes ocupa ya un lugar importante entre ellas: en las aproximadamente 11200 entradas correspondientes a las letras A y B, hay 836 citas de Cervantes -563 de ellas tomadas del Quijote-, lejos, es verdad, de las 1042 que tiene Quevedo”

“Tenemos que no menos de 285 citas, es decir, el 33’37% del total de este apartado, son textos del Quijote que la Academia presenta, a más de 300 años de la fecha de composición de la obra, como modelo de español válido en el siglo XX”

Esta lectura, que vos recomendo,  é interesante e fainos reflexionar sobre a pervivencia dos modelos. Hoxe en día, entrado xa o século XXI, é inviable considerar a lingua cervantina como un modelo no mesmo xeito en que a consideraron os nosos ancestros, ben sexa no XVIII, ben sexa, como Cejador, a principios do século XX. Non podemos “imitar” ese modelo lingüístico porque hai moita distancia xa: a lingua evolucionou. Entender non dicimos que non se entenda pero soaría tremendamente arcaica, absurdamente demodé.

Porén, hai algo, no parágrafo final do discurso de Rojo, que segue sendo válido. Reproducimos: “Hoy, a cuatrocientos años de su composición, la consideración de la obra como modelo lingüístico ha de basarse precisamente en su preocupación [de Cervantes] por la expresión «a la llana, con palabras significantes, honestas y bien colocadas» del modo adecuado a las características que presenta la lengua en cada momento de su incesante devenir”. Fixa o enfoque Rojo nun aspecto no que debemos concordar: non se trata xa tanto de adoptar (“fusilar” diriamos coloquialmente) estruturas lingüísticas cervantinas como modelo. Trátase dunha cuestión de actitude. Incide en cal debe ser a nosa actitude diante da escrita: honesta, na procura da sinxeleza, a coherencia, a verdade.

 (O profesor Antonio Couto, acto de celebración do 150 aniversario de Instituto provincial na nosa cidade)

Un último punto, se nos permitides aínda. Ao noso humilde entender, Cervantes segue sendo modelo noutro sentido. Sempre me chama a atención a xente capaz de insertar oportunamente unha cita cervantina:  Cando a que fora a vosa profesora de lingua, Mercedes González, se xubilou, dedicounos unhas sentidas palabras no Salón de Actos do Instituto. Falou un pouquiño da saudade (xubílaste: vaste, deixas atrás alumnos, colegas...) e dixo, como antes dixera Sancho: las tristezas no se hicieron para las bestias, sino para los hombres. Outro exemplo: cando o voso profesor J. Luis Gundín despediu, hai un par de anos,  a promoción de segundo de bacharelato insertou moi oportunamente estoutro enunciado a modo de consello para o futuro daquel que é novo e aínda lle queda moito por lograr e moitos atrancos por vencer: los males que no tienen fuerza para acabar la vida, no la han de tener para acabar la paciencia (pertence a Los trabajos de Persiles y Sigismundo, en boca de Auristela).

 (A profesora Mercedes González. Acto de xubilación de colegas celebrado no ano 2017)

(O profesor José Luís Gundín, acto de xubilacións no ano 1917. O prof. Gundín estudou lingüística cunha ex alumna do noso Instituto, Blanca Iglesias Aramburu, profesora que foi da UDC e discípula de G. Rojo)

Saber citar a Cervantes paréceme un claro indicador de coñecemento literario, indica un certo grao de cultura. Sempre que non sexa resultado dunha busca a priori nun deses libros de citas... Podiades contraargumentar. Talvez... si ata certo punto. Neste sentido, vou citar de novo ao que fora o meu profesor (meu e de moitos profes vosos do Insti...): cando o profesor G. Rojo viñera ao Instituto para axudarnos, coa súa lembranza da etapa coruñesa como alumno de bacharelato no ensino público coruñés, na celebración dos 150 anos de Instituto Provincial, era tal a cantidade de ilustres personalidades e autoridades que acudiron que eu –daquela mestra de cerimonia no acto e colaboradora na organización- tiña medo de que non puidera sentar na mesa de autoridades, situada nun plano máis elevado no noso Salón de Actos nobre. E así llo fixen saber en comunicación directa. Decontado, no momento e sen tempo de acudir aos libros, Guillermo respondeume: “Non te preocupes, xa sabes o que dixo don Quijote, onde estou eu está a cabeceira”. Espléndidas palabras cervantinas: espléndida forma de neutralizar os meus vans temores e boa forma de ilustrarnos sobre quen é o noso coruñés académico, un home que coñece o libro universal. Deste seu coñecemento falaremos aínda máis outro día, porque nos queda na man –ou se preferides no tinteiro- outra súa brillante contribución ao estudo da lingua de Cervantes: o seu erudito traballo sobra a palabra en boca de Sancho, e palabra única no corpus cervantino –e se me apurades, en toda a literatura española-, lercha (na frase como sardiñas en lercha). Un posible galeguismo fraseolóxiso? Outro máis para o saco onde xa está tarde piaches? Fique a resposta para outra ocasión. Feliz día do libro a todos!

 (G. Rojo no momento de impartir o seu discurso con que celebrou ter cursado o bacharelato no Instituto Masculino coruñés, hoxe en día chamado 'Salvador de Madariaga'. Acto dos 150 anos de Instituto Provincial na Coruña. Todas as fotos, agás a primeira, foron feitas polo profesor José Carlos Rivas)