GALICIA INMORRENTE

Notas verbo do entroido.

 (Entroido na rúa da Torre, febreiro 2017; foto feita por Purificación Soto)

Fomos o domingo ás terras bañadas polo Ulla para ver en santa Eulalia de Vedra un episodio dos chamados Altos dos Xenerais e alí oímos a voz Atranques. Nunca tal oiramos (si o verbo atrancar e tamén o subs. atranco: de nenas cantabamos na Coruña:  A atrancar la calle, que no pase nadie, que pasen mis abuelos comiendo buñuelos... e iamos todas da man ocupando o espazo da beirarrúa, e así longo treito). Posiblemente chámanlle os atranques porque se trata dos encontros entre un par (ou máis) de persoas montadas da cabalo, vestidas de militar decimonónico con sombreiro fantasioso, o cabalo engalanado ad hoc; na man a espada: rétanse con movementos da espada que simulan ser  de acometida e intercambian pullas, versallan (tomándolle prestado o verbo a Daniel González Alén, a quen lemos este domingo 26 nunha encomiable reportaxe sobre costumes carnavalescas perdidos polas terras de Cristimil e Gresande –no Faro de Vigo) coma nos desafíos (oímos pullas persoais entre un home xeneral e unha muller xenerala, ambos os dous da cabalo; e mais tamén houbo despois enfrontamentos verbais entre home e home con alusións irónico-humorísticas á vida político-social da parroquia). A forma atranques neste contexto dá idea de que se interceptan: atráncanse mutuamente o paso no medio e medio do camiño ou da rúa ou polo menos así sería en tempos: agora hai un espazo destinado á actuación, con bancadas arredor, no campo da festa que vén coincidindo co vello adro da igrexa dedicada á santa emeritense, Eulalia.

 (Foto dos "atranques" de santa Eulalia de Vedra, feb. 2017; foto feita por Charo Soto)

As palabras son un detonante fundamental. Para min é o antroido. Na Coruña da miña infancia iamos de choqueiros (voz verosimilmente derivada das chocas ou chocallos que inda adornan os traxes dos cigarróns, boteiros, felos e peliqueiros da provincia de Ourense) as máis das veces, con calquera cousa. Recordo como acompañaba, con cinco anos,  á miña avoa, disfrazada e con máscara, entrabamos na Sociedade dos Castros (daquela cada barriada tiña a súa sociedade recreativa, especie de club, onde se xogaba ás cartas, ao dominó, ao billar... había a dos Castros, a da Gaiteira, o Liceo de Monelos –do que falarei por miúdo algún día- etc.). O chiste estaba en non ser recoñecido (como querían aqueles dous choqueiros na Cousa de Castelao Xa van alá moitos anos). Un amigo da familia dille á miña avoa: -E ti quen es, mascarita? E eu salto rápida e contesto: -Non é unha mascarita, é a miña avoa Pura. Esta mesma avoa é a que se disfrazaba de chorosa viúva con sedas negras (recicladas de vodas e demais) e encabezaba con outras viúvas o mércores de cinza a comitiva fúnebre do pomposo enterro da sardiña na Ponte da Pasaxe (noutrora ía o ataúde da sardiña dar no río de Monelos, pero eu só recordo xa na ponte da Pasaxe; nos últimos tempos a sardiña chímpana ao mar en san Amaro, aquí na Coruña).  

 ("Alto dos xenerais" en santa Eulalia de Vedra)

Sobre o enterro da sardiña unha servidora era proclive a pensar que debeu ser unha tradición mariñeira nun principio, pero cada vez dubido máis neste punto. Vicente Risco considera foránea a tradición. A primeira descrición rica e completa que logramos documentar aparece a mediados do XIX nunha das Escenas matritenses do costumista Mesonero Romanos (a sardiña ía na boca do entroido-moneco gordo, e tras percorrer varias rúas con coros variados –cada coro ou comparsa, un oficio- acaban enterrándoa preto da ponte de Toledo, xunta o terceiro muíño). Para Galicia a primeira referencia que atopamos dátase na Coruña en 1851: “Desde que en el año 1851 se habían iniciado por la Sociedad celebrar el entierro de la sardina, se continuó esta costumbre, aumentando y variando el festival, que terminaba por un sermón o alocución burlesca (así decían los programas), en el Teatro de Variedades [situado daquela na rúa da Franja], cuando no en la Sociedad, precursores aquellos sermones de los actuales apropósitos, tan prodigados en la actualidad [1857]” (en: Felix Estrada Catoyra: Contribución a la historia de La Coruña. La Reunión recreativa e instructiva de Artesanos e sus ochenta y tres años de vida y actuación).

 (A "Academia ibérica da máscara" ten un blog magnífico, moi aconsellable para aumentar os vosos coñecementos sobre o tema)

En Juan de Fermoselle (antropónimo e topónimo saiagués), máis coñecido por Juan del Encina, lemos unha batalla entre a sardiña e o touciño (na liña do de Hita entre don Carnal e dona Coresma): Fue la sardina delante,/rutilante,/ y al tocino arremetió, /y un batricajo le dio/tan cascante/ que no sé quien no se espante./ Domóle tan perpujante/sus porfías/que en estos cuarenta días/yo dudo qu’él se levante. (dentro da égloga titulada precisamente: “Égloga representada la mesma noche de Antruejo”, datada en 1494). O texto de Encina dá que pensar en tradicións choqueiras ou carnavalescas xa moi antigas, medievais talvez, na península, e con posible foco de irradiación peninsular no NO. Claro que este autor do noroeste ibérico estivo en Roma... A influencia de Roma, da romanización como fenómeno cultural é evidente en costumes carnavalescas das nosas vilas e cidades: o Momo, o Meco, a propia representación do Entroido case coma un deus de fartura e hedonismo fainos recordar moito as bacanais e outras festas de clásico avoengo greco-latino. Recordaba este día un noso amigo coruñés que en moitas casas do barrio da Torre, onde se el criou (paradigma de carnaval na cidade herculina), había representacións do entroido que para el poderían remitir a vellos cultos priápicos (eu recordo de rapaz, nos anos 50 e antes, que na miña familia se facía un boneco que se vestía coma un choqueiro, era o entroido, e poñíaselle un grande pau a modo de falo... a un meu curmán gastáranlle unha broma, “ven que imos visitar un enfermo na casa da señora Solla”, e estando o rapaz diante levantan a saba e, uf!,  o meu curman puxérase todo vermello... Eran bromas que se facían... Tamén recordo que era o señor Pibela –que tiña un carro tirado por cabalos para repartir as barras de xeo- o que levaba daquela o moneco do entroido polas rúas...). O noso amigo non relembra nada, en troques, do mércores de cinza (había clase, non o esquezamos). Pero é posible que aquel moneco de entroido se queimase. Para el non cabe dúbida de que nese albergar e fabricar dentro de cada casa un seu moneco-entroido ten un vello paralelismo con aqueles deuses-lares que cada familia gardaba tamén na casa... As bromas, as brincadeiras ou carnavaladas, fannos ter en conta que moitas das tradicións que hoxe se circunscriben ou se asimilan só aos tres días anteriores ao mércores de cinza, formaron noutrora parte dun ciclo moito máis amplo, que comeza xa a finais de decembro coas inocentadas. Así o vemos, por exemplo, en terras bracarenses, terras braganzás. Aí, por outra banda, o que se enterraba nalgunhas aldeas era o bacallau: “Punham o bacalhau numas tábuas e no dia de Entrudo vinha então aquela procissão como o bacalhau e no fim, punham-no de pé, numa algazarra, para lhe recitarem versos. De seguida, enterravam-no” (fala Clotilde Graça, de Vinhais, Bragança, nada en 1921,  e recorda o que se facía cando era unha nena, en: Artes e tradições de Bragança, Lisboa, 1984; o capítulo do carnaval na Bragança de 1978 está elaborado por un equipo de docentes baixo a coordinación de Antero Fernando de Sousa). Todo o recitado que acompañaba o enterro acha a súa correspondencia na Galicia actual no chamado testamento do entroido, ben estudado polos nosos etnógrafos.

 (Foto tomada do xornal "El País" ed. dixital, Marcos Álvarez é artesán das máscaras ourensás, a foto é de Óscar Corral e o artigo, moi ben escrito, é de C. Huete)

Nada desprezable, para nós, é o tema da orixe do entroido en Galicia. Prehistórica en parte (esas máscaras ourensás que se deixan asociar á arte africana ou aos tocados guerreiros papúas...), medieval (tal como din varios estudosos, vinculada talvez á orixe do teatro litúrxico...), decimonónica (tal como se postula para os xenerais da Ulla, ao falarse das lembranzas da francesada e das carlistadas)? Difícil afirmar nada a ciencia certa.

 Lía esta mañá a Filgueira Valverde, nun artigo único sobre o tema (“Do entroido”, publicado por primeira vez  en El Ideal Gallego o 28-II-1981) e comentaba que a el sempre lle chamou a atención que nin “antroido”, nin “carnaval”, nin “carnestolendas”... soan na poesía medieval de Galicia, onde se fala de moitas festas, tendo tanto lugar nos escritos casteláns como no do Arcipreste de Hita. Abro o Xelmírez e vexo que, porén, hai referencias bastante cedas nos textos notariais ou históricos. E todas as citacións do XIII, as máis temperáns, tocan ao territorio materno, á Ourense. Logo volas presento. Antes quero relatarvos as lembranzas da miña nai, nada e criada en Valencia do Sil, Valdeorras: “A avoa Clarisa dicía que non saísemos da casa, os rapaces eran moi brutos, manchábannos todas co betume, a fariña, barro, calquera cousa que ensuciase, poñíannos perdidas”. De onde deducimos algún trazo distintivo básico: división de sexos, brutalidade, mascarada-cambio de pel/de cor.

Este trazo de “atacaren” (un ataque simbólico, que documentamos en distintos lugares da Galicia actual [Domingo fareleiro, también Domingo borrallento porque los muchachos llevan “farelos” o “borralla”, en bolsas y se los echan a las chicas por la ropa y hasta en la boca, Fraguas: La Galicia insólita. Tradiciones gallegas] en canto que ensucia só: menos simbólico en terras bracarenses: cando Clotilde Graça era rapaciña tiñan que esconderse o mellor que podían dos homes-diabos que zorregaban brutalmente nelas e incluso entraban nas casas perseguíndoas, e podían mesmo romper portas e xanelas –que pagarían en días sucesivos- na quarta feira ou mércores de Cinza) os homes ás mulleres fainos reflexionar de novo sobre os valores primitivos destas carnavaladas ou entroidadas.

Toda esta linguaxe (mestura de ritualidade, simbolismo, sacralidade e memoria) é moi complexa e, malia a nosa sensibilización pola violencia de xénero actual,  non ousariamos posicionarnos. Hai quen relacion os golpes que reciben as rapazas con ritos pagáns fecundatorios (así se interpretaban as chicotadas das festas lupercais en Roma, que se celebraban agora, ben mediado febreiro).

Subxectivamente falando, así pois, o entroido asóciase doadamente a tempos pretéritos en grao sumo: primitivismo: paradigma de medo, escuridade, noite dos tempos, comuñón de animais con seres humanos: vellas danzas de guerra, ou vellos ritos propiciatorios de caza. Isto polo menos nas nosas sociedades ibéricas do norte peninsular. Porque logo hai outra cara da lúa: o carnaval (a palabra parece un claro italianismo, Filgueira dá como bo o étimo carne levare, porque anuncia este momento a prohibición de comer carne por parte da igrexa romana, católica; el mesmo relembra tamén as etimoloxías que se barallaban nas clases de latín do Instituto, máis fantasiosas, como a exclamación “Carne, vale!” ou aqueloutra de “Carrus navalis”, polas carrozas nas festas romanas en forma de nave) urbano, cuxo prototipo podería ser o carnaval de Venecia coa fina e artística recuperación dos arquetipos en parte tomados da Commedia dell’Arte (Pulcinella, Arlecchino, Bauta, Dottore della Peste, Gnaga, Pantalone).

 (Outra foto da mesma edición de "El País")

 Non creo que marremos moito se contrapoñemos o entroido ancestral (desenvólvese por antonomasia en espazos abertos: o da montaña auriense sería modelo: Laza, o Bolo...) ao carnaval vilego e urbano (susceptible de aburguesarse, de desenvolverse en espazos pechados -como  sociedades e casinos-, en simbolizar o poder dunha determinada clase social). O primeiro, popular e tradicional, enxebre, é o que nutre varias das nosas obras literarias (unha das Cousas de Castelao, o lance segundo de Os vellos non deben namorarse, varias das mellores obras dos nosos dramaturgos, como Vidal Bolaño etc.), o segundo vese reflectido en tantas escenas burguesas de bailes de carnaval, do cine, da ópera e da literatura (sen ir máis lonxe, da coruñesa Emilia Pardo Bazán; nun baile de máscaras en Santiago –pero non é no carnaval, senón no día das Candeas- prodúcese o encontro desgrazado entre o pai e a nai de Maxina).

 (O entroido chega ao Instituto: Martina, do Club de Lectura dos venres, homenaxea a David Bowie)

(O entroido no Instituto: Isabel Ruso e Pedro Rodríguez. No equipo directivo o tema é "Os ríos de Galicia")

 (Carmen Aquino, seguimos cos ríos de Galicia)

Á derradeira, velaquí as concorrencias do entroido e variantes, nos textos galegos medievais (atirados do Corpus Xelmírez, de libre acceso na rede):

Ano de 1268: [festa] pro Introido (documento de San Pedro de Ramirás, Ourense; aquí o foro esixido é dun ou dous almudes de viño [o arabismo almude só figura como medida de capacidade para grans no dicionario académico, xa se ve que cumpría ampliar os seus valores a líquidos])

1276: po la [festa] d’ Entruydo (documento de San Clodio do Ribeiro, Ourense, aquí hai que entregar castañas e galiñas).

1298: úun cabrito, por Antroido (doc. San Clodio do Ribeiro).

 (Mapa de elaboración propia. No relativo aos lugares onde se celebra o enterro da sardiña non pretendemos ser exhaustivos)