LENDO A

OUTONO

 (Outono no Bierzo. Foto de Pedro Rodríguez)

Celebro este meu día – sete de outono- na aldea do meu home, recollendo noces, apañando nas castañas, seleccionando as mellores mazás para subilas á barra (a barra ou o cuberto en Trasdeza; en Valdeorras hai o pendello ou a palleira; en Bergantiños o cabanote; en Silva e Mosteiro, concello de Pol,  chámanlle o poleiro) e arrolalas nas pallas... Logo pola noite vemos unha película abondo outoniza no seu contido (Synecdoche, New York ) , en canto que o personaxe protagonista (papel desempeñado por Philip Seymour Hoffman) sitúase no inicio da fin, a morte. A película comeza co home que se ergue escoitando a radio (como naqueloutra, O día da marmota) onde unha profesora de literatura fala da presenza do outono na literatura. Logo volveremos sobre ese tema. 

 

(Outono no xardín. Foto de Charo Soto)

 

Mentres escudriño entre os lirios, os groselleiros, na procura das castañas máis gordas, que relocen coma ouro castrexo penso que non sentiría máis gozo se atopase un tesouro en brillantes moedas. Acode á miña mente algunha páxina pedraiana, de Entre a vendima e a castañeira e case que me invade un profundo panteísmo ou así. Exclamo en voz alta amo o outono e Luís responde o inverno tampouco está mal, e trabállase menos. Pasa polo camiño Lourdes e ao sentirnos pronuncia o meu nome. Vou á cancela, felicítame. Falamos. Comento que a miña sogra, nacida xusto aquí, na casa da aldea onde logo nacería Luis e mais os seus irmáns, sempre dicía que as primeiras castañas son as do Rosario.  Entón dime Lourdes: pois eu falei aí atrás cun meu parente que vive na provincia da Coruña, preto de Boimorto, e díxome “estou sachando nas castañas” e eu dixen “tan cedo?” e dixo “son as de san Miguel”, e fíxate, o san Míguel éche o 29 de setembro... Pasa coma coas mazás de san Pedro, que miña nai dicía que eran as primeiras...

O que Lourdes non sabe é que a min encántame ese tema: o da vinculación entre santos e froitos da terra ou do mar. A primeira vez que eu oíra á miña sogra, Luísa Victoria, referirse ás castañas do Rosario eu pensei que tiña que escribir sobre iso; logo oíralle a Beni comentar que o seu irmán, de Portosín, falaba ás veces das primeiras sardiñas que entraban polo san Antoniño, e xa acabei de ver claro o proxecto. Sabede, caros alumnos e amigos que me ledes, que poucos escritos me teñen dado tanto pracer íntimo, tanta fonda satisfacción como ese artigo publicado nos Cadernos de Fraseoloxía Galega (15, 2013: se tedes curiosidade podédelo ler libremente na Internet, titúlase “Notas para un estudo dos refráns haxiocronolóxicos”) que daquela dirixía Xesús Ferro e agora dirixe Isabel González. Hai moitos bos praceres nesta vida, sempre procuramos convencervos de que un é a lectura dun libro ben escrito. Certo, pero non esquezamos nunca o pracer de escribir algo sentido e con sentido.

As castañas de san Miguel están xa documentadas no DdD. En cambio, as do Rosario non as vira eu nunca documentadas. Coas castañas, á parte do marron glacé, pódense facer uns doces deliciosos. Miña irmá, seguindo a receita de Rosa María Abelenda, a nai de Elisa e filla do coñecido pintor, fai unha especie de flan exquisito, unha mousse,  todo recuberto de chocolate quente, pero é moi traballoso (cómpre facer un puré de castañas, para empezar). Xa para rematarmos esta páxina, os nomes. En Valdeorras distinguen: negrais, da blanquiña, do pozo redondo, salnesas...  E hai en Valencia (do Sil) todo un léxico específico: por exemplo, fálase dunha abada de castañas (a cantidade que se recolle no mandil); de  abandoxar as castañas. “Agora xa non se fai, esto é para quitarlle a pel ás secas; collíase un cesto delas e botábanse nun caixón de madeira…, non era rectangular, viña sendo así recto por didiante e logo aos lados en forma de media luna, e aquí, aos lados, tiña dúas agarradeiras e mais levaba destoutro lado unha correa para botalo ao pescozo, entón tu collías e dábaslle desta forma ás castañas, ¿ves? [acaneando] e íballes caendo fóra a pel”; están abeladas, as castañas. “Dicía así a miña avoa [nacida no 1880, a frase é da miña nai; miña sogra diría están focas], cando estaban medio secas”; están as castañas que se arrodan. “Quere decir que se facían montóns con elas”; castañas asolanadas “cando están esmirriadas”;  e logo usábase o cacho:  “era rectangular, con buracos, tiña unha agarradeira por un lado e para colgar da gramalleira, servía para asar as castañas”.

 (Outono no xardín, a edra vermella é unha pentatricuspidata)

Na nosa literatura a presenza do outono dá para varias páxinas máis. Onte na prensa puiden ler un par delas, ben seleccionadas as referencias concretas, da man da escritora Marga do Val: o enfoque de partida era o outono como fonte de saudade: inevitable. Velaí o outono malencónico en Follas Novas (“Cada cousa no seu tempo”).  Podería chamar agora por Kerouac / porque antre os dous hai un río / de tristísimo outono... // podería chamar agora / por Kerouac / ou mocedade perdida / porque antres os dous escoa o río / da morte (Ferrin, Con pólvora e magnolias). E máis adiante: Esta é a folla / que na fronda da tristura mesta / en terra de Bea proclama en plátanos da triste estrada, / en ouros opulentos dos bacelos, / en carballas cobrizas coma arxila tremente, / o outono, o outono despacioso coma unha cobra / de lus peneirada, / apousentado o outono en cada un dos meus dedos, / en cada un dos meus dedos coma follas / mortas e fremosamente capaces.

Que beleza barroca! Con que poderosa forza asume –e se somergulla nel- o poeta o río que conduce á morte!

 E que barroca é Galicia! Barroca e pedrayana. Ferrín ama a Otero Pedrayo, a quen considera o seu mestre. Remataremos, se así vos prouguer, cun par de fragmentos seus, do patriarca, publicados naquel xornal, La Noche, onde tamén publican os homes da Xeración das Festas Minervais, un auténtico nexo vertebrador ese xornal. En La Noche, en 1946,  vira a luz, por exemplo, o fermoso escrito titulado “Suadente autumno”, en que vemos a Alberico agoniar ante a presenza do ser feminino: Por primeira vez Alberico sentíuse disgraciado, quixo fuxir ás furnas, ás praias, ao seo do bosque outonizo... Ou aqueloutro, do ano 47, “Sancte Francisce, pater amábilis”: Ista luz do outono caridosa, que se dá conta da febleza dos ollos e non quer deslumealos como a do verán, senon acariñalos docemente lembrándose de que cada home pode se un cego inda que brillen claros os seus ollos...

En Lugo, na revista Vida Gallega, publica Otero en 1956, a serie “As esencias do outono”. Cópiovos este fragmento, titulado “Os libros e o seu tamo amigo”, onde o autor ourensán coincide con Cunqueiro, á hora de aconsellarnos comprar un libro novo nesta estación do ano:

                Non soio os libros de texto. Non hai quen no outono deixe de mercar algún libro imaxinado como froito ou lembranza. Pois, ao remate de contas, nos froitos celmosos durmen as horas veladas de gris da pupila das primaveras. Era doce na nosa mocidade con sombras xa deitadas das torres e dos bosques encetar un libro novo no seo de cuallados versos verdecentes do piñeiral ou no recanto oscuro do vello café de espellos mestres das lembranzas de tantos lembradoiros outonos. Como o centeo esfarnando e os piñeiros aserrados e os bos penedos de grá encetados polos canteiros e as áas das boíñas, os libros deitan un tamo, unha fariña como de peneiradas angurias e das ideas. Os libros mercados no outono: interesante e fino saúdo, mellor do que as palabras dos solapistas.

[Nota: hai neste texto unha palabra enigmática para un filólogo: tamo ‘coaño’, o fino po que solta o grao na eira tras a malla. O dicionario da RAG non o admite, o dicionario da RAE di que a súa orixe é incerta; en galego usan a palabra, amais de Pedrayo, Risco e Delgado Gurriarán, segundo consta no TILG; tamén a recolle Elixio Rivas na área miñota, no norte de Portugal (Revista Lusitana XXX, 187); a 1ª documentación no CORDE é alfonsí, de Alfonso X, autor bilingüe,  e unha das primeiras, aragonesa; semella voz prerromana, en galego temos como sinónimo tamizo; podemos relacionar esa raíz, a de tamo, co castelán tamiz, vinculado polo DLE ao francés tamis: o tamo asóciase a procesos coma a malla onde se golpea, se bate o gran: en galego documéntase unha serie de voces cuxa semántica provén desa acción: tamoar, tamoado, no DdD. En conclusión, é unha verba moi interesante, susceptible de máis estudo].

 (Outono no xardín: a sorbeira cos seus froitos)