BUSCANDO PALABRAS

BUSCANDO PALABRAS.

A TARABELA DAS TOUPAS.

Cando concibimos este apartado, o enfoque dirixíase aos libros. Pero vou ampliar o radio de acción da busca de palabras e imos reter tamén as oídas. Esta frase, é (coma) a tarabela das toupas, referida a unha persoa que falaba e falaba, incluso sen vir ao caso, e de forma algo inconexa e sen sentido, oínlla a Lala, e ao admirarme eu e interrogala sobre ela (exercendo o que se chama a función meta da linguaxe, tan útil), dixo: ah!, non sei o que significa, pero dicíao sempre así miña nai. A nai de Lala, Gloria, xa pasou a mellor vida. Hoxe andaría polos 90, e foi nada e criada en Silleda, terra de Trasdeza, provincia de Pontevedra e diócese de Lugo (relembrade a importancia das parroquias no territorio galaico: recordade tamén que é grazas a elas como dispoñemos, ad maiorem gloriam Dei et Gallaeciae, dese documento único, o chamado Parroquial Suevo).

Xa preguntei a varios dezaos se coñecían o que era e como era esa tarabela das toupas e ninguén soubo responderme. Está claro que o uso de Lala é metafórico, e xa que logo, secundario. Parece unha lei axiomática do cambio semántico: o valor figurado ou metafórico é sempre secundario con respecto ao valor recto, real?, o máis apegado ás cousas, á terra, ao home de carne e óso, ao que chamamos normalmente realidade.

 (A tarabela feita polo meu sogro dezao, de madeira; co vento vira e vira veloz; a foto foi feita por Charo Soto)

Sabemos o que significa tarabela? Sabemos que é voz polisémica, inda descartando os usos metafóricos. E inda que os metafóricos sexan os primeiros que acudan á mente do falante galego actual. Hoxe pregunteille á miña nai, valdeorresa, octoxenaria lúcida de mente e estupenda de aspecto: mamá, que é para ti unha tarabela? Resposta veloz: unha que fala máis da conta...E engadiu: Que tarabela é!, dicíase... Non, non sei de ningunha cousa que se chame ‘tarabela’...

Pérdense as cousas, pérdense as palabras, ou pérdense parte das acepcións das palabras. Por iso din os expertos en fraseoloxía que as unidades fraseolóxicas (ou modismos) son un bo depósito para arcaísmos ou palabras descoñecidas xa no uso normal...

Pero a voz tarabela (e o seu correlato en masculino, tarabelo) inda figura nos dicionarios cos valores rectos, aplicada a palabra a cousas concretas, feitas noutrora pola man do home. O meu sogro fíxome pouco antes de irse para o outro mundo unha tarabela de madeira. Logo busco a foto. Era coma un xoguete en forma de  hélice cravado nun pau, que daba voltas seguidas ao correr un neno con ela na man, ou ao ser movida polo vento sen máis...

No dicionario de Estravís como primeira acepción figura un uso recto (e porén, dubido que sexa o primeiro: cando hai polisemia pode darse unha xerarquización, unha derivación, nun sentido paralelo ao xogo que establecemos entre un étimo, pater/mater e os seus derivados, así dicimos que nai deriva de mater e pai de pater): “Espantallo formado por unhas aspas de madeira que ao seren movidas polo vento moven uns mazos que golpean na tábua”. Moi parecida á tarabela do meu sogro, en canto que hai aspas/hélices que se moven ... Está claro que ambas acepcións (B e C) están fortemente vinculadas, é moi posible que ambas sexan acepcións secundarias a partir dunha anterior (A), sen que forzosamente haxa que considerar que C derive de B, nin que B derive de C: ambas derivarían de A, pero hai xénese  independente ou semiindependente: B e C responden a esa xénese semi-independente de A.

 (A tarabela de carpinteiro; as tres fotos están tomadas da Internet)

Pregunteille tamén a Emilio Facal, o voso profesor de inglés (ten un coñecemento do léxico bergantiñán riquísimo), e rapidamente indicoume o valor que para el é o único (primeiro e absoluto no seu acervo lingüístico ou no seu dominio idioléctico, este é un valor que podiamos chamar idioléctico): “Unha tarabela é un berbiquí,  a tarabela de carpinteiro... apóiase nun tallo e logo leva unha especie de ... enganche ou pau para fixar... e logo dáselle así coas mans e vai furando, é a tarabela, un berbiquí  grande, tarabela de carpinteiro”. Fixádevos que temos unha acepción nova, con nova funcionalidade para a cousa; esta nova acepción, D, non é tan nova no tempo, porque vémola xa recollida por Sobreira no XVIII (no DdD: “barreno grande”).

Tamén vemos no DdD que hai un insecto coleóptero que ataca o trigo e outros grans chamado tarabela. Eu atreveríame a facelo derivar da acepción D, por transposición metafórica, porque o bicho fura no gran coma un berbiquí.

Sen saírmos dese Dicionario de Dicionarios, documentamos igualmente a tarabela  “carraca que se coloca en los sembrados de cereales para espantar a los pájaros”: esta é a que chaman en Trasdeza a tarabela dos paxaros. Igual facía Facal para especificar: tarabela de carpinteiro, e así identificaba ou denominaba Gloria, a nai de Lala: a tarabela das toupas. É o que se chama en lingua unha expansión (con frase preposicional, de + termo, expansión xerada polo núcleo léxico común, tarabela: na miña opinión, a expansión indícanos que estamos diante de acepcións secundarias).

E cal sería a acepción A, a primaria, a base das posibles acepcións secundarias? Non teño seguridade matemática na resposta:  atrévome a pensar (pero mirade que cabe a posibilidade de  que a acepción primaria xa se perdera) en que talvez a primaria sexa a cousa máis simple posible... A humilde tarabela do muíño, se cadra. Ou a non menos humilde tarabela (=caravilla) para atrancar/pechar a porta...

As toupas sempre deron problemas ao labrego. E ao xardineiro tamén.  Un ano a miña irmá regaloume un aparello que comprara pola Internet  fabricado no estranxeiro: emitía ondas sonoras imperceptibles para o oído humano que escorrentaban as toupas. Chantábase en varios puntos estratéxicos no xardín e non era moi agresivo visualmente. Pouco funcionou... Ou se acostumaron axiña ou había que multiplicar por cen o número de chismiños.

Este día, en Arzúa, preguntáballe a Rosa que fan eles con respecto á proliferación das toupas e gustoume a resposta: non miramos pra elas..., nin caso. Paréceme moi práctico e económico. O malo é que hai noites en que soño que me afundo no meu propio xardín, de tan furado que está, como no conto aquel do Rei Lagarto... (variante da Bela e a Besta, era o seu un reino soterraño, e un día a futura raíña collendo coles cae polo burato...). Os paisanos da aldea do meu home dábanme a receita antiga: sacha e paciencia. Ou paciencia e sacha. Non me convence moito, resulta cruento e pide horas ao axexo. O meu defunto sogro poñíalles o gharamelo. Pillaba bastantes (dedicáballe ao labor un tempo que para que dicirvos...). Con todo, comentaba filosófico cando mataba algunha: Cando morre unha toupa, véñenlle nove ao enterro... Un labor de Sísifo. Xa vedes. O admirado Pensado Tomé, nun libro fundamental (El gallego, Galicia y los gallegos a través de los tiempos), recolle unha tradición curiosa localizada no Betanzos do século XVIII: para combater as toupas os campesiños facían que unha doncela noviña, unha garela –como din os betanceiros- de trece aniños, percorrese os campos completamente núa. Preguntábase o insigne filólogo coruñés (de Negreira) sobre o porqué deste rito... Calquera sabe, mais relembra algo a mentalidade medieval subxacente no mito do unicornio, besta que vén apousar a súa forza e a súa cabeza no regazo virxinal da doncela...

Rematamos: se sabedes da tarabela-carraca para escorrentar as toupas, avisádeme. E viceversa: se eu logro averiguar algo máis deste perdido e esquecido trebello, comunicaréivolo sen falta.