LENDO A...

LENDO A PONIATOWSKA

Dicía hai anos Loli Romarís nunha daquelas tertulias de recreo tomando café no Riazor, “cando me xubile dedicareime non a ler senón única e exclusivamente a reler”. Eu tamén fago proxectos (cultivarei rosas, teremos sempre un bo libro e un bo xamón a man, escribirei, abriremos un bo viño cando veñan visitarnos familia e/ou amigos...) para a xubilación, xa próxima, e de cando en vez releo. Relemos estes días estomballados so as maceiras. Luís está con Balzac. Eu releo os relatos do libro Llorar en la sopa, de Elena Poniatowska. Ningún comparable a “Coatlicue”. Paréceme soberbio. Hainos moi bos, pero este para min leva a palma. Por que? Por que exerce sobre min esa fascinación inevitable, envolvente, arrastradora? Quizais porque me identifico co personaxe en certa medida. Quizais polo forte paralelismo, a razón clara de semellanza que a miña mente establece entre a dialéctica básica que formula “Coatlicue”, cultura prelóxica/precolombina/territorio dos deuses arcaicos e dos mitos e ritos de arrepiante beleza, e a dialéctica propia en que –como ser humano galego- eu vivo (ou creo vivir se se prefire deixar sempre aberta a dúbida sobre cal é a verdade do que se experimenta como vida). A relación de Marcela e Coatlicue é un trasunto da relación entre parte do noso ser  cos deuses arcaicos, as raíces arcaicas, os valores arcaicos, a orixe brutal, sen piedade nin igualdade nin raciocinio legal, en que se funde e cobra forma o barro primeiro. Suponse que Marcela vive por culpa en parte do pulque unha paranoia. A paranoia de ser fagocitada e transportada a un mundo feroz, a paranoia de estar sendo devorada polo outro (a outra) nunha especie de simbiose/atracción poderosa e fatal: sente a outra cara da lúa/do amor que a posúe e a arrinca de si propia. E nese camiño ao pseudo inferno o ex amante e amigo, Luis, é chamado inicialmente como o guía-Virxilio, para logo, vista a súa ausencia, convocar nun berro universal-de parto continuo-regreso ao seo orixinal, á nai.

Que relato magnífico. Chama á nai na proximidade da morte coma unha nena chea de medos. É inevitable a identificación. Confeso algunhas das miñas dependencias: os mitos primixenios, a infancia de umbilical unión á miña nai. Pero confeso igualmente a pseudo paranoia de vivir nun mundo alienado e alienante tantas veces, onde resulta difícil achar o teu lugar xusto.

Nunha alegoría lorquiana, as roxas xinxivas da Coatlicue, derivan en ríos de sangue e o vermello do sangue precolombino asolaga as páxinas mellores deste relato.

 (Foto tomada nun libro da biblioteca do cruceiro deste verán, trátase dun cadro de W. R. Leigh titulado "Hopi Indian Runners", obra datada en 1913. Cando eramos estudantes da USC falábasenos da obra de E. Sapir, quen estivo en Novo México aprendendo a linguaxe dos hopi. Novo México pasou a ser dos EE UU pouco antes de que Leigh os pintase cazando a lebre cunha especie de búmerang)

A primeira vez lino dun tirón, de vez. Esta tarde paraba de parágrafo en parágrafo: de frase en frase. Subliñaba co lapis (Diariamente devoro al Sol, lo meto en mi vientre para parirlo de nuevo al día siguiente –la escuché decir). Deixaba en suspenso a mente, o xuízo, deixábame posuír por unha imaxe do verde circundante, o rumor da auga, un insecto que voaba, unha escasa andoriña que baixa en filigrana a pillar insectos mortos na superficia da auga... Relembrei a Xulio Cuba (cando estou na aldea sento xunto ao rego e son capaz de pasar horas contemplando calquera mínima cousa, pasa o tempo sen sentilo) como relembrei os tempos longos, as tardes infinitas dos veráns en Valdeorras de nena.

Fomos visitar noutronte á curmá do meu home que vive doutro lado do Deza, en san Xurdo, e dicía Adela nun momento dado, falando de filiacións e parentelas, e agora, des que mamá xa non está, a quen lle pregunto eu estas cousas... Ela era a que o sabía. A nai, a depositaria por antonomasia das raigames. Que boa coción, mestura sabia de elementos hai nese relato da autora Premio Cervantes (no 2013).

A mestura évos un concepto claro ao meu entender. A mestizaxe incrible dá froitos eternos. Pódese dicir que México é un deles. A lingua agrela coma unha fonte que non cesa de alimentarnos aos que amamos as palabras. Dille Coatlicue cando quere que Marcela baile con ela: Por el sudor de las piedras y el alma de mis cuatrocientos hijos. Case estou por dicirvos que temos aquí un número máxico: Á parte da libre asociación cos catrocentos golpes de Truffaut, atopámolo no proverbio: Catrocentas mulleres, catrocentos pareceres. Máis adiante dille: Te mostraré los trece cielos. Escápaseme. Hai que ler máis mitoloxía azteca ou mexica. No episodio cervantino (teño entendido que de influencia árabe, a través de versións medievais francesas) de Clavileño son sete (se non marro) os círculos, os sete ceos.

Iso sen falarmos nin deternos moito no puro (merito) léxico precolombino. Só neste relato: chipotes (vén no DLE, do náhuatl, co valor de ‘chichón’, inda que no texto se refire a chipotes no chan, en coordinación coas fochancas, e falando de nivelar ben o terreo; algo así como os peteiros en galego, bultos de bosta cubertos de herba que permanecen salferindo os prados), huizache (vén no DLE, do náhuatl, un tipo de árbore espiñenta), pulque (DLE, do náhuatl), teponaxtles (no DLE figura a variante teponastle, do náhuatl, un tipo de tambor pequeno), mezquite (tamén no DLE e tamén do náhuatl, é unha árbores das mimosáceas, atírase dela extractos con valor médico; fixádevos como a Academia Española incorpora cada vez máis voces do español de América, deixando clara constancia da orixe: é algo inequivocamente bo, enriquecedor: agora debemos procurar facer o mesmo –clara constancia- coas voces do español cuxa orixe está en Galicia ou no ámbito galego-portugués, teño aí un pequeno comentario pendente).

No cruceiro do que xa vos falei a semana pasada había bastantes mexicanos. Un deles, o pai de María, era un grande e culto conversador. Falando con el da riqueza e das variacións do español de México citaba eu as linguas de sustrato precolombinas e comentaba que algunhas delas, coma o náhuatl, son faladas aínda por millóns de persoas. Mostrouse o meu interlocutor escéptico neste punto. Millones millones...

Ímolo deixar neste punto e hora. A wikipedia cita un censo do ano 2010 para cifrar en máis de millón e medio o número de falantes de náhuatl só en México. Na casa da Coruña teño un espléndido libro de poesía náhuatl. Outro día retomamos por aí o fío. Sigamos esperando polo sol de agosto.

 (Charo con María. María era, para moitos de nós, a raíña indiscutible do cruceiro. María naceu e criouse na cidade de México D. F.)