luns, 30 de setembro de 2024

GALICIA INMORRENTE

 

GALICIA INMORRENTE

OS ACHÁDIGOS

 

(Foto tirada de Internet)

 

Este día, aí atrás, vendo un capítulo dunha serie nórdica, Fjällbackamorden ‘Os asasinatos de Fjällbacka’, titulado O xinete da costa (cada capítulo adoitaba conxugar dous planos temporais, un no pasado máis ou menos remoto e outro no presente: neste en concreto o pasado correspondíase co século XIX e había un home poderoso, unha especie de alguacil do lugar, que se dedicaba a provocar naufraxios acendendo lume en lugares perigosos para enriquecerse logo co raqueo ou saqueo dos predios, mentres que os chamados ‘xinetes da costa’ eran homes de a cabalo que percorrían a costa intentando evitar que os raqueiros operasen), acordeime, vendo precisamente ese capítulo, do relato de Emilia Parzo Bazán titulado La ganadera e acordeime tamén de algo que me contara hai anos Isabel Lorenzo, profesora de educación física no instituto de moitos de vós e Juan, o seu esposo.

“Ir aos achádigos”

Eles ían aos achádigos, especialmente Juan, cando eran rapaces. Coma quen vai na procura dos tesouros… A nosa querida Isabel é de Ortigueira e Juan recorda ir aos achádigos no Barqueiro. Pregúntolle que eran e dime que maiormente eran de madeira, pero recordaba unha vez en Bares, eran restos dunha vaixela… Pregúntolle logo polos rumores (vox populi) que falan de provocaren algúns habitantes das nosas costas naufraxios noutrora co lume nos cornos das vacas ou dos bois e dime Juan que iso era noutrora na Costa da Morte.

Desde aquí dámoslles as grazas a Juan e a Isabel por relembrar para nós cousas da mocidade. A coruñesa Emilia Pardo Bazán sitúa a acción da Ganadera nunha aldea situada nun escarpado, tipo Teixido, no Cantábrico[1]. É un relato poderoso, fortemente dramático. Os aldeáns son raqueiros despiadados e parecen posuídos por unha febre infernal, matan incluso o sacerdote que, coa cruz na man, os exhorta a respectar a vida das vítimas do naufraxio que eles provocaran. Chama a nosa atención o uso da frase pardobaciana ir a la ganadera, paralela á dos achádigos, paralela (baseada, realmente, porque o coñecemento por parte de Emilia do idioma galego é moi bo) a aqueloutras frases galegas do tipo ir á aña ‘competiren os malladores a ver quen golpea máis’, ir á auga, ir á deluva ‘deluvar’, ir a elas / ir á empincha ‘apostar’, ir á herba, ir á ramisca /ir ás mozas ‘mocear’, ir á seca ‘mariscar’, ir ao mar ‘saír a pescar’, ir aos crebazos ‘ir por gangas no mercado’, ir aos panchos,  ir ás arrasadeiras ‘ir roubar froita ás hortas dos veciños’, ir/andar ás crebas (sinónimo perfecto de ir aos achádigos da Ría de Ortigueira), ir ás minchas etc.

 


 

Raqueiros na Costa da Morte?

Un conto é ir aos achádigos, un conto é poder beneficiarse en maior ou menor grao das cousas que o mar cospe e outro ben distinto é provocar os naufraxios. Imos procurar simplificar e deixar a un lado xuízos de valor. Non queremos xulgar porque, entre outros factores, nin somos xuíces nin descoñecemos as tremendas condicións de vida dos nosos ancestros noutrora.

Sobre este tema, se houbo ou non naufraxios provocados na costa galega en xeral e na chamada da Costa da Morte en particular, tres son os posicionamentos.

1.      Hai quen fala do tema afirmando que si houbo raqueiros mais non achega datos rigorosos.(1)

2.      Hai quen afirma que todo é unha rumoroloxía. Unha lenda negra que cae sobre a Costa da Morte sen nada fiable en que basearse. (2)

3.      Hai quen adopta un punto de vista digamos escéptico. Podería ser pero non hai datos seguros. (3)

 

A cousa dá que pensar. Cantos máis datos tes na man, maiores son as dúbidas. Entre os representantes máis senlleiros do enfoque 2 está J. A. Sánchez García, autor dun artigo imprescindible para coñecer datos importantes do tema (Jesús Ángel Sánchez García, “La leyenda de la Costa de la MuerteNaufragios y faros como desencadenantes para la activación de un patrimonio marítimo”, Semata: Ciencias sociais e humanidades,  Nº 25, 2013, páxs. 59-92, dispoñible na rede: https://revistas.usc.gal/index.php/semata/article/view/1153). Aí encontramos, por exemplo, o interesante texto de Ulpianus [un xurista de orixe fenicia que naceu c. 170 a. C.] que nos permite ver a antigüidade do fenómeno do raqueirismo:      

Ne piscatores nocte lumine ostenso fallant navigantes, quasi in portum aliquem delaturi eoque modo in periculum naves et qui in iis sunt, deducant, sibique execrandam prae-

dam parent, praesidis provinciae religiosa constantia efficiat.

Vemos que eses actos dos raqueiros non serían moi frecuentes porque, segundo di o texto citado, había constante vixilancia por parte da autoridade (como vimos na serie sueca de Fjällbacka, cos xinetes da costa). Sánchez amenta tamén as famosas Leis de Oleron[2] (Roles d’Oleron), promulgadas por Leonor de Aquitania no s. XII, onde se regula o relativo aos despoxos derivados dun naufraxio, con ameazas de excomuñón e mais se alude ás duras penas que se impoñían aos depredadores dos náufragos: mergullábanse no mar ata que estivesen medio mortos e despois eran lapidados. Tamén nos resulta de interese o texto lexislativo que o rei Fernando III dá en Tui en 1250:

Et si nave alguna crebare de la garganta del Miño fasta la Barcela, que ninguno de los de la Villa non pierda ninguna cosa de lo que hy oviere por el Señor, ò por el Merino de la tierra, ò por algun poderoso; et si en otra parte del Regno crebase, quel morador de la Villa, dé la quarta parte de quanto hy oviere à la voz del Rey, et que torne seguro con todo lo al à su Villa, et con su nave, si haberla podiere...

Vemos nese texto como o rei esixe unha participación no obtido e vemos tamén a moi probable orixe da frase galega –que chega aos nosos días- ir ás crebas, en relación co verbo xa usado na Idade Media, crebare.

Xa antes, en 1168, o rei Fernando II concede ao porto de Noia á mitra compostelá e recupera o antigo ius naufragii, agora chamado ‘dereito de creba’ para beneficiar as poboacións da costa cos restos das naves naufragados. Este dereito de creba, di Sánchez, é moi significativo que se aplicase ao tramo litoral máis perigosos da costa, entre Faro –antiga Brigantium, hoxe A Coruña-, ata Padrón, con excepción das naves que chegasen con peregrinos. E engade Jesús A. Sánchez:

Calificado por E. Ferreira [E. Ferreira Priegue, Galicia en el comercio marítimo medieval, La Coruña, 1988, p. 488] de “auténtica raquería legal”, aunque estimulara la rapacidad de las gentes de la costa no cabe en modo alguno identificarlo con las conductas criminales de quienes supuestamente encendían señales luminosas para dirigir los barcos hacia los escollos; estas prácticas, envueltas en leyendas de varios finisterres atlánticos, es cierto que se recogen y castigan en las Siete Partidas , pero sin que se disponga de noticia documental alguna que permita certificar que acaecieran en Galicia.

Tamén fala de lenda negra Eduardo Mesa Leiva nun artigo publicado en prensa no ano 2020: https://www.lavanguardia.com/historiayvida/edad-moderna/20201031/34113/raqueiros-oscura-historia-piratas-gallegos-tierra.html

Coincide Xabier Maceiras Rodríguez, autor –entre outras obras- dun libro sobre o mar de Arteixo,  na opinión sobre o tema dos naufraxios provocados na Costa da Morte: todo é unha lenda negra[3].


 

Se entendemos que o enfoque 3 non é dogmático pero si deixa aberta a porta ás dúbidas, aí se sitúa unha servidora. As dúbidas entraron xa na nosa mente cando lemos o relato da coruñesa, La ganadera. Aínda sabendo que na súa biblioteca había libros de autores románticos europeos que trataron o tema cargando os tintes dramáticos, aínda así, non podemos esquecer o profundo coñecemento que ela tiña da vida durísima dos nosos concidadáns, dos habitantes das aldeas da costa de Galicia nos séculos pasados, en condicións de tremenda necesidade e boa dose de desinterese e abandono por parte do Estado; nin podemos deixar de lado o carácter realista en boa medida da súa obra. Pero sobre todo, non podemos deixar de pensar nas semellanzas entre seres humanos, entre modos de vida da cornixa atlántica europea. Admítase, como non, porque hai abondosos datos obxectivos e históricos, que o pobo galego costeiro foi xeneroso e sacrificado e acudiu a numerosos naufraxios e salvou moitas vidas. Admítase que o pobo costeiro sabe ben o que doe unha vida porque moitos son ao longo dos tempos os seus afogados no mar. Admítase da mesma maneira que non somos nin peores nin mellores que outros homes e xentes de mar de Irlanda, de Cornualles, de Inglaterra, da Bretaña francesa… onde houbo probadamente raqueiros.

Precisamente o profesor Fernando Alonso Romero ten un ilustrado artigo onde establece unha análise comparativa dos naufraxios en tres lugares da Europa atlántica: “Historias de naufragios en tres finisterres europeos: Land's End (Inglaterra), Dingle (Irlanda) y Finisterre (España)”, Cátedra Jorge Juan. Ciclo de conferencias: Ferrol, curso 1998-1999 / Enrique Casanova Rivas (dir. congr.), 2001. Dispoñible en liña: https://ruc.udc.es/dspace/handle/2183/8959

Aí lemos parágrafos coma este:


(Faro no condado de Kerry)


 Tamén di, falando do condado de Kerry, que es muy difícil encontrar documentación oficial con los nombres de los [raqueiros] responsale o de testigos de los hechos (p.  80). E máis adiante lemos:

“La construcción de todos esos faros no resultó nada fácil pues se oponían todos los que tradicionalmente se venían beneficiando con el lucrativo negocio de los naufragios. También se oponían a la colocación de boyas flotantes con una campana para alertar a los navegantes, alegando

que el campaneo continuo producido por el balanceo, espantaba los bancos de peces y que las boyas las robarían los raqueros. En la costa gallega ocurría algo parecido, pues algunas balizas y boyas que se habían empezado a colocar en la segunda mitad del siglo XIX desaparecieron misteriosamente. Díaz de Rábago cuenta en 1885 que varias boyas de la ría de Aros a «donde hay insidiosos escollos y tan necesarias son, han desaparecido en su totalidad, llevadas por la mar o por los hombres» (Díaz de Rábago, 1885,50). Incluso hubo ocasiones en las que los raqueros de los pueblos cercanos a Land' s End llegaron a raptar al farero de Longships para evitar que el faro funcionara. La historia de este faro está llena de leyendas, algunas basadas en hechos reales y otras distorsionadas por la imaginación de los escritores románticos”. (p. 84)

 

(Faro O Roncudo, Corme. Foto de Ana García)

Parágrafo este sen lugar a dúbidas interesante: por un lado observamos certas concomitancias entre británicos e galegos á hora de actuar en determinados puntos non alleos ao tema; doutro lado, comprobamos que Alonso Romero alude á mesturanza de realidade e literaturiedade.

Tras falar de Cornualles, que leva consigo a peor reputación de raqueiros, ata o punto de rezaren os mariñeiros ingleses a oración Deus nos arrede das rochas e baixíos e nos libre da xente de Breage e de Germoe (p. 88, tradución ao galego nosa), alude aos raqueiros bretóns, para referirse de seguido a Fisterra:

 

Una de las leyendas más antiguas relacionada con las actividades de los raqueros bretones habla de la llegada del santo irlandés San Ronan a la costa bretona de Léon. Venía desde Irlanda navegando en un barco de piedra, como hicieron otros muchos santos que llegaron incluso hasta Galicia (Alonso

Romero, F. 1991). Y allí se quedó a vivir en la gruta de un acantilado, dedicado a sus rezos y a salvar la vida de los navegantes que pasaban por delante del promontorio en el que se encontraba. Cuando hacía mal tiempo, San Ronan tocaba una campanilla para avisar a los nautas de la proximidad de las rompientes. Así, entregado a esa caritativa tarea vivió el santo algún tiempo hasta que los habitantes de las aldeas cercanas, viendo que ninguna nave naufragaba en sus costas, lo obligaron a abandonar su eremitorio, pues aquella gente solía vivir de los desperdicios de los naufragios (NiMheara, R. 1994,34).  

Con respecto a las costas de Finisterre, el señuelo que, al parecer, utilizaban algunas personas para confundir a los pilotos de las naves, era exactamente el mismo que el de esos lugares mencionados. Su planificación, de un ingenio diabólico, tenía unas horripilantes consecuencias cuan do se ponía en práctica. Para aquellos que creían en la bondad humana, los que provocaban los naufragios no eran seres humanos, sino brujas, nubeiros, negrumantes o duendes endemoniados que con sus maleficios y encantamientos atraían las tempestades y dirigían las naves hacia las amenazadoras rompientes para que se destrozaran entre las rocas (Alonso Romero, F. 1999). Pero frente a esa visión legendaria de la realidad estaba la historia trágica cotidiana de un territorio marginado, alejado del resto del mundo, con vías terrestres de comunicación primitivas, en el que se subsistía durante la larga temporada invernal sin apenas alimentos. No es de extrañar entonces que en tales condiciones algunos se desquiciasen a causa del hambre, y se olvidaran de los débiles criterios morales que pudieran conservar en un ambiente tan pobre. Esa situación se mantuvo durante el siglo XVIII y gran parte del XIX. Sin embargo, el fenómeno del raquerismo debió de ser más intenso en los siglos anteriores; impulsado, no sólo por el hambre, sino también por una necesidad de autodefensa de la propia población ante los frecuentes ataques de naves enemigas a las diversas localidades de La Costa de la Muerte […] De manera que muchas de las luces que encendieron los antiguos raqueros para engañar a los navegantes, tenían como fin el hundimiento de naves enemigas para que con ellas perecieran sus temidos tripulantes. El procedimiento que utilizaban los raqueros para hundir los barcos, según De Ramón y Ballesteros, uno de los primeros historiadores de la comarca de Finisterre, era el siguiente: Aprovechando las noches tempestuosas, llevaban una vaca con un farol encendido y colgado de una de sus astas, para pasearla de esta manera por determinados lugares de la costa. Con el natural cabeceo de la res puesta en movimiento, simulaban un barco navegando más a tierra y por eso, a mayor resguardo de los elementos. Este factor incitaba a igual aproximación de otras embarcaciones, precipitándose así la catástrofe. Después salía la horda de sus apostaderos para lanzarse al asalto de la presa, no poniendo el menor reparo en acuchillar a la tripulación si esta se oponía a sus planes (1976, 70).

Alonso Romero es consciente da difícil demostración da veracidade destes actos pois ata o de agora, di el literalmente, no se conocen otros testimonios que los de la tradición legendaria, que ya venía de muy atrás y que era semejante a la de otros países.(p. 93).

E aínda engade:

Evidentemente algunos casos de raquerismo inhumano debieron de producirse en el pasado en los tres finisterres que estudiamos; así nos lo hace suponer no sólo el marcado arraigo de su recuerdo en la mentalidad popular, sino también porque ya desde principios del siglo XIII en las Leyes de Olerón se prescribían penas durísimas contra los raqueros.

 

Esas leis de Olerón xa as citamos arriba. Alude, e con isto xa rematamos, Alonso Romero ás Partidas afonsinas

 

Pescadores, e otros omes de aquellos que usan a pescar, e a ser cerca la ribera de la mar, fazen señales de fuego de noche enganosamente en logares peligrosos, a los que andan navegando, e cuydan que es el puerto allí; o las fazen con entención de los enganar, que vengan a la lumbre o fieran los navios en pena, o en lugar peligroso, e se quebranten porque puedan furtar, e robar algo de lo que traen; e porque tenemos que estos a talesfazen muy grand mal... develes pechar todo quanto perdieren, e menoscabaron por esta razón. E aun demás de esto mandamos, que el Judgador del mismo lugar. .. les faga escarmiento en los cuerpos (Título IX o de 1 Partida Iva • Navarro González, A. 1962, 126).

 

Se Afonso X lexisla neste sentido, é que algo había. Iso parece innegable, se era ou non era aquí, na Costa da Morte, chi lo sa? A ciencia certa ninguén o sabe. Pero non esquezamos que o seu pai (Fernando III o Santo), e antes o seu bisavó Fernando II, permitiu aproveitarse dos naufraxios polo menos nas costas da mitra compostelá. Se cadra abriron a man e colléronlles o brazo…

 


 



[1] Ese relato publicouse por vez primeira en 1908. Na edición por nós manexada (Fundación “Pedro Barrié de la Maza. Conde de Fenosa”) de 1990, o autor das notas, Juan Paredes Núñez dinos: “El mismo tema aparece en los cuentos Tiempo de ánimas y Jesús en la tierra. Se trata de un  hecho que debió ocurrir en muchos pueblos costerizos, en zona de costa abrupta. Y no solo en Galicia. Existen numerosas referencias literarias: Daphne du Maurier, Posada Jamaica; F. Van Wick Mason, en Silver Leopard, sitúa un episodio análogo en las costas de la Sicilia normanda, inmediatamente antes de la partida de la primera cruzada. También Chesterton utiliza un tema parecido en uno de sus relatos del padre Brown (“El fin de los Pendragón”, La sabiduría del padre Brown)” (p. 518, tomo III).

[2] Un artigo imprescindible para coñecer a historia da lexislación europea sobre os naufraxios é o seguinte: Olga Marlasca Martínez, “PROHIBICIÓN DE APROPIARSE DE LOS DESPOJOS DE UN NAUFRAGIO: DIFERENTES ETAPAS HISTÓRICAS”, Ivs Fvgit, 12, 2005, pp. 463-480.

 

[3] Hai moita lenda negra en torno a iso… Eu para nada… Outra cousa é a rapina,  é algo lóxico, vivíase unha época de miseria, eran “agasallos” que o mar cuspía con certa frecuencia e era unha cuestión de subsistencia, esa é a miña humilde opinión (comunicación persoal de Xabier Maceiras que agradecemos desde aquí).

Ningún comentario:

Publicar un comentario