LENDO A ROSALÍA

 

FRASEOLOXÍA NO “CONTO GALLEGO” DE ROSALÍA DE CASTRO

II PARTE

 

 

 

(Estatua de Rosalía de Castro en Padrón. Todas as fotos están tiradas de Internet)

Ganar o pan da boca [sudando po-los camiños prá ganar ó pan da boca]: co verbo ganar non é frecuente a frase en galego actual, o normal é ganar o pan sen máis. Ou se cadra ganar o pan que levar á boca. Tamén se pode dicir ganar o sustento ou facer o carto. En castelán temos ganarse el pan/las judías/los garbanzos. E documentamos en estruturas comparativas como el pan de la boca, por exemplo en Cervantes (CORDE). Aí equivale ao pan noso de cada día, ponderando o necesario que é algo. No TILG rexistramos en Pintos esta fermosa unidade fraseolóxica: ¿Cansoute a ti o pan da boca?

Hoxe o gano, hoxe o como [Mais ti fas com’ó outro, oxe ó gano, oxe ó como, que mañan Dios dirá]: é citado por Ferro como refrán tomado de Pérez Ballesteros: “153.Hoxe o gano, hoxe o como: mañán *Dios  dirá” (en: http://www.cirp.gal/pub/docs/cfg/cfg14_14.pdf). A semántica coincide coa do refrán ben coñecido, Cristo gañado, Cristo papado.

Írselle os ollos [mesmo se me van os ollos cando vex’ó anoitecido un matrimonio que fala]: ‘devecer por, sentirse atraído por algo ou alguén’

*La mar [Pró de isto á casare, añadeu contento de si mesmo, ainda hay lamare]: C. Ríos Panisse observa atinadamente en nota que é un castelanismo fraseolóxico, achegado por necesidade da rima; neste contexto en galego poderiamos dicir que hai/media un abismo; nun rexistro coloquial tamén se pode dicir que hai a mitra (en verso) ou a mitra inversa; noutros contextos temos: un marabán de, unha che [variantes locais, de Trasdeza]/unha chea de, unha man de etc.

Léveme Deus se [Léveme Dios si no é certo]: frase con valor enfático, aseverativo; especie de xuramento. A fraseoloxía con Deus ocupa páxinas largas en galego.

Léveme/léveche o deño se [léveche o deño si eu quixera que]: negación enfática, para nada quero eu o que se expresa na oración introducida polo se.

Malo de + PRONOME PERSOAL [Seica te costipaches co resío da serán, malo de ti]: a frase expresa conmiseración. Equivale a dicir ‘pobriño’ ou ‘pobre de ti’. Só documentamos outra concorrencia no TILG (malo de iles). Malo dela, da frase, que se perdeu e non chegou ao galego moderno.

Matar o candil [coma viuda matou o cantil e todo quedou as escuras]: esta colocación non pasou ao galego moderno, pero si matar a luz co mesmo significado, ‘apagar’.

Meter pantalla [c’a mula po-las bridas que eran novas asi com’os demais arreos, e metian moita pantalla]: a frase non se usa xa na lingua actual, pero enténdese de marabilla. Quere dicir que a aparencia era de pompa ou boato, que armaban moito aparato. No TILG documentamos ser persoa de moita pantalla. Tamén no castelán de América se documenta esta acepción de pantalla como fachenda, pura ostentación. Recordemos que a pantalla é tamén a carauta elaboradísima do Entroido de Xinzo.

(Pantalla. Xinzo de Limia)

 

Meu ben [¿E quén sera agora o meu acheguiño, e quén me dirá como me decias ti, meu ben]: frase con valor afectivo. Equivale a meu amor/rei e tamén, aplicado a meniños, meu piscurriño/carochiño/pitusiño etc.

Meu dito, meu feito [Meu dito, meu feito]: refrán con certo valor de presteza resolutiva: tal como se di inmediatamente se executa.

Meu tío [¡Ai, meu tío!¡Ai, meu tío, bonito como unha prata e roxiño como un ouro, que cedo che vai comela terra as túas carniñas de manteiga! // nesa terriña que te vay comere!]: en nota lemos: “Nota do autor: N’algun-has aldeas de Galicia solen a (sic) mulleres chamar tios ôs maridos”. No DdD recollen tío como tratamento de respecto para persoas non emparentadas co emisor varios autores: Leandro Carré, Eladio Rodríguez, X. L. Franco Grande, Constantino García (en terras de Curtis, Sobrado e Val de Burón) e Eligio Rivas co valor de señor(a). O noso colega, o bergantiñán Emilio Facal chamábanos tía Charo como tratamento entre afectivo e deferente, seguindo o uso tradicional de Malpica.

Miña xoia [qu’ó fin contigo, miña xoiña]: frase con valor afectivo. Conmuta por meu ruliño/tesouriño.  Coa entonación adecuada miña xoia pode cobrar valor despectivo. Este fenómeno, da ambivalencia semántica, da coexistencia dos dous valores semánticos polarizados -o positivo e mais o negativo- dáse con relativa frecuencia. Este é un bo exemplo.

Morte negra [a mort’e moy negra]: a formulación verbal rosaliana documéntase moito menos ca a frase substantiva, especie de colocación, morte negra (48 concorrencias no TILG). No folclore contístico tamén se documenta morte pelada. Ten valor ponderativo, alude ao carácter duro, imprevisible, fatal, da morte. Tamén se di fame negra con valor intensificador.

Negro de min [Verdade’é qu’ó teu modo de camiñar é mais barato que ningun, ¡negro de min! qu’hora teño que pagar ó portasgo]: equivale a triste/pobre de min. Na fraseoloxía a cor negra adoita cobrar valores negativos: estar negro, pasalas negras, ver algo moi negro etc.

Nin chisca [non entendera nin chisca]: ‘nada de nada’. Sinónimos: nin miga, nin chisco nin papa, nin zosca.

Nin cousa que o valla [Nin tes arrello nin cousa qu’ó valla]: equivale a ‘nin nada semellante’, é un remate negativo enfático. Variante: nin farrapos de gaita.

Non haber/ter volta [ora estache facendo as cóchegas co casoiro. Pro ten entendido que non hai volta sinón que Diolo mande]: aquí significa ‘non hai marcha atrás’.

Non quedar can tras palleiro [ó demais coma un home queira, non queda can tras palleiro]: a frase xeralmente úsase co verbo deixar; ten valor enfático e con ese verbo dá idea de exhaustividade á hora de buscar -ou esculcar e sinónimos- algo; coma quen di que non quedou nada por mirar ou por rexistrar. Documentámolo no CORGA igualmente co verbo roubar e insiste nese concepto de totalidade. Así tamén no conto que nos ocupa: di o personaxe que, querendo el, non quedaría muller por seducir. Claramente é unha hipérbole machista, de quen adopta a pose de galo conquistador.

Non quedar máis ca o ceo e a terra [non me queda mais qu’o ceo y a terra]: no canto de quedar pode concorrer o verbo ter. A frase pondera a pobreza, a escaseza de bens. Hai moitísima sinonimia fraseolóxica: quedar por portas; non ter carballo onde se aforcar; non ter eira nin leira etc.

Non ser para menos [n’era prá menos]: frase común, significa que hai razón ou motivo suficiente para aquilo que se expresa.

Non valer un *chavo [caras se venden sin valer un chavo]: castelanismo léxico. Chavo é aférese do castelán ochavo. En galego -sen saír do campo léxico da numismática- podemos dicir non valer un peso/real/vintén.

Nunca eu aquí viñera [Nunca eu aqui viñera prá non t’atopar vivo]: temos aquí un esquema fraseolóxico recorrente, enunciable do seguinte modo: nunca + SUXEITO + VERBO EN POSPRETÉRITO (nunca tal dixera, nunca tal fixera, nunca eu acá viñera, nunca el viñera, nunca tal houberas feito -en Rosalía, TILG-, nunca tal me crebaras a paciencia, nunca tal volta lle eu dera etc.). Expresa queixa, arrepentimento ou simplemente desexo de que algo que realmente sucedeu non sucedera.

O conto vai no amaño [Ti es mas listo qu’eu, ben ó vexo, e por dond’andes sabes t’amañar qu’adimira, mentras qu’eu me qued’ó pé d’o lume, vendo com’o pote ferve e cantan os grillos. O conto vay no amaño...]: Francisco Porto, a principios do XX, deixou escrito: “O conto vai n'o amaño. Frase con que se da a entender que no todas las cosas para conseguir un fin determinado precisan sólo de dinero e influencias, sino que también de artificios y maña, y en la manera de prepararlas” (en DdD). Ten valor proverbial e vén ser equivalente a aqueloutro refrán que di O tempero vai no amaño. A cousa está en sabela facer, en buscarlle o punto. Este refrán segue un modelo estrutural suficientemente coñecido na nosa lingua: ARTIGO + SUBSTANTIVO¹ + vai na/no + SUBSTANTIVO². Así temos: O tempero vai na man; O comer e o rascar vai no empezar; A ganancia vai na compra etc. Este tipo de recursividade -como o que vimos na frase de arriba-  responde ao principio de economía lingüística.

 

O dito, dito queda [O dito, dito queda, que cando eu falo é con concencia]: frase sentenciosa ou proverbial; úsase para se reafirmar no dito.

O mundo [o mundo murmura...]: aquí o mundo equivale ao común da xente.

¡O vento! [-Boy solto, ben se lambe. -¡O vento! Esas sonche faladurias]: expresión de rexeitamento ou de negación enfática. En castelán diríase ¡y una porra! Non se usa no galego actual. Na xénese desta frase quizais estea implícito o verbo LEVAR (cousas que leva o vento ou talvez que o vento o leve). En galego actual dise -prescindindo de expresións malsoantes- máis ben: si, ho! ou por aquí (arriba)! e mais tamén era boa!

Outro tanto [non vos estrañe qu’á calquera lle pasara outro tanto]: frase con valor de indefinido, equivale a ‘o mesmo’.

Para entre nós [Aqui pr’entre dous pecadores]: a frase admite algunha variante, o termo da preposición entre pode ser outro: entre ti e mais eu, pero o común, o dominante é entre nós. O adverbio aquí é opcional. A frase dá idea de ámbito reducido, en privado, complementando a verbos como quedar e sinónimos. Evidentemente o que debe quedar entre nós é algo que se fala, que se di.

Partir as cordas do corazón [que tei de ver xa morto, pártem’as cordas do corazon]: frase con valor enfático, pondera o sufrimento. Esta imaxe, a de considerar o corazón coma un órgano a xeito de instrumento musical con cordas sensibles, nós supoñemos que debe estar baseada nunha asociación popular coa forma latina, do neutro plural, corda, referida ao corazón (documéntase con moita frecuencia por exemplo no CODOLGA; aínda da misa en latín que oímos de nenos resoa a frase sursum corda). A frase coas cordas do corazón documéntase moito máis en galego ca en castelán. A primeira documentación no que nós sabemos é de Pintos de mediados do XIX (TILG). Nos corpus da lingua española peninsular CREA e CORDE, se exceptuamos a coruñesa E. Pardo Bazán, só aparece rexistrado un caso (Unamuno, quen viviu no ámbito do N.O.).

Permita o Señor que [E premita el Señore que non sudes moito]: frase con valor desiderativo. Variantes: permita Deus/o ceo que… Moito máis común en galego actual é: queira Deus que… ou Deus queira que…

Pola fresca [e hastra mañan po-la fresca]: na primeira ou última hora do día, cando vai fresco.

Pola miña conta [Po-la miña conta, ñ’a tia, que si meu tio nada vos dixo, foy porque se ll’esqueceu]: valor atípico desta frase polisémica; aquí equivale a ‘ao meu parecer, ao meu ver’. No TILG documéntase este uso co verbo DICIR, por exemplo en Ribalta, 1925, pero no galego actual pouco se escoita.

Poñer a vida por [nin debes falar así de quen non conoces, nin tódaslas mulleres han de ter o ollo alegre, que por moitas eu sei por quen se poidera poñer, non unha, senón cen vidas]: ‘sacrificarse por’. A frase sinónima máis común é dar a vida por. Parece haber un cruzamento con frases do tipo poñer a cabeza/a man no lume… por alguén, cun valor semántico equivalente.

Poñer medo [uns bocados de porco e de vaca que puñan med’os cristianos]: a frase, en forma de cláusula adxectiva ou de relativo, ten valor ponderativo.  En galego actual é máis común expresar este concepto así: de medo ou que dá medo velo.

Poñer os cabelos dereitos [faime pór os cabelos dreitos // á Xan puxéronsell’os cabelos dreitos]: en Rosalía (Follas Novas) tamén documentamos poñerse irtos os cabelos. Moito máis común é expresar este concepto -indica que se produce no corpo un estremecemento- co substantivo pelos. Unha frase sinónima é arrepiárselle os pelos.

Poñer os cornos [¡Vaya! dime qu’ainda viches mulleres boas, e que non todas lle saben poñer á un home honrad’os cornos na testa]: na Galicia doutrora había o feo costume escarnecedor de irlle tocar o corno a unha muller (sabemos o caso, acaecido en terras dezás a mediados do século XX, de mulleres co home fóra a quen -por envexas ou rancores- lle tocaban o corno coa finalidade de poñer en boca de todos a súa reputación) ou tamén a un viúvo que volvía casar. A simboloxía dos cornos é vella: a voz cornudo documentámola na Idade Media xa (ano 1240, en Pero da Ponte: Pedr ' Agudo, | de quen porran por cornudo, citado polo corpus XELMÍREZ). Tradicionalmente é a muller a que lle pon os cornos ao home (así no TILG en todos os casos, salvo erro); modernamente documentamos textos literarios en que é o home o suxeito (por exemplo en Memoria de Noa, de A. Conde, no CORGA). En Venezuela din montar cacho (no español de América cacho signfica ‘corno’, unha hipotética metonimia -contigüidade no espazo-, se admitimos a posibilidade de ser cacho ‘cabeza’ un galeguismo léxico, dos moitos que pasaron ao español de América).

(Chocallada aos viúvos. Tomado dun interesante artigo en prensa de X. Alfeirán)

 

Por embaixo de [corren os meniños á luz d’o luar por embaixo d’as figueiras]: locución prepositiva. No DRAG só figura o adverbio embaixo.

Por forza [de cando en cando a meterse debaixo da mesma tomba, de donde a tiñan que arrancar por forza]: aquí é sinónimo de á forza ‘contra a propia vontade’, unha acepción esta que non recolle o DRAG cando explica o significado de por forza, porque non é un uso frecuente en absoluto no galego actual.

Por seu/súa [ganar a aposta que via por sua]: aquí significa ‘ao seu favor’ pero con outros verbos pode adoptar variantes de significado; por exemplo, se dicimos que ten a casa por súa, significa ‘toda para el(a)’.

Pouco a pouco [¡Seica me queres aqueloutrare! Pouco á pouco, Lorenzo, que nin debes falar asi de quen non conoces, nin (…)]: frase adverbial, é unha especie de chamada á contención. Conmuta por amodo!

Que admira [por dond’andes sabes t’amañar qu’adimira]: expresión ponderativa difícil de documentar no galego actual, no TILG a última documentación é de 1925; está viva no portugués e brasileiro actual, en troques. En galego de hoxe en día diriamos que na miña vida, por exemplo.

Que queiras que non queiras [e... que queiras que non queiras, coma dix’o youtro, a terriña cái enriba d’os corpiños mortos]: ‘á forza’. O DRAG recolle a expresión máis breve queiras que non.

Quedar por + NOME DE PERSOA/PRONOME  [repítoche que sendo muller, non quedo por ningun-ha, anque sea condesa ou de sangre nobre]: frase bonita que non pasou -no que nós sabemos- ao galego moderno:  cero documentación no TILG, salvo a de Boado, e mais no CORGA. A principios do XIX Pedro Boado dános un bo exemplo desta expresión: un veciño qu'alí estaba tamén na sacristía quedou por el; quero decir afianzouno. O verbo quedar ten sentido en canto que aquel que afianza a alguén queda preso, comprometido na palabra, na fe que deposita nese alguén. Élle o seu valedor.

Quen me dera [¡Quen me dera ir contigo]: valor desiderativo. Tamén dicimos quen puidera.

Sen chiar [e fay desd’ahora tod’o que ch’eu diga sin chiar]: ‘sen protestar’.

Ser do meu/teu/seu tempo [casareime cun-ha do meu tempo]: ‘ter a mesma idade ca min/ti/el(a)’.

SUBS. + que Deus me/che/deu [nestes pés que Dios me dou]: o substantivo refírese xeralmente a unha parte do corpo; a frase pondera ou enfatiza o denotado.

Ter man de [e esto, Lourenzo, non se fai sin muller que teña man da casa]: ‘termar, gobernar’.

Ter o demo [Qu’es terco com’un-ha burra. Tí te-lo deño, Xan]: frase moi tradicional; en uso común, desemantizada -baleirada de carga literal-, quer dicir, desprovista xa de connotacións de presenza real do demo ou dun espírito maligno que enmeiga o cristián, a frase equivale simplemente a ti toleaches. Non se perdeu no galego actual, inda se documenta doadamente no CORGA.

Ter o ollo alegre [nin debes falar asi de quen non conoces, nin todalas mulleres han de ter ó ollo alegre]: a frase, afortunadamente, non se usa apenas -cero documentación no CORGA- no galego moderno (recoñeceredes comigo que subxace unha mentalidade inxusta, restritiva: a muller que ri non aparece como boa no refraneiro e agora dísenos -moi en contra do mandato do Mestre, quen nos invita, aos cristiáns, a vivirmos alegres- que tampouco debemos amosar alegría cos ollos…). Correspóndese coa frase castelá ser ligero de cascos.

Tomar por muller [tomariavos por muller]: a frase, formal, frase que admite o enfoque feminino -tomar por esposo, e no relato que nos ocupa documentamos tomárades outra ves home - presenta un uso moi restrinxido. Aparece na modalidade interrogativa na liturxia ou ritual do sacramento do matrimonio.

Un come-toxos: parece un hápax. Fóra deste texto rosaliano non documentamos esta expresión a medio camiño de ser unha palabra composta. Refírese a un cabalo que, pensamos, non é un cabalo de categoría, - como aqueles amentados na Historia Troyana, onde lemos: Et tragiã todos cavalos de Arabia que erã de gran preço-, senón un cabalo digamos duro, e neste sentido ben se entende que coma toxos, é dicir, afeito a todo; entendemos que comer toxos significa estar afeito ás durezas da vida. Na nosa historia literaria hai cabalos e cabalos, están os cabalos galaicos que os romanos deixaron dito que se chamaban Lampóns -veloces coma o lampo-, está a famosa besta do noso trobador ferrolá, Esquio, aquel cabalo que nin comía nin bebía nin gastaba (porque non existía: prometérallo un infanzón ao poeta e logo non llo deu, Disse hun infante ante sa companha), está o bel cavalo do poema de don Denis, está o cabalo de J. Garcia de Guilhade que aguantou seis meses sen comer… e aquí temos o come-toxos rosaliano (e aínda podiamos amentar o Ciclón[1]). Noutro lugar deste mesmo conto rosaliano é chamado tamén “cabalo farroupeiro” e dinos Mª Carme Ríos Panisse que noutra versión se denomina “cabalo pedrés”[2], datos estes que nos fan pensar nun cabalo de varias cores, por exemplo branco e negro. Tamén se pode pensar na acepción de farroupeiro ‘home de pouco valor’ (acepción aboada no DdD), aplicable por extensión ao cabalo[3]. Teriamos así un sinónimo de (cabalo) barrufeiro.

(Cadro de Laxeiro titulado "O Naranxo", serve de portada á edición do libro de Ramón Valenzuela así titulado, en honra do popular personaxe dezao, na edición citada do 2002)

 

Vállanme todos os santos [pro esto de qu’as has de votar todas nun-ha manada, sin deixar un-ha prá min, vállanme todo-los santos que me fay suare]: expresión de sorpresa, abraio ou contrariedade; aquí, porén, úsase para encarecer o que se enuncia a continuación. No TILG as variantes máis frecuentes son con Deus -vállame Deus-, co ceo ou con nomes de santos concretos (san Pedro, san Xulián, santa Susana, Xudas…).

Vir ao mundo [si túa nay non fora, ti non viñeras ó mundo]: ‘nacer’.

 

 

---

[1] “O Ciclón”, un conto precioso sobre un cabalo así chamado que nacera na casa, de Ramón de Valenzuela, en O Naranxo, edición de M. Iglesias e M. Pereira. Asociación Cultural O Naranxo, 2002.

[2] “A orixe popular de Contos da miña terra (Conto Gallego), obra atribuída a Rosalía de Castro”, en Homenaxe ó profesor Camilo Flores II. Universidade de Santiago de Compostela, 1999. Páx. 608.

[3] Coincide nesa apreciación C. Carro Roque: “trátase dunha característica humana (que veste farrapento, sen gosto, nin habelencia), a cal se fai aquí extensíble a un animal”, en “Rosalía e a súa obra “Conto Gallego””, Grial 85, 1984, p. 348.