LENDO A

 

LENDO O DICIONARIO DE FRASEOLOXÍA GALEGO-CASTELÁN CASTELÁN-GALEGO

 

 

Hoxe permitirédesnos que vos presentemos o libro que acabamos de publicar, o Dicionario de Fraseoloxía Galego-Castelán Castelán-Galego. Algún de vós quizais relembre que algunha que outra vez xa o amentamos. Custounos a Carme López Taboada e mais a unha servidora elaboralo dez anos da nosa vida. Igual cumpría facer aquí e agora unha especie de dedicatoria a título de agradecemento para as respectivas familias porque dalgunha maneira cargamos un extra de traballo sobre as súas costas e porque tiveron gran paciencia para connosco naquel tempo en que só tiñamos o pensamento, a mente, os olliños postos no papel ou na pantalla do ordenador. Agradecemento extensivo á editorial que confiou en nós desde o primeiro momento, aos amigos pola boa crítica e ás persoas en número incalculable que aman a cultura deste país e valorarán na medida que sexa, o traballo feito.

Moitas das frases que aparecen no dicionario son suficientemente coñecidas como para pretender localizalas. Son universais, dentro do que é o ámbito do N.O. hispánico ou ibérico; hainas tamén universais no ámbito occidental ibérico e hainas universais a nivel peninsular ibérico. Outras moitas documéntanse na literatura. Pero hai un bo feixe de frases que son tomadas dalgúns de nós, profesores do I.E.S. ‘Eusebio da Guarda’. E é aí onde pretendemos poñer, no que resta da páxina de hoxe, o foco. É curioso -ou non, se cadra é o que vou dicir a continuación un principio mnemotécnico básico- que canto máis rara ou inusual é unha frase, máis facilmente somos capaces de relembrar quen nola dixo ou a quen lla oímos. Parece lóxico, non si? Como é rara, fíxaste máis, grávase mellor na memoria.

Debemos aclarar unha cousiña quizais non demasiado importante (porque como di a miña nai, o que hai en España é dos españois, é dicir, o que é de un grupo de galego falantes pasa en canto se comunica a ser usufrutuado polo país enteiro, se ese é o designio dos máis, a vontade de nós, se se me permite a forma de expresalo), a saber: nunha primeira redacción do dicionario ía especificada en moitos casos a información xeográfica, pero por razóns editoriais (de espazo) houbo que suprimir moitísimas páxinas así como as indicacións xeográficas. Temos tamén que entender que o feito de localizar nun territorio concreto unha frase non significa necesariamente que non poida localizarse noutro lugar. Procedemos, pois. Vaia por diante a petición de perdón para algún posible colega informante cuxa contribución puido esquecerme.

(Prof. X. Cuba. Acto de xubilación do Instituto. As fotos foron tomadas ben por Pedro Rodríguez, ben por José Carlos Rivas)

 

Prof. Xulio Cuba: As frases ben son da Coruña, onde el se criou, ou ben da Ulloa: dar(lle) un biqueirón (A Coruña) ‘golpear dado coa punta do pé’; unha cruz na pedra! (A Ulloa) (indica que un feito é excepcional e hai que sinalalo); esperar por zapatos de defuntos (Ulloa) (equivale a esperar sentado, en castelán dise esperar del lobo carne); Ir para a pilla  (Ulloa) (equivale a dicir vai acabado ou vai acabadiño, frase que se documenta en galego e no español de América); gastar pólvora fina en gorrións (Ulloa) (unha variante desta interesantísima frase documéntase tamén en falantes maiores do país de Deza; a frase viaxou a América; mal que lle pese a algúns, o galego pasou a América e debe figurar como lingua que aporta o seu ao español de América, xunto co aragonés, o catalán, o inglés, o inglés británico, o portugués, o portugués bras. e outros idiomas que si figuran no listado de Familias lingüísticas y lenguas do Diccionario de Americanismos de H. Morales, onde o galego parece ser un personaxe cervantino, Urganda a descoñecida; variantes americanas:  Gastar pólvora en chimangos/gallinazo(s)/zamuros/zanates).

(Prof. E. Facal. Festa de xubilación de varias profesoras do Instituto celebrada no 2017)

 

Prof. Emilio Facal: As frases son todas de Malpica de Bergantiños: darlle ás agullas (é unha variante de darlle ao tarabelo/ao badal etc. Subxace a imaxe acústica do ruído que fan as agullas ao calcetar, ese traqueteo -fixémonos no propio verbo castelán tricotar-  que recorda o ruído da xente cando lareta); cheirarlle o alento (alude ao aire frío que deita a porta aberta e así dicimos “pecha, que lle cheira o alento”); estar posto para aló (“-Segundo de bacharelato xa se acaba... –Estache posto para aló”,  anticipámonos ao futuro próximo); darlle arritoles (alude ás perrenchas que lle dan aos rapaces, esa curiosa voz, arritoles, pertence á mesma familia léxica ca arroutado, arrouto e rauto); ser unha azuriña ‘ser lento’ (posible variante de zuriña ‘pombiña mansa’: da idea de mansedume e indefensión pásase semanticamente á lentitude); atar o saco estando furado por abaixo (úsase en situacións onde un pensa telo todo baixo control cando en realidade hai circunstancias que se escapan a ese control); ser coma o can, sempre á última volta (equivale a esperar sempre a última hora).

(Prof. A. Fondo. Acto 2017)

 

Prof. Antonio Fondo: As frases son de Vimianzo: non estar co goberno ‘ser birollo, mirar torto’; parecer unha máquina de escribir ‘ser nervioso e inquedo’; miña peneiriña nova! e peneira nova, quince días (aluden a situacións ou novidades que provocan o noso interese só nos primeiros días…); nun vira vira ‘moi rapidamente’; (ir) de vez (equivale ao español (ir) de mil amores); estar coma unha carriola ‘estar tolo’ (ou tamén ‘estar esmendrellado’); esvarar na porta do cemiterio ‘serlle infiel sexualmente a alguén’ (a imaxe é curiosa, dá a entender que o esvarón é grave, tanto como para asociarse coa morte…); non ser cen por cen ‘ter algunha eiva física ou intelectual’; ir na fura de diante (en castelán ir a toda pastilla).

 

(Prof. E. García. Ano 1990)

 

Prof. Eusebio García: As frases son de San Pedro de Trones, no Bierzo leonés. Lamentablemente, só pasou unha frase ao noso diccionario: nun dóminepatri ‘rapidamente’. Outras houbo que deixalas fóra, como por exemplo, Deus cho pague, que é o mellor pagador. Ou aqueloutra que dicía moito, a ver se damos na maturranga, que equivalía a dar no albo ou coller o tranganillo.

 

(Prof. Uxía López Meirama. Ano 2017)

 

Prof. Uxía López Meirama: Algunhas das frases que lle temos oído a Uxía son universais, como cagho no mundo! Outras son da súa familia materna, coruñesa, como: ai mira, tírate ao mar e di que caíches!, que expresa rexeitamento, e recordo un refrán estupendo tamén coruñés, da súa nai: alucar para sisar, moi interesante porque o verbo alucar é un coruñesismo que só a Uxía e á miña avoa paterna, tamén coruñesa, lles teño eu oído. Ás ambradas ‘en abundancia’ (Lubre, Bergondo; frase moi interesante desde o punto de vista da etimoloxía: é posible ver a raíz celta *ambi ‘arredor de’, igual que fai E. Rivas cando analiza a expresión á embelga con semántica semellante[1]; o r  sería resto dun verbo de movemento (tipo amb-u-are), de xeito que ás ambradas implicaría a imaxe de quen vai indo e vindo collendo arredor); zúa, zúa, que hai boa lúa (Mugardos; vén equivalendo ao castelán arreando, que es gerundio).

 

(Prof. Carme López Taboada)

 

Prof. Carme López Taboada: As frases son de Sendelle, Arzúa, Coruña: nin que os anciñase! (referido normalmente aos cartos, expresa sorprendente facilidade para xuntalos); estar como para entregarllo ás ánimas do purgatorio (correspóndese co castelán estar de rechupete); unha ansia a un lado (expresa certo alivio, indica que xa temos unha preocupación menos); ser catro contados (en castelán ser cuatro gatos); (durmir) coma un coio (hai moitas formas de ponderar o ben ou o moito que unha persoa dorme: coma un neno/bendito…); cada un da súa feitura (a primeira que lla oín era neste contexto: dous fillos e cada un da súa feitura, quer dicir, distintos, é frase bonita: cada persoa é única); agardar coma as galiñas (frase sexista porque só se aplica ás mulleres sexualmente receptivas); comer coma lambóns  (en castelán diriamos como un sabañón); non vai pola leva, (que) vai pola toca (“-Estades casados?, non, sodes moi novos. –Pero non vai pola leva, vai pola toca”); facer mundo ‘ser sociable’; caer a pau ‘vir ou aparecer moi oportunamente’; parecer os ratos no muíño (“Con vós polo medio non podo cociñar, parecedes os ratos no muíño"); darlle terra (“Levo todo o día buscando o móbil. Nada, non lle dou terra”, quer dicir, non sabe do seu paradoiro); non ir pola toca, ir pola leva (“-E morreu?, tan novo? –Ai, si, filla, que non vai pola toca que vai pola leva”, é dicir, a morte -como outros imponderables- vén cando vén… non fai nin garda cola, nin colles número); tintín por barín (en cas. con pelos y señales); ser coma a vaca larpeira ‘ser insaciable’; Vir cando non chaman por un (“Vés agora cando non chaman por ti?”, correspóndese co usa da frase castelán a buenas horas vienes); (estar) entre papos de araña ‘en apuros’ (frase interesante, documéntase noutras partes de Galicia e pasou a América, ao portugués do Brasil [2]).

::::::::::::::::::::::::::

Seguiremos na próxima quincena.

Coidádevos moito!

 

 

---

[1] Elixio Rivas Quintas, Pan, sega e malla. Medidas. Grafo Dos ed. 199, p. 49.

[2] Estar em papo(s) de aranha: Tito Lívio Cruz Romão: “Fraseologismos entômicos: cotejo entre o alemão e o português do Brasil”, en Fraseologia & CIA. Entabulando diálogos reflexivos. Suzete Silva (Org.). Pontes Editores, 2014 (269-285, p. 272).