A CORUÑA

 

A CORUÑA NA LITERATURA I.

ANTONIO DE LA IGLESIA

 

1. (Antonio de la Iglesia. Fotografía de Carlos García tirada de Internet)

Encetamos unha nova serie titulada A CORUÑA NA LITERATURA. Trátase de ir vendo algo sobre a presenza da nosa cidade, ou parte dela, en diversas obras literarias. Hoxe comezamos coa obra dun pioneiro importante do Rexurdimento, Antonio M. de la Iglesia González. E farémolo a través dun libro publicado pola Real Academia Galega no ano 2005, titulado Poesías Antonio de la Iglesia, cuxa edición, con prólogo de Xesús Alonso Montero, corre a cargo de M. Rosa Saurín de la Iglesia, emparentada co escritor. Saurín de la Iglesia, catedrática da Universidade de Urbino, investigadora e ensaísta, boa coñecedora da obra de Manuel Pardo de Andrade, fora alumna do noso Instituto, onde cursara o bacharelato. Ese mesmo ano citado, 2005, en decembro, celébranse no Instituto as II Xornadas airs. “Ramón de la Sagra e o seu tempo” e nelas participa (amais de Mercedes Sampayo e Ascensión Cambrón, profesoras no seu día do Eusebio) M. R. Saurín, cun relatorio titulado “A Coruña na época de Ramón de la Sagra”. Confiemos en poder volvela ver algún día na nosa casa.

A Coruña ten unha forte presenza neste libro de Antonio de la Iglesia. Sen ánimo de resultar moi prolixa, vouvos transcribir fragmentos dos poemas onde máis se cita a microtoponimia herculina:

(Do n.º 12, “Incienso”, pp. 64-68 da edición da Academia; este longo poema foi publicado o 27 de maio de 1855 en El Criticón. Periódico dominguero, lenguaraz y novelero)

1.     Aplaudo la actividad / De ese grandioso portento / De ligereza, la fábrica/ Del gas brillante, estupendo, / 5. Que ya concluida estaba / ¡Jesús! el ocho de Enero.

Aplaudo en aquel derribo, / Mejor llamado desierto, / De edificios, plaza y calles / 10. El consabido proyecto, / Porque se van frutos de él / Admirablemente viendo.

Aplaudo que se ha quitado / El mal olor del infierno / 15. Que siempre nos ha incensado / En nuestro mejor paseo, / Que por Dios el calor viene / Y si no se tapa aquello, / De seguro nos habríamos / 20. Apestado sin remedio. /¡Cuidado con el almizcle, /Bálsamo, mirra o incienso / Del tal Cantón, que ya ya / Nos andaba entreteniendo!

[…] Aplaudo aquel jardinillo / Del bosque, glorieta o templo / Que en la alameda se estaba / De inmundicias recubierto. / 55. ¡Qué flores allí se crían! […] / Hasta dalias aparecen / 60. Del color del mismo cielo: / Sus camelias van a ser / El asombro del imperio.

[…] ¡Qué brillantes y qué hermosos / También están ¡ay qué buenos! / De la Princesa los lauros / 90. Y los redondos aquellos, / Y las letras y los bojes / ¡Ay qué floridos se han puesto!/ Pues nada digo los álamos / Chicos del Camino Nuevo, / 95. Y los que por Riazor / Adornaban el paseo. / Y de Santa Margarita, / Y de la Torre el trayecto / Y del Campo de la Leña / 100. Y hacia la Estrada el recuesto.

Pues el Campo de Carballo / ¡Válame Dios! Está hecho / El vergel del Paraíso / Con fuentes de mármol bello. / 105. Las aguas que se perdían / Del acueducto en San Pedro, / Sirven aquí desde el día / En que recogidas fueron. / Y hay la estatua de María, / 110. La heroína de este pueblo, / Que se eleva magestuosa, / Amor patrio difundiendo, / Hasta que se la traslade / A la plaza del proyecto / 115. Que se está ejecutando / Allá en el Pronunciamiento.

[…]

125. Aplaudo se hallen ya limpios / Los quinqués del coliseo […] / Y se quitan los tornillos / Que servían de tropiezo / 145. A levitas y gabanes: / Y aun a veces perecieron / Sus bolsillos al pasar / Entre butacas

:::::::::::::

Xulgamos que con este texto chega para dúas entregas de sucesivos comentarios. Deixaremos para outro día outros poemas (en castelán e mais en galego) nos que fala da plazuela das Mariñas e, sobre todo, da capela dedicada á Virxe de Atocha.

          (Portada do libro de onde tiramos os datos da instalación de gas na Coruña) 

Empecemos pola instalación do gas na nosa cidade (vv. 1-6): A Coruña foi pioneira do gas en Galicia; non nos podemos parar a explicar todos os factores que explican esa precocidade, pero é un feito obxectivo que a mediados do XIX A Coruña era a principal cidade galega en poboación, dinamismo económico e estrutura urbana. Como din os autores que aparecen no libro cuxa foto adxuntamos sobre o gas, non resulta estraño, pois, que A Coruña fose a urbe galega pioneira na implantación da práctica totalidade dos servizos públicos urbanos como o gas, o tranvía ou a auga, agás a electricidade, avantaxada en dous anos por Pontevedra (p. 23, A. Martínez (coord.), J. Mirás e E. Lindoso, tradución ao galego nosa). A concesión definitiva e posta en marcha data de 1853 e o convenio gasístico asínase co francés Esprit Luis Laty; o Concello facilita os terreos para a fábrica de gas a bastante distancia das murallas da Cidade Alta ou Vella, terreos localizados fronte á antiga fábrica de cristais no Orzán, entre as rúas Socorro, Hospital e Sol, un lugar relativamente resgardado dos ventos dominantes do noroeste e próximo á praia do Orzán, onde desembocaban os resudios amoniacais da fábrica. Entre os primeiros edificios en gozar das novas instalacións de gas (que viñeran substituír as lámpadas de aceite) estaba o chamado Teatro Principal e o edificio consistorial. O mecenas Eusebio da Guarda instala xa o gas no edificio do Instituto que leva o seu nome, a nosa casa da praza de Pontevedra. O noso colega e amigo D. Raúl Trillo inda relembra -é máis observador ca nós- os tubos de chumbo da condución de gas, no Salón de Actos, na galería superior noutrora en uso.

Pasemos ao “derribo” (vv. 7-12). Refírese ao espazo xerado polo derrubamento de parte das murallas que delimitaban a Cidade Alta ou Vella, espazo onde logo se construiría o Palacio Municipal e a Praza de María Pita. Houbo varios proxectos na segunda metade do século XIX. Leamos o que nos di un dos maiores expertos no tema, o señor Soraluce Blond, quen honrou a nosa casa máis dunha vez coa súa presenza e a quen escoitamos un documentado discurso o día da celebración do 125 aniversario do “Instituto da Guarda”:

 

(Foto do Campo do Derribo ou de San Agustín, antes de que se edificase, en 1912, o Palacio Municipal. Foto tirada de Internet)

O espazo aberto coñecíase daquela como Campo del derribo ou Campo de San Agustín, unha enorme superficie xerada a partir de 1840, cun forte desnivel cara ao porto desde a cota de altura do Cuartel de Atocha. En 1859 redactouse o primeiro plano dunha gran praza que unira as dúas barriadas históricas da cidade, sería unha praza porticada con planta cadrada. Esta idea de construír unha praza maior sobre o solar que antano ocuparon as fortificacións do século XVIII, xurdira anos antes, cando o Concello encargou ao arquitecto municipal José María Noya, en 1848, unha proposta para facer a casa do Concello naquel solar, sen que teñamos máis constancia daquela primeira iniciativa (José Ramón Soraluce Blond: “El Palacio Municipal de A Coruña”, en Abrente 40-41, 2008-2009; tradución ao galego nosa; o artigo está dispoñible na rede).

Tendo en conta que o poema de Antonio de la Iglesia que comentamos foi publicado en 1855, é de supoñer que o proxecto que o noso poeta loa é o de Noya.

 

                             (Foto tirada do artigo citado de J. R. Soraluce)

Agora vexamos esa referencia ao mal cheiro do Cantón (vv. 13-24). A mellor explicación dánola o eximio historiador José Ramón Barreiro:

Os Cantóns (chamábanse así no século XVI) constitúen o centro comercial e social da cidade. Xa no ano 1847 se solicita do Concello a construción dunha praza do peixe, polo “olor irresistible e prexudicial” que producen as «peixeiras» [en galego no orixinal] cos seus postos de venta e, sobre todo, pola limpeza e desaugue do peixe  que se facía nas rampas que daban ao mar, á altura dos Cantóns. Parecía un contrasentido que o «paseo» da cidade tivera un olor tan nauseabundo (J. R. Barreiro Fernández: Historia de la ciudad de La Coruña, 1986, p. 283; tradución ao galego nosa).

Sabemos tamén que o actualmente chamado Cantón Pequeoo foi no seu día coñecido como Cantón da sardiña. O 29 setembro de 1794, En  1794, la Junta tuvo presente una instancia de los vecinos de la calle del Cantón Pequeño, en orden a los perjuicios que se observan, al limpiar al público la sardina en aquel paraje. […] El 13 de julio de 1795 se trató la contestación del Intendente al oficio que se pasó para desembarcar la sardina en la rampa junto al Alcabalatorio de la Puerta de Abajo

 (Fdez. Caamaño, en prensa, https://www.elidealgallego.com/articulo/coruna/reportaje-nombres-curiosos-calles-ciudad-perdieron-paso-anos/20181104002739388670.html)

 

Tamén lemos no libro de Fernández Caamaño, La Coruña vista desde sus libros de actas (II parte, p. 58), que en 1814 volve ser motivo de queixa que vendan o peixe as peixeiras pídeselle ao Gobernador que no “rastrillo” do Cantón tercero se venda sobre el punto que llaman Salterio.

Ata aquí chegamos por hoxe. Continuaremos co comentario do resto do poema nas próximas semanas. Feliz remate do mes de agosto. Saúde!

:::::::::::::::::::::::::::::::

NOTA:

Non logramos averiguar nada dese microtopónimo, Salterio. Supoñemos, só supoñemos, que sería un punto orográfico que recibe ese nome pola forma. O salterio, instrumento musical, foi moi usado noutrora. Documentamos noutras partes do norte peninsular ese oronímico (concretamente en territorio da vella Clunia celtibérica).

 

(Altos Redondo, Salterio e El Cuerno. Clunia Celtibérica. Quintanarraya, Burgos. Foto tirada de Internet) 

(Magnífico salterio en pedra galaica. Pórtico da Gloria. Hai catro salterios labrados nesta gloriosa porta compostelá)