BUSCANDO PALABRAS

LÉXICO DE MANUEL MARÍA QUE NON FIGURA NO DdD

Continuando coa nosa particular homenaxe polo Día das Letras ao poeta chairego, presentamos léxico manuelmariano que non figura no dicionario académico da Real Academia Galega, nin tampouco no DdD:  Dicionario de dicionarios, citado neste blog máis dunha vez, obra coordinada polo profesor-doutor Antón Santamarina, de libre consulta na rede.

Anguieira (en Auto do mariñeiro): ¡Heiche matar a anguieira/ da túa soidade sin fin! (Variante de angueira, voz común que xa figura nos dicionarios)

Está baixo, Maxestade, cousa que non comprendo comendo tanto porco e coas grandes enviadas de viño (BU [Farsa de Bululú]) (Só aparece documentada unha vez no DdD, da man de E. Rivas, pero el alude a alimentos que se envían sen masticar, e aquí non é caso; en galego tamén se di ‘botar dun envión/grolo/gulapo/saque’).

Agachado nunha frouma/ moi espesa e verdecente/ sei dun niño de paxaro/ que se chama o escribente (“O escribente”, de Os soños na gaiola) [hai variante, escribenta, chámanlle así porque os seus ovos están raiados, xa o di o poeta chairego: Teñen [os ovos] liñas como letras/ que semellan escrituras)

Graznear, grazneo (BU) [Castelanismos, formados sobre o castelán graznar]

Lanfrán (BU) (na obra manuelmariana aparece como insulto; consultado o DdD  comprobamos que non figura o valor que nos interesa na entrada LANFRÁN, onde só vén a unidade fraseolóxia De lanfrán ‘de lado, oblicuamente’; pero atopamos na entrada LANFREÁN a palabra ‘lanfrán’ como simple variante fonética. A voz ‘lanfrán’ dise dun animal moi comedor. Na entrada LANFAR vemos que conmuta nalgunha partes de Galicia por LARFAR, e aí temos a mesma raíz que en LARP-(EIRO) [o ‘p’ e mais o ‘f’ poden conmutar porque teñen dous trazos en común, son labiais e son xordas], da onomatopeia LAP-, do ruído que fai a lingua ao chapar/papear o alimento _hai un conto da raposa e o corvo, aquela convídao a unha merendola: ponlle unha fonte plana coas ricas papas e ela coa lingua lap, lap, lapouno todo..., así tal cal o contaba o avó dezao dos meus fillos_, cun erre que chaman os lingüistas ‘adventicio’ ou ‘repercusivo’ , que vai e vén, dependendo das consoantes que estean presentes... un elemento móbil e líquido este erre...  A nosa nai valdeorresa, por certo, insultábanos de nenas dicindo, “Ai, cananfrán!”, quen sabe se hai unha composición de can+ lanfrán...)

O rombar dos ríos, /o canto/ dos regueiros,/ a auga que corre/nas pradelas (en Aldraxe contra a xistra) (debe ser, evidentemente, un prado pequeno).

Macuto do vagamundo: Sinto non ter un bo cigarro habano pra ir trompeado, moi recreado e fachendoso, no meu asento (en Auto do Castromil ou a revolución dos baúles) ( a palabra é da familia de trompazo, trompo, trompicón: quer dicir dando saltos ou botes no asento)

FRASEOLOXÍA MANUELMARIANA 

Que chovera , que nevara , que fixera sol ou que xeara , el sempre soliño ó pé da habenza (en Contos en cuarto crecente, CCC).

Feito un fargallo (conmuta por farrapo, en cast. guiñapo).

¡Oxe o mariñeiro bebeu moito demais! (en Auto do mariñeiro).

¡Limpa o bico!  (en Barriga verde) (Manuel María presenta unha variante curta da Unidade fraseolóxica galega lunga, Límpate, que estás de ovo;  tamén a recolle en cast.  o dicionario da RAE Límpiate, que estás de huevo; é  frase irónica que se lle di a un que peca de ilusorio, a imaxe que subxace é moi expresiva: é a de alguén a quen xa lle cae a baba pensando no que vai lograr cando aínda non o ten ... Na obra de Manuel María é a Moza a que lle di iso ao Serrador, creo recordar, equivale a que máis quixeras!,  porque el  xa conta con tela no papo a ela; a frase pasou a América, cun galeguismo integrado: Lámbete, que estás de huevo, e xa que estamos, recordade os que sodes/fostes meus alumnos, algo importante: as palabras nacen, medran, multiplícanse por derivación, composición etc. e morren: así dicían os neogramáticos; agora engadide: e tamén viaxan).

Aquí imos como señores de consideración (en Auto do Castromil ou a revolución dos baúles).

Deixoume gravado a fogo (CCC).

Ou cecais está botando un neto cun paxaro (CCC) (Equivale a 'botar un chanqueiro, un grolo').

-¡Cómame o outro...! ¡Iso non é falar...!¡E moito menos razoar...! (eufemismo polo ‘demo’; a frase úsase para aseverar).

Non hai home no mundo máis cumpridor, aínda que sexa feo dicilo... a miña palabra é coma unha escritura (Esta frase tamén a usaba o meu avó valdeorrés, materno: significa que a palabra dada é de lei, de obrigado cumprimento).

Conforme ó meu sentir eu soio son un poeta labrego, lugués , compostelán e tan só como tal quero morrer (en Documentos personaes, DP).

Carnet de identidade : san e salvo (DP).

Xuro por Deus e polos santos que estou no meu xuício (DP).

¡Que non quede nin a semente da caste señorial! (de Unha vez foi o trebón, UV) (Forma enfática de dicir 'nada de nada').

Xa sabe que son de palabra (UV).

Boa sorte tés que o señor non exerza o dereito de pernada ou che durma coa muller a primeira noite. Ben bó é. ¡Había de ser eu! (expresa desaprobación, equivale a  ‘eu non faría iso, faría outra cousa ben distinta’) (En castelán sería: Si fuera yo.../ Si llego a ser yo...) (UV).

Fuxe como unha sombra (UV).

Afellas que non puiden (UV).

Coñózovos como se vos parira (UV).

Vou a quedar por portas (UV).

¡Déixate de comedias! Ou pagas ou quedas sen os eidos (UV) (Nós falamos de 'comedias' onde o cast. di '(facer) teatro').

¡Ai de min! ¡Son perdidiño! ¡Quedo por portas pra toda a miña vida! ¡Nunca máis poderei erguer cabeza! (UV).

¡Caen sobor de nós como o pedrazo! (UV).

¡Máis nos valera non ter nacido! (UV).

Fuxen en desbandada(UV).

-¡Fillos dunha loba! (UV) (Dá idea tanto de fereza coma de voracidade).

Eu prométovos que, polas boas ou polas malas, hase de cumplir a xusticia (UV).

Miñas donas, meus señores: /eiquí pode suceder,/resultar e acontecer/ ¡que as mantas son cobertores! (en Farsa de Bululú, BU) (temos aquí unha frase lúdica, expletiva _recordade os que sodes alumnos meus que xa vimos o concepto ‘expletivo’ ao falarmos do dativo de solidariedade: expletivo na tradución ao castelán, enténdese_; a frase fai rima con señores e o uso normal é na modalidade negativa. Oínlla por vez primeira ao noso colega bergantiñán Emilio Facal: eu dixera algo así como cando me ía: -Ben, señores... e el raudo replicou: -As mantas non son cobertores; é unha frase dialóxica e rímica, bonita en canto que nos recorda unha vez máis que somos seres lúdicos, capaces de xerar o riso e de cultivar o sentido do humor, virtudes sen as cales non existiría a boa literatura; a frase documéntase tamén nunha páxina web dun internauta do Valadouro [Señoras e señores... as mantas non son cobertores, a páx. está datada en febreiro deste ano]; no uso manuelmariano, ao darlle a volta, quere dicir que van suceder cousas non esperadas, sorprendentes).

Un mozo como un carballo, cunhos bigotes que daba xenio (BU) (xa sabemos o que vale o carballo para o pobo galego: un símbolo de seu: de lonxevidade, resistencia, fortaleza etc. ; a fraseoloxía co carballo é rica, vouvos poñer un par de exemplos só: -A quen me dea un pau doulle un peso, e dous se é de carballo / Xa medraron os carballos ‘pasou moito tempo’ / Cando os carballos dean uvas ‘nunca’ etc.).

Foi unha hora ruín que tivo (BU) (cfr. Tener una mala hora). Conmuta por  ‘un mal momento’ ‘un momento de loucura’ ou así.

Decíache unhas cousas que mesmo che partían as cordas do corazón (BU) (idéntica imaxe á do poeta-rei medieval , cando oímos o que di a amiga do seu amigo trobador: “fez unhas lirias no son / que mi sacan o coraçon"; o significado é o mesmo: sexa a voz sexa a música, ambas as dúas van directas ao corazón do receptor: conmóveno profundamente; o aparentemente brutal e descarnado sema de ‘partir’/’sacar’ en realidade o que representa é a idea de ‘corazón aberto: aberto á recepción: á flor de pel’ /VS/ ‘pechado’, ‘duro (de oído)’).

Déixate de lerias (BU) (lerias conmuta aquí por contos).

 (Cartel elaborado polo alumnado do noso Instituto baixo a dirección da profesora de galego Beatriz Moreno, anunciando a primavera das letras)

Non son nada maliciosa que ben iñocente me deu Noso Señor. -¡Que che metan un dedo entre os dentes! (BU) (frase bonita que non se encontra doadamente nos dicionarios: Dar Deus/Noso Señor a alguén + ADX. OU FRASE ATRIBUTIVA; en cast. viría sendo Facer Deus a alguén + ADJ. O FRASE ATRIBUTIVA, por ex.  Soy como Dios me hizo.  Esa acepción do vbo. DAR ‘crear’, ou _secundariamente_ ‘facer’, [ou simplemente, como unidade fraseolóxica: DAR DEUS/NOSO SEÑOR a alguén + ADX. = SER + ADX.] debería entrar no dicionario da RAG en liña). ¡Que che metan un dedo entre os dentes! Frase irónica: significa a ver, imos facer a proba para ver se realmente es tan inocente como dis... a ver se mordes ou non...; témola tamén en cast., recóllea por exemplo Seco no seu dicionario, Diccionario fraseológico documentado del español actual, e pasou ao español de América, documéntase ben en Google, con distintas variantes, do tipo no le metas un dedo en la boca etc. Tamén nós, Carme L. Taboada e unha servidora, integramos Meterlle o dedo na boca no noso dicionario do 2008, e está xa documentada a frase co valor de ‘non é parvo’ no TILG no ano 1899: espabilouse polo mundo , e nin se lle mete o dedo na boca , nin penso que seña home a quen se poña medo doadamente, é de X. Rdguez. López ).

Desaparece da escea como alma que leva o demo (BU) (=velozmente, tamén en cast.).

Heite de rematar o mesmo que un can doente (BU) (tamén se di en galego coma (a) un can da rabia: escóllense imaxes tomadas da realidade social xa pasada –polo menos en Galicia- de animais que deben ser rematados, sacrificados por causa da rabia).

¡Xuro a Hércules e a Marte/ que a furarei parte a parte! (BU) (a frase é de parte a parte, ‘dun lado a outro’, ‘por enteiro, por completo’, ten valor enfático).

¡Deixe sa de parolar,/predicar,/baduar/ e darse pisto! (BU) (temos a mesma imaxe fraseolóxica que na frase darse pote: encherse ben (de alimento) e de aí ‘inflarse’ na acepción tan coñecida de empavonarse, ensoberbecerse... Nin unha  nin outra figuran no dicionario académico. E deberían).

Pasan cousas das que teño que informar a Vosa Maxestade moi ó por miudo (BU) (Quere dicir ‘con moito detalle’, tamén se podería dicir ‘tintín por barín’).

Sano como un buxo e forte como un penedo (BU) (se se di así é porque a madeira do buxo é moi resistente: son comparanzas nacidas da experiencia, do coñecemento das distintas madeiras).

¡Qué verdade nin qué caracho! (BU) (negación enfática; ‘caracho’ é un eufemismo; a palabra caracho pasou a América, como expresión que denota enfado).

Sigue repartindo cachiporrazos a barullo (BU).

Aparecen correndo como lóstregos (BU) (A comparanza non creo que necesite explicación, os lóstregos sucédense velozmente polo ceo... A voz é bonita, da familia de ‘lustre’, ‘ilustrar’, é sinónimo de ‘lustro’, ‘alustro’ e ‘relustro’ e ten un sufixo átono comparable ao –ago do cast. ‘relámpago’ _’lampo’ en galego_  para prolongar o corpo fónico da palabra; é posible que teñamos o mesmo sufixo _ou querendo, interfixo “-ag-“, no galego ‘limigocha’; o mesmo caso dáse entre o galego ‘galapo’ e o seu sinónimo ‘galápago’, en DdD; é de supoñer que este proceso está tamén en palabras como ‘xara’ / ‘xaramago’: cambia a semántica, son plantas distintas, pero úsase semellante procedemento morfolóxico).

Comeza a repartir cachiporrazos a eito; Estou no allo de todo; Home de palabra;  Ir ó grau  (BU).

¡Xa mo daba a min o cheiro! (BU) (Esta frase de Manuel María non a coñeciamos nós: si que coñeciamos ‘dar o corpo/dar o corazón/dar a alma’ para o concepto de ‘intuír, presentir’. E tamén sabiamos do valor de ‘cheirar’ como ‘recear/sospeitar’, e incluso ‘nin por cheiro’ = cast. ‘ni por asomo’; no TILG vemos que se documenta porque che voa polo ar un recendo de patacas gobernadas que mesmo consola . A min xa me deu o cheiro antes de entrar, texto de Luis Moure, pero vedes que nese contexto hai un cheiro literal, real, físico: no texto manuelantoniano hai un paso máis: dáse o salto ao plano fraseolóxico: xa non olemos co órgano do olfacto, senón que olemos  coa mente: do plano “real/olfactivo” pasamos ao plano “mental”: o salto é o que se chama proceso metafórico puro. Ao mediar a metáfora, temos a Unidade Fraseolóxica feita e dereita).

Buscarlle un mozo axeitado, / ben lavado e perfumado,/ pra que lle desfaga o leito (BU)  (a frase ten claro valor sexual).

Hanos dar que tecer (BU) (tamén se di ‘dar guerra’, ‘dar faterna’, é dicir, dar traballo; debedes ter en conta que moitos esquemas lingüístico-fraseolóxicos que perviven reflicten procesos reais que xa desapareceron da nosa sociedade: aquí temos que relembrar como se tecían aquelas prendas, colchas, mantas, roupas da casa, de liño, o traballiño que daban...).

En todo mete as narices (BU) (comete o noso autor un castelanismo,  en galego a frase pide meter o nariz/os fociños, ou máis coloquialmente aínda, meter a napia).

E ve medrar hastra a herba (BU) (a frase sentir/ver medrar a herba pondera a perspicacia dunha persoa; é unha hipérbole: as hipérboles, coma as metáforas e as metonimias, vedes que son motores/mecanismos/operadores dos cambios semánticos, fan nacer novos significados; en castelán encontramos como semellante a frase “ver pensar”: “Es lista como un rayo, de las que te ven pensar”, di Carmen Martín Gaite en Nubosidad variable; mais tamén se di ‘ve crecer la hierba’).

¡Sodes peores que a tiña! (BU) (A tiña era unha moi mala e contaxiosa enfermidade que dos animais, coma os gatos, podía pasar ás persoas).

Mais eu antes que a galiña metínlle dente a sardiña (BU) (Espléndida frase proverbial, case un refrán; equivale á castelá Yo ya fui cocinero antes que fraile; podemos dicir que en galego sardiña e galiña constitúen un prototipo de PAREMIA, entendendo aquí por paremia un par de palabras que concorren frecuentemente xuntas para formar unidades semántico-fraseolóxicas novas; mirade estas combinacións posibles: ese empezou por sardiña e acabou por galiña ‘ese foi medrando’;  En fin, que antes de comer galiña hai que comer sardiña , Manuel Vázquez no TILG; Trata en sardiña e comerás galiña, refrán; Onde haxa galiñas sobran sardiñas, en boca da raposa, no TILG; tamén o vemos en castelán: Quien no come gallina come sardinas; todos estes exemplos estannos falando dun tempo pretérito en que o noso mar daba sardiñas a esgalla, por millóns de millóns ao ano, tempos de fartura sardiñeira, e con iso era un alimento popular, de pouco custo).

Andoriñas en concello/ sobor dun poste pousadas/ ¡Qué de palabras secretas/ e razós apaixoadas...! (“Andoriñas”, en Os soños na gaiola) [Fermosísima frase! Pode valer para traducir aqueloutra que a RAG considera castelanismo, facendo tertulia].

Un poeta fai de balde/ o seu traballo, e de/ porparte, aínda/ pon el o material/ e as ferramentas (“Reclamación laboral”, en Proba documental) [‘E por se fora pouco’, ‘e por riba’; non viña mal integrala no dicionario académico, onde non figura: sumaríase ás outras formas de traducir as frases castelás para más inri/ para colmo].

Os emigrantes son felicísimos/ posto que todo o mundo os enche/ de atencións e fanlles a vida/ moi amábel. Non é verdade, pois,/ que sintan saudades da súa terra./ Se sentiran saudades non irían/ tocar o zoco mundo adiante. (en “Oda aos emigrantes”, en Odes nun tempo de paz e de alegría) (Unha frase sinónima é bater a chanca –documéntase por exemplo na obra de Bieito Iglesias: en castelán vén sendo algo así como “rodar por el mundo adelante”, “andar dando tumbos” ou “gastar suela”; espero que sexades quen de percibir a ironía aceda do poema, e en xeral deste libro publicado en 1972,  espella unha situación en vigor desgrazadamente para moitos seres humanos a día de hoxe).