LENDO A...

LENDO A CERVANTES. MERLÍN.

A presenza de Merlín no Quijote circunscríbese a dous momentos nucleares: a procesión solemne-festa entre lúdico e áulica que organizan os duques, dunha banda, e a súa mención-existencia implícita na Cova de Montesinos.

Por que Merlín e para que Merlín?

Imos supoñer que Cervantes non se pode subtraer ao seu influxo: igual que non se puido subtraer á existencia previa da Materia de Bretaña: da mesma maneira que calquera de nós, humilde mortal, non se pode subtraer á lei da gravitación universal. E se así o enfocamos sinceramente non creo que andemos moi desencamiñados. O coñecemento, a fascinación talvez, a naturalidade mellor con que integra algo que ben seguro mamou por ser el quen era, un ser nacido, criado e educado nun contexto atlántico-europeo, con raíces claramente occidentais ibéricas mais tamén con raíces culturais occitano-itálico-levantinas, así o facía lóxico e esperable. Lémbrese que os maiores logros de Cervantes son susceptibles de seres cualificados coma míticos: a liberdade de ser un quen é e podelo dicir (“Eu sei quen son”), a liberdade de amar un mito-arquetipo, a liberdade de poder expoñer en boca de muller que o amor é froito dun libre designio, a liberdade de elevar a un plano superior a idea do ben sobre o poder e a riqueza material... Logo non podía faltar un mito da categoría de Merlín.

 (Viaxe 'Ruta do Quijote' ano 2016. Villanueva de los Infantes)

MERLÍN NA PENÍNSULA IBÉRICA.

No que nós sabemos a primeira documentación que dá testemuña da presenza literaria explícita de Merlín na nosa península correspóndese coas Cantigas de Santa María  do rei Afonso X  (podedes entrar no Corpus Xelmírez, de libre acceso na rede e aí tendes os textos). Nesta obra escrita en galego do XIII, o vello druída aparece xa na dobre faceta de poderoso meigo-profeta dunha banda e de fillo do demo doutra: respondendo así ao tan ben coñecido proceso de cristianización que experimentan os personaxes sobranceiros da Materia de Bretaña no seu camiño de divulgación e metamorfose ao longo de Europa xa desde o século XII (o antigo profeta-mesías redentor da nación bretona pasa a ser enfocado pola óptica cristiá coma unha especie de Anti Cristo xerado polo demo, pois que coa nova lei o único redentor é Xesucristo).

 Este rei, Afonso X,  tiña claras relacións co mundo británico. Por exemplo, apadriñou un príncipe de Inglaterra á hora de ser este armado cabaleiro (nun artigo, “La pila de la catedral de Santander” publicado en 1920 na revista “El Arte Español”,  con que topamos buscando datos sobre a obra dun ex director do noso Instituto, D. Antonio Bermejo de la Rica, lemos: Esta merced les fago por mucho seruicio que ficieron al rey Don Fernando, mío padre, e a muy mayormiente en la presión de Sevuilla. Et que por este mío donadío sea más firme, más estable, mandé seellar este priuillegio con mi sello de plomo, fecha la carta en Burgos, por mandado del Rey, ocho días andados del mes de Enero de era de mille doscientos sesuaenta e tres annos. Et yo, sobredicho Rey Don Alfonso, regnante en uno con la Reyna donna Violante, mi mugier, e con mis fijos, la infante donna Berenguela e la infante donna Beatriz, en Castiella & en el Algarbe, otorgo este preuilegio e confírmolo e mando que vala en el anno que don Odoarte, fijo primero e heredero del rey Enrie de Anglatierra, recibió cauallería en Burgos del Rey don Alfonso el sobredicho [negriña nosa]).

Falo de Merlín, non da Materia de Bretaña en xeral, porque daquela teriamos moi probablemente que desprazarnos aos reinos de Aragón e Navarra para as primeiras datacións peninsulares, anteriores á afonsí, por mor da proximidade xeográfica co mundo provenzal.

En castelán só tendes que ir ao CORDE para ver desde cando e en que libros (a partir do primeiro terzo do XIV) aparece citado. En galego-portugués temos tamén escritos entre 1300-1350 o Livro de Tristan e Livro de Merlin magnificamente editados polo Centro Ramón Piñeiro para a investigación en Humanidades.

 (Almagro)

MERLÍN NA APARICIÓN DO CAPÍTULO XXXV DA SEGUNDA PARTE. 

Inicialmente podía pensarse que hai unha certa ambigüidade nesa aparición: Merlin vai nun carro, e o carro podía ser denigrante: recordade a Lanzarote ou ao propio don Quijote cando volve nun carro derrotado á aldea... Pero aquí, na luxosísima escenografía preparada polos duques, máis ben a ambigüidade xorde desde outra óptica (teño que dicirvos, meus queridos, que en Literatura a ambigüidade é un valor: canto máis riqueza de significados potenciais, mellor). Antes de nada, unha observación importante: Cervantes é bastante realista cando nos describe tamaña operación escenográfica: os duques operan como calquera nobre que se prece: gastar unha montoneira de cartos en facer festas ten unha compoñente innegable de normalidade, tanto no renacemento coma no barroco. Digamos que todo o mundo daba por bo que os nobres se distinguisen da xente do común polos cartos gastados en festas, festexos, festerolas e magnificencia do estilo. Todo moi caro e moi teatral. Hai bibliografía abundante ao respecto coa que non vos enfastío. Permitídeme só que recorde un artigo que lin hai tempo sobre festexos da casa de Lemos no Monforte do XVIII. Facían coma os romanos (cando montaban batallas navais con lagos artificiais...), organizaban unhas tremendas estruturas con castelos, fogos, dragóns e demais (asalto ao castelo).

En fin, indo ao caso: este Merlín elevado nun plano superior na carroza, magnificamente rodeado de luxo-flor dun día é unha representación algo carnavalesca dun... de que? Dun deus arcaico, dun meigo poderoso noutrora, dun profeta, dun vate, dun druída vello envolto en oropel? Todo iso ou nada diso. Moi poderosa a pluma de don Miguel. En Cabanillas (seguindo modelos primitivos, do ciclo clásico medieval, o chamado Pseudo-Boron), Merlín é un vello druída que domina as idades e o tempo, que axuda ao novo rei, que o guía e ilustra en certo modo: aquí na segunda parte do Quijote tamén é bo. Dínolo explicitamente: Eu son Merlín, aquel que as historias / din que tiven por pai ao demo/ (mentira autorizada polos tempos),/ príncipe da Máxica e monarca / e arquivo da ciencia zoroástrica, /(...) E posto que é dos encantadores,/ dos meigos ou máxicos contino/ dura a condición, áspera e forte,/ a miña é tenra, branda e amorosa, / e amiga de facer o ben a toda a xente (tradución ao galego e negriña nosas).

E desvía de si a causa do encantamento de Dulcinea. Di que abandonou o inframundo en que estaba para axudala. Literalmente. Hai unha relación en paralelo, ser vello /ser novo (Dulcinea, relede a pasaxe, aparece como doncela xove e fermosa) á relación protectora Merlín/Artur.

 

(Solpor nas Táboas de Daimiel)

Dicimos que desvía de si... porque no capítulo correspondente á Cova de Montesinos, os personaxes alí encantados mentan a Merlín como causante. Xoga de novo Cervantes coa faceta de ser proteico que ten este personaxe. En Montesinos Merlín é demoníaco, non protector ou filial. De entre todas as vidas-formas proteicas con que Merlín intervén na Literatura europea, hai unha, a de namorado coma un boi, vítima? do seu propio encantamento á mans de Viviana, que parece subxacer no episodio de Montesinos. Pero esta é unha especie de hipótese na que dubidamos se entrar ou non. Se seguimos tecendo este fío é porque o tema, a materia merliniana, seduce tanto que somos proclives a pensar que a débeda contraída polo noso autor con ela é maior do que a simple vista parece. Cando estudamos a xénese e raíces das relacións Viviana-Merlín, presentes nalgunhas interesantes versións  literarias, en epidodios da Suite de Merlin ou no Meraugis de Portlesguez, non podemos evitar pensar na influencia substratística do folclore celta: mulleres-encanto que ofrecen coma nunha tenda atributos aos que pasan; mulleres encantadas na rocha; seres encantados que viven en covas subterráneas esperando seren desencantados: o propio Merlín vive unha inverosímil, difícil de descodificar situación de esplumoir, de muda (de cambio de condición, de atributos: coma as mulleres valquirias ou mulleres focas ou mulleres lobas galego-ourensás que perden as plumas, as pelellas, é dicir, metamorfoséanse, namórase e faise humano, talvez...) nun claro ambiente feérico (da familia das nosas fadas, do folclore tamén galaico e hispano que sexa para as boas fadas; malas fadas me fadaron que eu antes branca me era...). E, malia ter acceso Cervantes a antecedentes concretos en libros -máis próximos a el no tempo- de cabalaría concretos, tamén intuimos, respiramos case en Montesinos esa atmosfera feérica. Mundo subterráneo pechado e seres encantados  que aman ou amaron imposibilitados de saír.

En fin, o caso é que don Quijote si saíu. Afectado, conmovido mais indemne. Novo Eneas tras a baixada ao mundo das sombras.

 (Campo de Criptana)

BREVÍSIMA CONCLUSIÓN: A MITIFICACIÓN DE DULCINEA.

En contacto con Merlín, Dulcinea mitifícase. A presenza de Merlín está garantindo unha transformación substancial. Pasa a ser Dulcinea un Mito con maiúsculas.

Con ollos de Sancho fixérase humana. En Montesinos insiste o autor no proceso de humanización. Necesita seis reais –suma non moi elevada, case unha miseria- para necesidades tan concretas que non poden ser senón humanas. Da man de Merlín mitifícase. Volve á categoría que ab initio lle corresponde. Un arquetipo literario puro. Un Mito.

 (Madrid)

[Nota: o concepto de esplumoir lémolo por vez primeira no libro citado editado pola Xunta de Galicia, Livro de Tristán e Livro de Merlín; fora este libro un agasallo da miña amiga Carmela, a quen unha vez máis debo dar as grazas; o equipo de investigación que aí deixou tan bos froitos está coordinado por Pilar Lorenzo Gradín e José Antonio Souto Cabo].