A CORUÑA

A CORUÑA

O MANUSCRITO ENCONTRADO NA CORUÑA

LIMIAR:

Hoxe vou abusar da vosa paciencia. Un prezado amigo deste Instituto _colaborador no libro do 125 Aniversario_, ceutí de nacemento inda que coruñés de adopción e creo que tamén de corazón, José Ramón Soraluce Blond, convidounos este día (29 de marzo) ao acto de ingreso no Instituto José Cornide de Estudos Coruñeses, a aló fomos, moi honrados. O lugar espléndido (salón de plenos do Concello, maceiros incluídos, con imaxes míticas por onde queira) e a conferencia fascinante. Traduzo ao galego para vós seis páxinas (cando vexades tres puntos suspensivos entre parénteses sabede que suprimín algo de materia por xulgala non imprescindible). Á volta de abril –porque o resto do més ímosllo dedicar a Miguel de Cervantes- virá o resto, deo volente. Maduraremos, mentres tanto, esta lectura…

 (Sala capitular do Palacio Municipal da Coruña: no centro o señor alcalde, á esquerda o conferenciante, á dereita o encargado da contestación, señor Andrés Fernández-Albalat y Lois)

TEXTO DA CONFERENCIA:

“O título desta comunicación “O manuscrito encontrado na Coruña”, fai referencia, como posiblemente coñezan, a unha obra literaria de ficción publicada en Polonia en 1804 titulada “O manuscrito encontrado en Zaragoza”, cuxo autor Jan Potocki se suicidou nada máis terminar de escribila. En 1965 o director de cine tamén polaco, Woiciech Has, levouna ao cine e, con posterioridade, puiden vela dramatizada no Teatro da Latina de Madrid baixo a dirección de Francisco Nieva. O argumento daquela novela consistía na narración da experiencia extraordinaria dun oficial da garda valona do rei de España, durante o seu percorrido por un fantasmagórico país, entrelazando alucinantes aventuras e incribles personaxes da España do século XVIII.

O capitán, protagonista da obra de Potocki, chamábase Alfonso van Worden, xove militar de ascendencia flamenga que durante a súa odisea por Serra Morena,  trabou amizade con outro militar chamado Marin Truq, francés de nacemento e coronel do exército español. Unha tarde nunha pousada, mentres bebían cadansúa xerra de viño, contáronse as súas experiencias neste país de tolos a cuxo rei viñeran servir. Alfonso van Worden narrou, a grandes trazos, o relato que logo aparecería manuscrito en Zaragoza, mentres que Marin Truq contou ao flamengo como, sendo un xove galo, se alistou no Corpo de Enxeñeiros do Rei de España, dado que a súa modesta orixe lle tería impedido prosperar na carreira militar do seu país, Francia, onde a oficialidade de alto rango estaba destinada para berces máis nobres có seu.

Segundo dixo o enxeñeiro, no ano 1718 ao ministro Alberoni  non se lle ocorreu mellor idea que envíalo coa armada destinada a conquistar Sicilia, chegando a Palermo un caloroso día de xullo. Marin relembrou a van Worden aquela desastrosa travesía (…).

Tampouco o seu percorrido por España fora tranquilo. Marin Truq foi destinado en 1723 a Cádiz para levantar os planos de praza, coa intención de construír unha maqueta daquela cidade, aínda que os caprichos do alto mando fixeron que o seu enorme esforzó acabara esquecido en Madrid, no caixón dalgún despacho do palacio do Bo Retiro (…).

O francés amosou igualmente a súa desilusión, tras realizar en Barcelona o mellor proxecto que ningún enxeñeiro puidera imaxina. Tratábase dunha operación especulativa entre a burguesía local e o alto mando da rexión, consistente en roubarlle a Cartaxena o Arsenal Naval e construír un novo na Barceloneta, levando a Cataluña o Departamento Naval do Mediterráneo. Seguiu narrando Marin: “Podedes imaxinar o esfozo e a ilusión postos no meu traballo, que coma sempre acababa sendo rexeitado”. O seu relato, cargado de amargura, continuou recordadndo como desde Barcelona embarcou para Málaga, co encargo de proxectar o seu novo porto que coma sempre non chegou a ver construír. Volveu recoller  as súas arcas, familia e trebellos para dirixirse a Zaragoza, esta vez coa misión de fortificar a Alxafería.

Canso de percorrer o país con máis pena que gloria, foi destinado a proxectar outro Arsenal, nada menos que a Ferrol no recanto máis afastado da península, viaxando tras adiantar dos seus aforros o custo do transporte de toda a familia.

Chegados a este punto da narración Marin Truq fixo unha pausa: (…) “Pero falta o máis insólito da miña historia _dixo Marin_ e non quedarei tranquilo se non  a coñecedes. Trátase do destino final da miña aloucada vida ambulante, unha poboación perdida na Fisterra, onde fun  dar cos meus ósos moídos pola reuma, A Coruña”. O seu interlocutor suxeriulle daquela que, antes de deitarse, lle escribirá as súas impresións daquela inhóspita cidade para poder incorporalas ao seu propio relato, o manuscrito que despois sería descuberto en Zaragoza. Máis de tres horas tardou Marin en escribir o seu texto (…), con tal mala fortuna que o documento quedou imprudentemente esquecido, sen que nunca chegara ás mans do aventureiro flamengo. Pasaron máis de dous séculos ata que o manuscrito de Marin Truq foi atopado no Arquivo do Reino de Galicia, chegando ás miñas mans en outubro de 1985, grazas á amabilidade de D. Antonio Gil Merino. A estas alturas do relato, supoño que lles interesará saber o que escribiu sobre a nosa cidade o oficial francés do Corpo de Enxeñeiros. Algunhas partes do manuscrito xa as publiquei hai anos, pero o seu contido completo segue parecéndome moi interesante.

(…)

 (Porto da Coruña no s. XVIII, foto reproducida polo prof. Meijide Pardo nun dos seus libros de historia)

Durante a súa estancia na Coruña, Truq foi comisionado para inspeccionar as prazas e fortificacións do Reino de Galicia, informando á Capitanía Xeral da súa situación e necesidades. Esta visita realizouse antes de 1755, recorrendo a costa entre o río Miño e Castropol. No informe oficial encontrábase incluída a descrición sobre a cidade da Coruña. Non sabemos como este documento militar acabou pertencendo ao escritor D. Francisco Vaamonde Lores, descoñecemos como chegou ás súas mans xunto con outros manuscritos do Exército. Afortunadamente, todo acabou depositado no Arquivo do Reino cos seus fondos persoaias adquiridos pola Xunta de Galicia a unha veciña da cidade, cuxo nome non foi dado a coñecer.

A descrición da praza iníciase co porto e as súas excelentes condicións, malia a falta absoluta de limpeza dos vecinos: “A Praza principal deste Reino é a Coruña, está situada na entrada dunha Península que forma coa volta que fai a Costa un Porto moi capaz, e bastante abrigado e bo para todo xénero de Navíos”, aínda que a continuación sobre a súa limpeza pode lerse: “O pouco coidado dos memos natural ^s que o arruinⁿ botando diariamen^te nel, terra, cascallos, ruínas de casas, e todas as inmundicias da Cidad^e e Pescaderí^a senq^e o Goberno o estorbe”, o porto era un auténtico vertedoiro de lixo.

Un enxeñeiro militar, como Marín, non podía deixar de mencionar as murallas, da que nos fai unha descrición que parece estar escrita uns meses antes da súa recente restauración: “As casas desta Cidad^e por dentro están tan arrimadas a estas murallas que non deixan terreo p^a parapetos regulares e menos para terraplén^s capaces para poñer canóns… As Murallas que miran ao Mar están en mediano estado e os seus parapetos son suficientes respecto dos que non se poden arrimar os Navíos a elas, poñas penas que as defenden. Os aires coméronlles as  xuntur^s das pedras e a humidade fixo crecer nelas moitas herv^s e ramas de árbor^s que deberⁿ arrancar, limpar e revocar con pedra e cal para previr maior ruína”, xa ven como, desde sempre, muralla e vexetación estiveron íntimamente unidas.

 (Gravado de Coruña do s. XVIII; como no caso anterior, percibimos máis dun muíño na península)

A saúde dos coruñeses era pésima, aínda que vivían moitos anos. As dous mil seiscentas familias que compoñían a súa poboación eran vítimas da mala alimentación e das enfermidades producidas pola humidade: “O aire da Coruña é bo e os naturais veñen moi vellos. Teñen a cor bastante boa e teríana mellor se se alimentasen, mais a maior parte do Pobo miúdo mátase de Fame, a enfermidade que máis se padece é a destilación pola grandísima humidade da Terra, proveni^te das choivas continuas que caen aquí, e das máis q^e rodean a Cidade. Poucos médicos e boticas hai nela”. A alimentación centrábase no millo para as clases populares, o centeo e o trigo para as clases acomodadas, a froita escaseaba, era mala e pouca, o único que sobraba na península era o viño: “…carece de leña e a q^e se usa diariamen^te é de toxos q^e se encontra na cima de todas as montañas”.

(…)

Unha mañá de novembro de 1755, sentiuse un tremor na casa da rúa Real na que residía o enxeñeiro. A súa experiencia de tantos anos de traballo permitiulle identificalo cunha sacudida sísmica, polo que acudiu coa súa carruaxe ás obras do cárcere, que naqueles días se construía baixo a súa dirección na praia do Parrote, comprobando como os solos de madeira e os andamios da obra se esboroaran sen causar maiores danos. Non podía supoñer o noso narrador que se acababa de producir o maior terremoto do século na cidade de Lisboa (…).

“Esta Praza áchase hoxe dividida en dúas partes, a primeira chamada a Cidade, posta sobre un cabo de dita Península algo eminente e a outra a Pescadería que foi un Arrabalde, que se fabricou pouco a pouco desde a Porta Real ao longo do Porto, e na entrada e máis estreito de dita Península agora áchase o máis grande, máis poboado e máis rico Lugar de Galicia [Pueblo de Galicia], pois nel está todo o Comercio, os Navegantes e as Mestranzas ou Gremios de modo que se poden hoxe dividir estas dúas habitacións en Cidade Alta e Baixa”.

(…) “Os camiños desta Provincia que son carreteiros ten de ancho o dos carros da Terra que por demasiado pequenos non levan case nada, moitos destes camiños son fondos por razón das moitas augas que os cavan sempre e mais porque os naturais nunca os componen, isto é común a toda Galicia”.

(…) “As augas que serven de abasto da Coruña veñen de fóra, e son de dúas fontes, a primeira que é a vella chámase tamén fonte do santo André [San Andrés], ten a súa orixe a un tiro de Canón da Muralla da Pescadería de cinco mananciais que se xuntan nun conduto a flor de terra que sae na Pescadería diante da Igrexa do santo André nº 39. A segunda empezouse en 1724, para levar augas na Cidade Alta, veñen do lugar de san Pedro parte debaixo terra parte enriba de grandes murallas [murallones], segundo o nivel regular das augas, está un tiro de fusil da Pescadería onde quedaron por falta de diñeiro para proseguir, e por razón da fortificación nova non poderá pasar adiantes na mesma conformidade, senón por debaixo de terra ata a Cidade, onde falta enteiramente auga para beber, e só teñen algún pozos nas casas particulares, pero de mala calidade, e só poden servir para guisar e lavar a roupa. Na Península áchanse catro fontes escasas de auga no tempo de verán, con todo serven moito ao Pobo”. Segundo esta información, o acueduto das pontes non está derruído como parece, senón sen acabar por falta de financiación, tamén menciona que xa existía unha fonte na rúa San Andrés anterior á neoclásica de Neptuno, levantada en 1791.

 

(Outra pintura do século XVIII, arredor de 1767, cando a expulsión dos xesuítas, vese que embarcaban no porto coruñés)

(…) “Os Muíños para moer o trigo están fóra son de auga, e poucos para o abasto do Lugar [Pueblo], a maior parte do Pan que se consume vén a diario de Betanzos, cidade a 3 leguas da Coruña, e de Bergantiños lugar a dúas leguas, e faltando este pan un día, quedan Famentos os seus moradores. Na Península hai un muíño de vento que pode servir moito en tempo de sitio para o abasto da Guarnición, esta falta de Muíños tan esencial dun Lugar debérase remediar canto antes, e pódese con facilidade facendo outros Muíños de vento na mesma Península”. (…)

“Tamén falta na Coruña almacéns de trigo, non os hai, nin públicos nin particulares, vén o gran ou fariña de fóra todos os sábados (que é o día de Mercado) á Praza onde compra o Pobo o que necesita, ou o que pode co que se acha sempre na continxencia de faltar do que máis lle importa para a súa subsistencia, cincunstancia perigosa para esta Praza, que se pode afamar con non levar, ou embarazar que se leve, só unha semana os grans da Campaña da Cidade ou o pan de Vetanzos”.  Como se ve a poboación vivía ao día, permitindo con iso que os subministradores de pan abusaran dos presos, e incluso boicoteaban a súa venda, como soía ocorrer acotío: “Experimentouse o ano pasado a importante falta de providencia por moitos días que careceu de pan esta Cidade porque os  Colleiteiros cerraron os seus trigos para facelos subir de prezo, abuso que se debe castigar, e que o gobernó da Cidade debe previr facendo Almacéns de Trigo para o público en casos semellantes, que cada día pode ocorrer”.

 

(Este cadro pódese apreciar no Museo do Castelo de san Antón; volvemos ver unha fermosa estampa da Coruña amurallada do século XVIII)