COLABORACIÓNS ESPECIAIS

 

PARQUE DO MEGALISTISMO DA COSTA DA MORTE, RECURSO PARA AS AULAS

 

(Fernando Cabeza. Todas as fotos, agás a derradeira desta serie, están tiradas de Internet)

 

En canto aos topónimos que se refiren aos monumentos funerarios do período megalítico, o primeiro que cómpre dicir é que non se sabe que nome lle puideron dar os seus construtores prehistóricos, xa que non se coñece nada da lingua que falaban, o que non sucede cos castros, palabra procedente da latina castru(m), a cal, á súa vez, debeu substituír a céltica romanizada briga ‘poboado fortificado nunha altura’, pois así o parecen indicar dous documentos epigráficos atopados, respectivamente, nos castros ourensáns de Castromao (a antiga Caeliobriga) e San Cibrao de Las (no seu tempo de vida Lansbriga). Antigos topónimos galegos aos que cómpre unir os de, todos citados polos autores de época clásica, Adrobriga, Abobriga, Volobriga, Lambriga, Tuntobriga e Nemetóbriga, que darían nome a grandes castros ou brigas, como o de Santa Tegra. 

 

(Mina de Recesindes)

 

Do nome que recibirían os máis antigos enterramentos megalíticos, reparando nos dolmens do futuro Parque do Megalitismo da Costa da Morte, só atopamos un posible indicio (é unha nosa hipótese provisional, que non aparece na bibliografía arqueolóxica nin na toponímica). Trátase do topónimo Carnio, referido ao dolmen hoxe chamado A Pedra da Moura de Carnio, situado na parroquia de Treos, Vimianzo (A Coruña), anta á cal os seus contemporáneos puideron darlle o nome de *carn, palabra que, á parte de referirse ao elemento pedra en estado natural, tamén ten o significado, nos países europeos do arco atlántico, de ‘túmulo pétreo que xeralmente cobre un dolmen, túmulo de pedra’  e ‘morea de pedras’. Esta voz, de orixe prerromana, está presente en topónimos de Cornualla, Irlanda, Bretaña e Escocia, como, por exemplo Carn Bre, en Cornualla, lugar onde se documentaron os restos dun poboado neolítico. Tamén existen varios lugares irlandeses chamados Carn, como, entre outros, referido a un antigo túmulo funerario, Carn Méibhe ‘o carn ou túmulo pétreo de Maeve’. Na Bretaña francesa parécenos ben significativo o topónimo Carnac, referido ao conxunto megalítico dese nome. A nosa proposta sería verosímil se o lugar de Carnio, próximo ao dolmen, recíbese o nome do monumento, e non viceversa, o que parece concordar coas características naturais do solo sobre o que e se asenta aldea, onde non se ven pedras en superficie e, segundo nos contaron os seus habitantes, “non hai canteiras”. Esta circunstancia invita a pensar na posibilidade de que o topónimo Carnio se refira ao monumento megalítico  e non  ao elemento pedra en estado nativo, como si sucede, por exemplo, con relación aos nomes de lugar galegos Carnés, Carnota e Carnoedo. 

(Pedra da Arca. Cerqueda)

Polo que respecta ao nome popular da anta de Carnio, A Pedra da Moura, que produciu o topónimo homónimo, moito máis recente no tempo ca Carnio, repítese na Costa da Morte, onde dá nome a outros dolmens, construídos, segundo o folclore popular, por unha moura. Esta lenda aínda se conserva con relación ao dolmen de Aldemunde (Carballo), alias A Pedra da Moura, que sería construído por unha moura quen transportou as grandes pedras do megálito na súa cabeza, mentres fiaba nunha roca e aleitaba un seu fillo. Aos topónimos arqueolóxicos da Costa da Morte A Pedra da Moura de Carnio e de Aldemunde cómpre engadir o da Pedra (da) Moura de Pedra Vixía de Lamas, no concello de Zas. Unha lenda similar, que neste caso falaría duns mouros, en xénero masculino, de certo menos traballadores que as súas consortes, debeu crear os topónimos do futuro Parque do Megalitismo da Costa da Morte A Casa dos Mouros, dolmen que foi tomado dende tempos antigos como referente visible para delimitar dúas antigas comunidades ou propiedades e na actualidade os concellos de Vimianzo e Dumbría, e A Fornela dos Mouros, nome doutra anta localizada a carón da aldea do Aprazaduiro, na parroquia de Nande, concello de Laxe.

Outro termo popular referido ás antas que tamén callou una toponimia é o de arca, pola forma das arcas pétreas dos dolmens, que recordan unha arca ou caixa. Esta palabra está presente nos topónimos arqueolóxicos A Pedra da Arca da parroquia de Cerqueda, concello de Malpica, e A Pedra da Arca (alias A Casa dos Mouros), situado na lindeira dos concellos de Vimianzo e mais Dumbría. A voz arca tamén está no topónimo, que nomea outra arca de pedra ou dolmen, A Arca da Piosa, situado esta vez no limite entre os concellos de Vimianzo e Zas (velaí outra vez a posterior función delimitadora das antas). Este dolmen foi inmortalizado polo poeta Pondal, quen o converteu na tumba do valente guerreiro Brandomil. Tamén existen, no concello de Vimianzo, A Arca de Rabós e A Arquiña de Vilaseco, este referido a un dolmen cuberto por unha mámoa enorme, polo que neste topónimo o vocábulo arquiña debeu funcionar para expresar a idea de afecto ou agarimo e non a de pequenez.  

En canto á palabra casa e o seu derivado despectivo casota, está presente nos topónimos ou lexemas toponímicos A Casa dos Mouros, referido ao dolmen, que para a apreciación popular tería no seu día aparencia de casa, tamén chamado A Pedra da Arca, situado entre os concellos de Dumbría e Vimianzo, e A Casota de Freán, no de Vimianzo.

A voz forno e o seu derivado fornela está nas denominacións e topónimos populares A Fornela dos Mouros, na parroquia laxense de Nande e A Fornela de Vilaseco, o nome antigo do dolmen de Dombate; a certa similitude destas dúas antas ou cámaras funerarias de pedra con fornos producirían estes dous topónimos e moitos máis espallados polo territorio galego.  

Polo que respecta á palabra mina, referida ao cono de violación das mámoas para acceder ao seu dolmen e saquealo, semellante á boca dunha mina, está na Mina da Parxubeira, dolmen con restos da súa mámoa situado no concello de Mazaricos, e na Mina de Recesindes, nome doutra anta e a súa cubrición ou mámoa en moi mal estado localizada no concello de Vimianzo.

No territorio pertencente ao proxectado Parque do Megalitismo da Costa da Morte tamén existe, como en toda Galicia, o topónimo A Mámoa e As Mámoas, procedente da palabra latina mammula, diminutivo, seguramente agarimoso, de mamma ‘mama’, pola semellanza da redondez do túmulo funerario ou mámoa que orixinalmente cubría os dolmens coa teta ou mama feminina.

Outro termo arqueolóxico que designou as mámoas foi o de medoña, que deu o topónimo A Medoña ou As Medoñas, procedente, co sufixo prerromano -oña, da voz galega meda, procedente á súa vez da latina meta. En canto á diferenza de significado entre os termos mámoa e meda e os seus topónimos homónimos, quizais, é unha apreciación persoal, o da Medoña se refira aos túmulos funerarios cando este aínda tiñan, en época máis antiga, forma piramidal ou de meda, mentres que o topónimo A Mámoa podería nomear o estado dos túmulos en épocas posteriores, cando, co paso do tempo, estaban máis rebaixados e redondeados, de aí a voz mámoa para definilos e non a de medoña. A este respecto, no Chan da Embarrada do concello de Coristanco existe o microtopónimo arqueolóxico A Mámoa da Medoña, cuxa segunda parte, A Medoña, é máis antiga no tempo que a primeira, A Mámoa. Composición  frecuente neste tipo de topónimos compostos, nos que o primeiro compoñente sempre é o topónimo máis recente, que rebautizou o que lle segue, cando, neste caso concreto, a medoña, nomeada na segunda parte, puido adoptar por desgaste a forma de mámoa co paso dos anos.

 

FERNANDO CABEZA QUILES

 

 

 (Presentación do libro sobre a toponimia de Carballo no Casino desa localidade bergantiñá, coa presenza na mesa de autoridades do Presidente da RAG e a Presidenta de AGON. Foto feita por Charo Soto)

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::..

 

NOTA:

Fernando Cabeza Quiles non necesita moita presentación: ponferradino ben establecido en Bergantiños, membro do AGON e experto en toponimia. Na colección Terra Nomeada acaba de publicar "Toponimia de Carballo". Parabéns, Fernando! Honrámonos e sentímonos moi compracidos desta súa colaboración no noso blog. 

:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

NOTA NOVA:

Escríbenos Fernando e dinos que fagamos constar estas súas palabras: : "Encantado de aparecer e poder colaborar no magnífico blog Cazatesouros, que sigo dende hai tempo".

Moitas grazas, admirado amigo!