LENDO A

LENDO A

ANAGNÓRESE, de Mª Victoria Moreno.

(Mª Victoria Moreno. Todas as fotos están tomadas de Internet)

Para celebrar este día lemos Anagnórese e logo traballamos con algunhas palabriñas interesantes. A escritora homenaxeada este ano no Día das Letras manexa un léxico ricaz. Diso non hai dúbida. Canto ás ideas, o libro préstase ben a ser lido na aula, en cuarto da ESO, por exemplo. Presenta unha serie de temas e/ou subtemas atractivos. Por exemplo: os medos que nos invaden tantas veces na vida (Esa seguridade con que te deitaches, esa tranquilidade de portas e fiestras pechadas (...). Esa seguridade afoga no (...), p. 52, edición de Galaxia mais La Voz de Galicia); a igualdade entre homes e mulleres: a muller como persoa antes que como ser portador de xénero; a familia (os “ruídos familiares”, a ausencia dos seres próximos que se fai presenza insistente tras a morte ou na distancia); a relación entre literatura e vida; a enerxía básica da nosa existencia (o amor), suxeita a transformacións pero que nunca morre etc.

Tras a demorada lectura poden xurdir na aula debates. Á parte dalgúns dos temas citados, sempre susceptibles de discrepancias cando son comentados, a novela déixase enfocar desde outros ángulos non desprezables. Un fundamental é o cambio da sociedade desde os anos 80: se se escribise hoxe, na época dos móbiles e as redes sociais, dificilmente se mantería o descoñecemento do protagonista... Nin tampouco sería verosímil a forma de atopárense os dous... Xa non se fai dedo coma antes. Podiamos preguntarnos por que. É só porque agora todos temos coche ou facilidades físicas e económicas para viaxar? Ou é porque temos moito máis medo a relacionarnos con descoñecidos? A reflexión posterior á lectura é sempre unha nova forma de comunicación que nos perpetúa e multiplica as opcións de pensamento.

::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

REFLEXIÓN SOBRE O LÉXICO DE Anagnórese.

PALABRAS QUE NON FIGURAN NO DICIONARIO ACADÉMICO (DRAG).

(Abreviaturas: DRAG: Dicionario da Real Academia Galega, DdD: Dicionario de Dicionarios,  TILG: Tesouro informatizado da lingua galega,  TMILG: Tesouro medieval informatizado da lingua galega, DLE: Diccionario de la lengua española, CORDE: Corpus diacrónico del español, CREA: Corpus de referencia del español actual, CORPES: Corpus del español del siglo XXI, os oito dispoñibles en liña).

As mulleres son parvas, e amais son metidas (páx. 11: ‘entremetidas’; en Trasdeza, averiguañas; en América, metiches  -se escribides metiche no CORPES, veredes que é de uso xeral, en México, América central e América do Sur, pero sobre todo en México).

E as que non mercan, nin venden, nin miran, preguntan. E todas aldean (páx. 11; DdD: ‘divulgar, facer pública unha cousa’).

Esta rapaciña xa pode casar –dicía o vello- , que é moi ganduxeira (p. 22; tampouco figura o adxectivo no DdD; si figura o verbo ganduxar ‘facer un tipo de cosido, dando puntadas longas’; parece haber aquí, no libro, unha ampliación de significado, porque a acepción que lle acae mellor non é tanto cosedora como traballadora  en xeral).

Por ti o silencio do escurelo lento (p. 23; DdD: ‘lugar sombrizo’).

Ou sexa, que vostede cala e tan amigos. Onde non... (p. 39; esta expresión non figura no DRAG, equivale a dicir do contrario..., en caso contrario...).

Acomodándose ó ritmo da miña viaxe, agora eslaiado e canso (p. 43) (DdD: “Holgazán. Lento, parsimonioso (Friol)”; probablemente a palabra pertence á familia de laio e laiar).

A sombra morada dos beizos dáballes [aos rostros] unha gramura de sono, de cansazo ou de enfermidade (p. 47) (DdD: “Gestos, muecas, visajes (Láncara)”) (DdD: Gramar: gramar “Bregar, dar una segunda mano a la masa para la fabricación del pan; Ensuciar, sobar”). Está claro que a acepción de xesto, aceno ben lle cadra ao texto. O que atopamos escuro é o étimo. Da familia de gramar? Porque cando gramamos o pan presionamos, como presiona o tempo –ou as preocupacións- sobre o noso rostro deixando a pasada, a marca, o aceno indeleble... Pensamos –se nolo permitides, porque somos conscientes da dificultade extrema de asegurar aquí nada sen un estudo máis asisado e documentado, pero tampouco non podemos evitar traer á mente a imaxe dos primeiros escritos..., nós, que tivemos a fortuna de ver o Código de Hammurabi no Museo Británico e os gravados con escritura cuneiforme no museo de Berlín- na posibilidade de achegarnos á raíz indoeuropea da grama ‘letra’, vinculada á grafía (é dicir, que se trata dunha mesma vella raíz, gram(m)/graf/grav?) e o noso pensamento lévanos a relembrar que nos inicios da civilización humana, onde a terra era bañada por fértiles ríos, Tigris, Éufrates, Nilo..., escribir era gravar, gravar cun gramil ou semellante, ou presionar na arxila... coma quen amasa pan... En fin, é unha posibilidade.

As voltas do estómago, a dolor de cabeza e o vágado convertíanse en algo insoportable (p. 48) (DdD: Desmayo. Vaído. Vértigo). Vagar , como sabemos, é dar voltas, e o que dá moitas voltas, pode sentir esa sensación de mareo, o vágado.

Volve a avelaíña, cada vez máis murcha, cada vez máis balofa (p. 51; non figura nos dous dicionarios que manexamos, nin no académico nin no que dirixe A. Santamarina; con todo, parece unha variante de baloca, voz que pode designar unha castaña cocida ou unha pataca branda, e de aí pásase ben ao sema de foca ‘baleira, oca’, amurchada).

Unha donicela saíu do foxo e atravesouse na estrada, bimbeando o seu corpo rubio e brillante (p. 62; a palabra bimbear ‘abanar(se)’ só figura no TILG –no dicionario académico vén bimbar con outros valores próximos, como ‘lanzar’, unha acepción que tamén se expresa co verbo cimbrar, sinónimo do noso bimbear. No TILG equipárase bimbear con mimbrear, de onde se deduce que a voz bimbear hai que integrala na familia léxica de vime, vimbia, vimio... Cumpriría, xa que logo, que a ortografía fose vimbear. Como sabemos, o vimbio é flexible e bimbea de marabilla na nosa man ou na do vento...).

Rodeando un belvís de pedra (p. 62: figura no DdD co valor de ‘mirador, terraza’, a etimoloxía é transparente, de bela + vista, como ocorre con Belvedere -palacio e museo de Viena, por exemplo-, ou coma o portugués Castelo de Belver... Ou coma o Convento de Belvís, en Santiago de Compostela, cantado por Rosalía [Balvís, para min sempre o das fondas lembranzas, en “¡Adiós!”, Follas Novas]).

Camiñaba a mociña garatuxando e os pais pagábanse de mirala  (p. 67; no dicionario académico (No DRAG vén o substantivo, garatuxa, pero non o verbo; si figura no DdD co significado de afagar, acariciar. Probablemente a voz pertenza á familia de gato, co interfixo –ar-, común en varias palabras galegas (carapa, carapucha, fumarada, nevarada etc.). O mesmo concepto –facerlle garatuxas a alguén-  pódese render coa frase facerlle festas, como as que fai un animal doméstico ao seu amo (“saliesen a su encuentro haciéndole fiestas de perrillo faldero”, Luis Landero, CREA).

Cos seus acenos temesiños (p. 67). Este adxectivo figura nos dicionarios, e inda así dedicámoslle un par de liñas porque presenta un bo exemplo para xerarquizar semas: primeiro vexamos o étimo: temesiño/-a ‘tímido/-a’, debe derivar de Setemesiño (por aférese da primeira sílaba, un fenómeno que coñecemos ben, por exemplo, dialectal tar, tou, tas... por estar, estou, estás...). As criaturiñas setemesiñas son pequenas de corpo, de aí, da acepción primeira de “pouca cousa, apoucado” pásase á acepción secundaria de “apoucado, tímido”. E un caso bonito e claro de derivación de semas.

Eran [as bágoas] coma unha auga morna que ía dos ollos ó rebique dos beizos (p. 79; no DdD figura a voz con este significado: “Gesto o contracción muscular del rostro, que algunos forman al reirse y a veces al hablar”, pero non lle cadra ao texto esa acepción. No TILG lemos:  “A  Rosa  chegáronselle a arrugar os rebiques , a testa , e aínda máis ...” (libro de Pedro Borreiro) e documentamos en varios textos máis rebiques dos beizos/da boca. Así que temos un sinónimo de comisura (da boca ou dos ollos). A voz claramente hai que acaroala á familia do galego bico, polo sema de ‘extremo’.  Nalgunha parte temos lido a falsa idea de que os sufixos en –que non son patrimoniais en galego. Xa deixamos dito noutro lugar deste blog que discrepamos, a documentación en textos galego-portugueses é amplísima.

As ventas arexaban sen ritmo (p. 78; o verbo arexar non figura no DRAG, pero si no DdD ‘tomar o aire’, polo movemento que fan as ventas ao respirar...). Da familia da voz aire.

A outra caeira do monte descendía mainamente ata o río (p. 89). Vén no DdD, ‘ladeira’, normalmente da montaña, pero Elixio Rivas, grande filólogo do país, documenta tamén a voz para referirse ao lateral da cama). A familia é a do verbo caer.

Afoutábanse os labregos nas chousas, pacía o gando, abríanse as portas das casas (p. 94). No DRAG vén o verbo afoutar co significado seguinte: dunha banda ‘alentar, animar, estimular’, e doutra ‘ousar, atreverse, expoñerse’. Nós usamos e coñecemos máis o adxectivo afouto. Pensamos que esta é a primeira vez en que somos conscientes da posibilidade de termos o verbo... Agora ben, ningunha das acepcións académicas lle cadra perfectamente ao uso da autora homenaxeada este ano polo Día das Letras. Pero antes de máis, entendamos o que é unha chousa. O dicionario académico dinos que é unha terra delimitada (sema etimolóxico, o étimo latino dá esa idea, de espazo pechado, clausurado) de labor ou de monte (así se entende na parroquia do meu home, en Trasdeza, máis ben a monte, e non moi grande...). Porén, este día atrás, unha coñecida de Brenzos (parroquia do Corpiño, do outro lado do río Deza), poñía esta palabra como exemplo prototípico de como é variado o mundo e como son variadas as formas da fala, porque no seu lugar unha chousa  é un prado de herba verde. Nós faremos caso ao dicionario e imos pensar que Mª V. Moreno lle chama chousas ás terras de labor, logo o que fan eses labregos é traballar como homes afoutos, ousados, sen medo precisamente ao duro traballo na terra. A acepción, xa que logo, mellor ou preferible, sería “esforzarse”.

Amais que non quería rebaixarme diante dela, galistrando e cismando coma unha pelgacha (p. 103). Galistrar vén no DdD: ‘rebuscar, curiosear, averiguar’. Sobre o étimo, propoño, a título sempre hipotético, a vinculación coa voz galiña. Como moitos de vós saberedes, a galiña dedícase a buscar e rebuscar na terra, de feito fai calvas nas hortas de tanto que rebusca. Podiamos tamén pensar nun cruzamento de galiña + rexistrar. Canto á voz pelgacha non figura no DRAG; si figura, en troques, pelgacho ‘pel enrugada’, e esa é a acepción primeira, a partir da cal se xera a acepción secundaria pelgacha ‘muller fraca e desastrada’ (como di o DdD) e tamén, secundariamente, ‘mala muller’ (en castelán pendanga, tamén co sema en común ‘coa pel que lle colga ou pende’, inda que hai quen di que inflúe tamén o tipo de prendas –con picos e pendericos colgantes- que vestirían certas mulleres “públicas”;  conste que parece unha etimoloxía ad hoc, quer dicir, para xustificar o sema de algo que pende ou colga). Neste mesmo sentido pasa a América a voz cuero para designar unha muller de vida “desastrada” .  A pel colgante, o corpo metonimizado no puro coiro cremos, así a todo, que funciona a maneira de símbolo de mala vida...

Díxome, esquecida xa do amúo que lle producira o meu xeito de preguntar (p. 103). A palabra amúo signfica ‘enfado, mal humor’ (DdD). Podía pensarse en relacionala con mudo (latín mutus), pero non nos convence porque é difícil que nunha palabra tan pouco coñecida, tan pouco usada, caese tamén o –d- (non é o mesmo ca en pater > pai, cae a consoante pero non se pode comparar o uso desa voz coa que nos ocupa). Talvez debamos pensar na cara dunha persoa con amúo: enfurruñada, os beizos abucínanse, como se pronunciase mu, quizais haxa que ver aí, nesa imaxe de beizos en mu a explicación da voz amúo (boca en forma de mu).

Muller sen nome, arroutada e malsisada (p. 110). Como unha soa palabra, malsisado non figura nos dicionarios. Deberemos grafar mal sisado, e mellor se cadra, mal asisado (o verbo asisar figura no DdD, en troques non documentamos nos dicionarios sisar co valor de ‘ter siso, xuízo’).

Estes días de primavera –díxome ela- son coma a xente moza. Cambian de xorne cando menos se pensa (p. 114). A voz xorne figura no DdD co significado: “Carácter ó naturaleza del tiempo y aun de las personas; estar de mal xorne, estar incomodado ó de mal humor” (Cuveiro, 1876). Sobre o seu étimo, propón Aníbal Otero unha voz árabe, pero a nós antóllasenos preferible arrimar a palabra á familia de xornal e xornada (do latín diurnus, a través do occitano jorn, iso é o que di o DLE, mais en galego vello parece haber influencia do francés: onde chaman as Nogueyras e outro      journal onde chaman o Baçelare outro jornal [TMILG, ano 1421]): nada hai máis cambiante có día, xa o di o refrán: “Todos los días no son iguales, ni todos los años abundantes” (Gonzalo Correas, CORDE).

Miraba para min con desgairo (p. 148). Significa aquí con certo desdén. O DLE dinos que a voz desgaire vén do catalán a escaire ‘oblicuamente’. Tamén poderiamos pensar no galego de esgueira –variante da frase de esguello-  co mesmo valor semántico. De feito, unha das máis cedas documentacións para o castelán procede de Álvarez de Villasandino, un poeta pertencente á escola poética galego-castelá (documento de 1420, CORDE). Sobre a hipótese catalanista, recoñece Corominas que neste valor (idea de mirar de esgueiras ou de esguello) preciso non se documenta a expresión en catalán.