GALICIA INMORRENTE

GALICIA

ALGO SOBRE AS SEREAS

Un día díxome a miña amiga Uxía que Galicia, para ter como ten tanta costa, non era moi rica en lendas con ou sobre sereas. Nunca estiven totalmente de acordo con esa afirmación. Creo que hai dabondo material ao respecto, se se me permite a pouco poética expresión. Porque realmente o tema é poético. Ten algo de misterio pola irrealidade pero tamén a forza recorrente con que atopamos o mito espallado aquí e acolá, e ten moito de beleza literaria. Entre nós, polo menos desenvolveron o motivo dous dos grandes, Otero Pedrayo (nun breve relato cheo de simbolismo publicado na revista Nós e titulado precisamente A serea) e Cunqueiro, dentro do libro Merlín e familia.

 (Serea coruñesa. Foto tomada da Internet)

A materia das sereas entronca na materia das Donas das Augas, tanto dá que sexan augas das chamadas interiores ou do mar,  que son moi comúns en Europa, onde as atopamos con distintos nomes: en Friul chamábanas Aganas –de aghe ‘auga’-; en Cataluña, en Asturias, en Alemaña _Lorelei ou Lorelai, no río Rhin-, as lumias daniñas de Euskadi e de noso, as lavandeiras nocturnas bretoas e galaicas, as Xacias do Cabe galego, as Ondinas, as mulleres-foca das Hébridas, as Melusinas do sur de Francia, as mulleres-serpe das nosas fontes... É esta unha materia que permite varias aproximacións. Por exemplo, podiamos derivar ao subtema da Natureza constante da criatura viva. Hai variantes e hai invariantes: en moitos destes relatos que tocan a Muller da Auga, ela tarde ou cedo, volve ao seu elemento (así as mulleres focas, as Melusinas, as mulleres serpes galegas non desencantadas, as xacias lemavas –das terras de Lemos). É doado establecer o paralelismo co relato-conto mítico ou fábula da donicela (a quen Venus fai muller mais na noite de vodas ve un rato e non pode resistir a tentación de botarlle a gadoupa: triúnfa a natureza primeira, a constante ou invariante, por dicilo así). Outro subtema perceptible é a ambigüidade inherente á polaridade semántica básica: o positivo versus o negativo. Son boas ou son malvadas estas Donas das Augas? Igual que a esfinxe (prototipo clásico de ser feminino híbrido: ser ambiguo cunha linguaxe críptica, ambigua por definición), a serea representa moi ben este digamos arquetipo discutible, a ambigüidade: a Maruxaina lucense é o caso galaico paradigmático. Uns din que era boa e axudaba aos mariñeiros mentres que outros din que era mala e atraíaos co seu canto para facelos afogar. 

 (Debuxos de Castelao publicados na revista Nós, sobre os escudos de Rianxo. Vedes a serea que logo retomará para o Escudo de Galiza que el deseña. Estas sereas fálanos da pervivencia do mito da serea de Sálvora, a serea muda, que entronca coa lenda recollida por Leandro Carré Alvarellos, a lenda da casa dos Mariño, unha das máis antigas en ser documentada en Europa, pois que aparece xa no Nobiliario do Conde de Barcelos)

Porque frecuentemente a serea canta: atreveriámonos a dicir que ese é o seu atributo máis coñecido, divulgado por toda Europa e parte do resto do mundo grazas quizais á Homero. Na nosa península é o romance do chamado Conde Olinos o modelo áureo onde mellor ficou gravada esa virtude. Relembrade que xa tocamos ese aspecto marabilloso da literatura hispánica tradicional noutra páxina do blog. O canto da serea do mar fai que todo o universo se deteña e abraie para oíla. Non é pouco poder. Non nos estraña que na Biblia se nos fale de anxos especializados no canto. A voz, a voz, sempre a voz, a de Salinas, a do puro gong tibetano, a voz de todas as aves do mundo de amor dician...

Hai varias poesías de tipo popular, fragmentos esgazados talvez –algunhas polo menos- de vellos romances, onde pervive esa marabilla de canto:

“Indo polo mar abaixo / oín cantar unha serea, / ¡Vállame Deus como canta / unha cousa tan pequena!”

“Se ti quixeras oír / os meus mellores cantares, / non saberías se era eu/ ou a serea dos mares”.

“Moi ben canta, moi ben canta/ a sereíña do mar, / os mariñeiros dan a volta / só pola oír cantar”

“Vállame Deus o que canta/ a sereíña do mar! / Os mariñeiros dan a volta / só pola oír cantar”.

“Vállame Deus o que canta / a sereíña no mar, / os navíos deran volta / só pola ouvir cantar” (estas cántigas están tomadas dun artigo de Carmen Hermida que podedes ler en: http://es.slideshare.net/redemuseistica/ardentia4-a-muller-nas-cantigas-do-mar).

Pero volvamos á Maruxaina da mariña lucense. Este día mirade o que me contaba unha miña coñecida, cuxos pais eran naturais de san Cibrao: “Así que tes oído falar da Maruxaina... Pois cando eramos nenas, viñamos pasar o verán a san Cibrao, e ao meu pai gustáballe ir coa barca, era unha barca pequeno, de remos, ía aos farallóns, eran tres, como tres illas, a Maruxaina estaba na Sombriza (logo estaban a Baixa e o Pé), había bos percebes... Cando volvía a casa, recordo, frotaba así as mans e dicía “que frío vos vai, que frío vos facía nos Farallóns, tiven que ir tomar un café quente á Taberna da Maruxaina... Menos mal que tomei un café quentiño na taberna da Maruxaina...” E as catalanas, chamábanlle así, eran tamén varias irmás, ían recoller o pai que viña das illas, da pesca, e dicíalles el, “tomade miniñas, estes carameliños que me deu para vós a Maruxaina na súa taberna...” E nós, as tres irmás, cando nos levaba na barca, algunha vez o ten feito, diciámoslle “ai, papá, lévanos á taberna da Maruxaina”, e el dicíanos “hoxe non pode ser, subiu a marea e xa non se pode pasar”... O que era ser neno, que todo o criamos...

Entón eu, para confirmar, pregúntolle: Entón a “taberna” era a caverna onde se supón que habitaba a Maruxaina? E ela respondeume: “Si, claro, era unha caverna”. Ou unha furna, como lle chaman normalmente os mariñeiros ás que hai no mar (se escribides a palabra furna no DdD e ledes o que deixou escrito D. Eladio Rodríguez González, entenderedes ben por que na Coruña temos dúas esculturas en forma de serea...).

As lembranzas fermosísimas e entrañables de Dolores Martínez, filla de nativos de san Cibrao, axúdannos a entender un par de cousas: que a Maruxaina é un ser mítico feminino amable en boa medida; que os paisanos xogan coa etimoloxía popular igualando caverna  e taberna (difíciles de unir etimoloxicamente porque os latinos non confundían v e b, inda que si se confundan nas distintas formas medievais peninsulares; cando nós estudabamos e traduciamos latín había uns versos - de Horacio?- onde se dicía que a  pálida morte entra por igual nos pazos dos reis e nas tabernas dos pobres, e nese verso a voz taberna ten o valor xa perdido na lingua actual de choza... quen sabe se na ancestral orixe da voz haberá relación coas táboas...), e en terceiro e último lugar, exemplifícanos moi ben ese proceso de degradación (unha variante do proceso universal de aculturación) que as vellas materias, as vellas culturas experimentan co cambio de estruturas –de pensamento, de ciencia...- que necesariamente ocorre ciclicamente para seguirmos sempre cara adiante, polo menos teoricamente, na dinámica do que damos en chamar o progreso. As vellas deusas protoindoeuropeas, como tantos outros indicadores dun estrato precristián, demonízanse e convértense en bruxas con grans no nariz que montan varredoiros rudimentarios; moitos dos mitos clásicos reformúlanse en contos infantís, ou en esquemáticas fábulas simplificadas que serven de apotegmas morais ou moralexas; os vellos deuses europeos desfilan –segundo algúns autores, nunha hipótese moi verosímil- polas rúas da moderna Europa o día de Carnaval. E neste enfoque ameno, incluso entrañable, dos pais do san Cibrao lucense para deleitaren e burlárense asemade dos fillos, vemos como o lúdico se apodera do que noutrora quizais fose un rito serio, unha veneración arcaica polas terribles forzas do Cantábrico, no mesmo sentido ou en paralelismo con aquelas serpes que Atenea manda desde o mar a Laocoonte, aquela Coca arrepiante que asolagaba a vella Pontevedra, necesitándose doce mariñeiros fortes unidos para vencela, aquel ser igualmente terrorífico, o Hakemann ou os Siora suecos dos que nos fala Fermín Bouza-Brey (en Etnografía y Folclore de Galicia).

Esta forma lúdica de relacionarse os homes feitos coas criaturas inxenuas relémbranos moito a arte de cazar gamusinos, gazafellos, godofellos ou gozofellos (entre nós, porén,  a voz máis común é biosbardos) arte documentada en todo o terzo norte peninsular, desde Euskadi e León, ata chegar a Galicia. Quede iso para outro día.

 

(A sereíña de Copenhague, tributo dos daneses ao relato de Andersen. Era tamén muda, vemos aquí outro dato de paneuropeísmo, vínculo de unión entre partes distintas de Europa, un mito compartido; foto tomada da Internet)