GALICIA INMORRENTE

 

GALICIA INMORRENTE

DÍA DAS LETRAS GALEGAS: FRANCISCO FERNÁNDEZ DEL RIEGO

 

 

Hoxe imos aproximarnos un pouquiño á inxente obra deste eximio lucense a través dunha das súa facetas talvez menos coñecida. A de colaborador da radio. Nós -a xente da miña xeración- somos fillos dunha época en que a radio tiña unha importancia capital. Cando nacimos non había televisión e en boa medida a radio ocupaba ese lugar. Unha servidora lembra perfectamente varios episodios da vida familiar nos Castros, mamá escoitando a radio mentres fai os labores da casa, o “parte” puntual a mediodía coa súa sintonía inicial característica, os seriais radiofónicos despois de comer (inda podo nomear actrices e actores: Juana Ginzo, Pedro Pablo Ayuso…), as cancións dedicadas como regalo de cumpreanos ou de primeira comuñón… Ao meu pai, en particular, gustáballe moito un programa radiofónico que se titulaba Ustedes son formidables, en parte “culpable” de que nos afeccionásemos á música dos grandes europeos do XIX.

(Francisco Fdez. del Riego coa súa esposa, Evelina Hervella Nieto, valdeorresa)

 

Era a longa noite de pedra. E aínda que a nós, os nacidos preto de 1960, xa nos colleu a parte final, si que nos criamos co índice na boca, “cala, que iso non se pode dicir”, “chiss, fala baixo, que te poden oír”, e as típicas consignas de “non te metas en líos”, “ten moito coidadiño” etc. Digo isto porque moitos de vós, e moitos dos que fostes alumnos meus, non tedes xa idea do que foi ou é vivir nun réxime autoritario e de silencio. E hai que saber. Para sermos libres e decidir libremente hai que saber de onde vimos e onde queremos ir ou onde non queremos volver.

O libro no que me vou basear titúlase Galicia desde Londres, está ilustrado con debuxos do artista arousán, xa falecido, Xosé Conde Corbal. A edición corre a cargo do que fora profesor da UDC, Antonio Raúl de Toro Santos, a quen Francisco lle cede do seu material amorosamente gardado. En concreto, Fernández del Riego elabora a introdución do libro e logo é o autor dunha serie de intervencións. A saber:

1.     O celtismo na poesía de Eduardo Pondal (21/1/48, duración: 8’25’’).

2.     En lembranza de don Manuel Murguía (13/3/48, 10’57’’).

3.     García Lorca, poeta en galego (15/5/48, 10’40’’).

4.     Dúas xeneracións ao servicio de Galicia (25/9/48, 8’53’’).

5.     Un poeta do mar (28/4/50, 7’40’’).

6.     Tres símbolos do XIX galego (28/9/50, 9’50’’).

7.     Castelao (21/1/53, 7’20’’).

8.     Xeneracións galegas (13/8/53, 11’20’’).

9.     O galeguismo de Valle Inclán (29/5/54; non indica tempo: pp. 449-452)

10.  O país de Valdeorras (19/3/55)

11.  Lembranza de R. Fitz-Gerald Bell (18/4/55, 7’25’’)

12.  Literatura universal na lingua galega (21/4/55, 7’30’’).

 

 

(Retrato feito por M. Colmeiro de Evelina Hervella)

A emisora é a BBC e o noso escritor usa o pen name ou pseudónimo literario Salvador Lorenzana. Escolle este sobrenome para honrar o lugar onde naceu. Non é o único que usou en vida. Tamén asinaba como: Cosme Barreiros, Alevín, Adrián Solovio, Ronsel ou Adrián Soutelo.

 

(Retrato feito por Xulia Minguillón en 1951 de Francisco Fdez. del Riego)

 

Fernández del Riego preséntase ante nós coma un home ben informado. Desde cedo intégrase no galeguismo e dedícase ao estudo dos precursores en sentido amplo. E, desde o noso punto de vista, sabe centrar puntos neurálxicos do ser literario, político-cultural, esencial de Galicia. Tomemos como exemplo a súa análise de Pondal: céntrase no celtismo e fixémonos que estamos no ano 1948. Aínda non publica a súa clásica historia da literatura Carballo Calero, aínda non naceu Manuel Ferreiro (outro clásico xa na literatura pondaliana). Pero claro, antes ca el nacera, pensara e rescatara (ou puxera ao día, porque celtismo e ossianismo é unha vaga arrebatadora  que enchoupa xa desde o XVIII Europa de oeste a leste con ímpetu non exento de afán libertario, romántico si e incluso místico) o celtismo Manuel Murguía (yo pertenezco por la raza y el nacimiento y el amor, al noble país brigantino a la tribu céltica por excelencia, di en Los Precursores e logo de Pondal di tamén hijo de un país céltico e cando fala do Castro de Nemenzo sabe moi ben o valor semántico desa voz celta, németon). E antes ca o noso lucense nacera J. A. Parga Sanjurjo que se gaba cando escribe por ter propósito de levantar el nivel moral de la región gallega y de restituirle aquella energía céltica que le era proverbial en otro tiempo. Vicente  Risco  e tamén  Euxenio Montes teñen pensado  o Romanticismo  como un  fenómeno  céltigo: así nolo di Otero Pedrayo no seu discurso de entrada na RAG no ano 31. Fernández del Riego argumenta ese celtismo no programa radiofónico basicamente a través de comparanzas poéticas: entre Pondal e Yeats, entre o solitario de Bergantiños (di del Riego) e Fanny Parnell e entre os pondalianos “Carballos de Carballido” e “Os vellos tempos pasados” de Burns. A presenza de R. Burns na pluma de Francisco Fernández indícanos que está bebendo da fonte do mestre, de Don Ramón. No discurso do 31 na coruñesa sé académica, cita ese poeta: as   primeiras  poesías   de  Roberto  Burns  pubricaronse  en   Kilmarnock,   o   1766.

 

(Foto histórica. Fundación da Editorial Galaxia. Ano 1950. De esquerda a dereita e salvo erro noso, están as seguintes persoas: Emilio Álvarez Blázquez, Sebastián Martínez Risco, Ramón Piñeiro López, Domingo García Sabell, Ramón Otero Pedrayo, Xesús Ferro Couselo, [con dúbidas, o arquitecto que fora vicepresidente de Galaxia] Manuel Gómez Román, Agustín Sixto Seco, Xosé Mª Álvarez Blázquez, Fermín Luis Fernández Penzol-Labandera, Ricardo Carballo Calero, Antonio Fernández López, [con dúbidas] Ramiro Isla Couto e Francisco Fernández del Riego)

 

Outro punto neurálxico do pensamento do autor homenaxeado este ano en día tan sinalado céntrase na galeguidade de Valle Inclán. Un diría que este é un tema non resolto. Malia ser obxecto de fichas prestixiosas (con apelido Menéndez Pidal), malia ser obxecto de artigos importantes (vid. Nota), aínda non se publicou un estudo definitivo e globalizador, por exemplo, dos galeguismos lingüísticos. Na radio fala uns minutos pero sabemos que o tema era importante para del Riego. Anos despois (1957 ou 58) impartirá unha conferencia no Círculo Mercantil e Industrial de Vigo titulada Galicia y Valle Inclán que será publicada en 1959. Temos a sorte de contar entre nós cun experto en Valle, o noso prezado colega Francisco Xavier Charlín, profesor do Eusebio da Guarda: foi moi xentil connosco ao permitirnos subir a este blog a opinión, moi sintetizada, que esa publicación lle merece: cando dita esa conferencia nótase en Fernández del Riego que está bebendo das ideas de Filgueira Valverde e mais tamén do prólogo do fillo de Valle para un libro que viu a luz en Bos Aires… A idea que teñen de Valle é a dun mozo criado nun pazo e rodeado de criados supersticiosos, é unha idea falsa. Tamén Charlín nos comenta que hai que ter en conta a época da que estamos falando. Hoxe sábese moito máis da obra e pensamento de Valle.

(Da Colección de Arte Francisco Fernández del Riego, Museo do Concello de Vigo, pódese visitar de forma gratuíta. Foron doazóns do noso homenaxeado)

 

A través destas páxinas que antes foron verbas na radio chama a atención a recorrencia de conceptos tales como espírito, espiritual; diferencial cando se refire a Galicia, á cultura, a esencia. A sacralidade, o misticismo son verbas poderosas, esas tamén abundan cando fala da necesidade clara de sermos, de erguernos, de deixar atrás a postración e o submetemennto ao alleo. Neste punto, Fernández del Riego non é distinto dos homes de Nós, de Cabanillas, de Pondal incluso. Hai un contínuum de grandes mentes galeguistas, da elite que rexorde no XIX e atopa un momento climático nos encontros e xuntanzas do Seminario de Estudos Galegos. Ese grave (pesa, exerce sobre moitas mentes e corazón galeguistas  un peso gravitacional) misticismo é o que leva aos ourensáns de Nós a falar de conversión, é o que move e remove o concepto de saudade en Cabanillas e logo en Ramón Piñeiro. Ata que punto estas abstracións son en Fernández del Riego froito ou produto de necesidades conxunturais (hai que evitar o cárcere, incluso hai que salvar a vida: relembremos que se alista no exército franquista para sobrevivir, pagara unha multa de 3000 pesetas da época por ser quen era e pensar como pensaba, e pasou polo cárcere dúas veces…) ou é unha linguaxe con raíces profundas de verdade, non o poderiamos saber con precisión. Porén nós somos dos que pensamos que, á marxe de toda ideoloxía ou na cerna de toda ideoloxía, radica o forte e inmorredeiro espírito: o que nos dita ao ouvido verbas de amor por Galicia. O espírito que nos dá auga desde o Graal. O escudo fronte a toda desesperanza e todo acerbo escepticismo perante o futuro. Velaí de novo a ponte, que nos une aos ancestros galeguistas e que uniu a Francisco cos que o precederon e acompañaron. Que foron moitos, desde logo. Na radio recordou a Lorca, con quen paseou pola noite xunta a outros e respiraron a mística da Quintana e oíron a torre do reloxo que acababa de deitar, no ambiente quedo e astral, a chuvia de magnolias desfolladas das doce (vedes que sensibilidade a de Francisco, non vos estrañe que fora autor de tan boas antoloxías poéticas…). Na radio relembrou a Castelao, había tres anos que falecera, chámao o vello amigo. E hai máis. Citemos, entre os amigos, con algúns dos cales mantivo fiel correspondencia este ramalliño: X. María Álvarez Blázquez, Ricardo Carballo Calero, Ánxel Casal, Manuel Colmeiro, Álvaro Cunqueiro, Isaac Díaz Pardo, Rafael Dieste, Domingo García Sabell, Florentino López Cuevillas, Ramón Otero Pedrayo, Valentín Paz Andrade, Ramón Piñeiro, Manuel Rodrigues Lapa, Luís Seoane…

 

::::::::::::::::::::::::::::::::

NOTA:

Algúns artigos destacados sobre Galicia/galeguismos e Valle:

Amor y Vázquez, José: «Los galaicismos en la estética valleinclanesca» (RHM, XXIV, 1, Nueva York, enero, 1958), cun glosario de galeguismos léxicos (“destacable, malia non ter aínda aparecido todos os escritos de Valle”, son palabras de F. Charlín).

Axeitos Agrelo, Xosé L.: “O valleinclanismo na cultura galega (I)”, Cuadrante 8, 2004.

Bonilla, Lucía Dolores: Tese de doutoramento presentada na Universidad de Madrid en 1955: Estudio sobre el vocabulario de Ramón del Valle-Inclán.

Charlín Pérez, Francisco X.: “A lingua galega na obra de Valle-Inclán denominacións e interferéncias lingüísticas”,   Cuadrante Nº. 3, 2001, págs. 13-42 (“hoxe habería que reescribilo, porque desde aquela apareceron novos manuscritos, da man dos netos de Valle”, son palabras do profesor Charlín).

García de la Torre, José Manuel: «As fontes do léxico de Valle-Inclán» (Grial, 1986, pp. 268-277). (ampliación do aparecido en Ínsula, 476-477, xullo-agosto, 1986, pp. 6-7, «Las raíces gallegas de Valle-Inclán»).

García Martí, Victoriano: publica unha erie de artigos escritos para o desaparecido xornal La Voz por Victoriano García Martí (xullo-setembro 1925)

Ponte Far, Xosé A. : “Valle-Inclán e a súa relación co mundo cultural galego”, Grial, 2016 (cita a Fernández del Riego).

 

(Ano 1997. Del Riego foi Presidente da Real Academia Galega. Todas as fotos están tiradas de Internet e varias da páxina web da Academia)