BUSCANDO PALABRAS

BUSCANDO PALABRAS

FALSAS ETIMOLOXÍAS

 (Recanto napolitano, dedicado a un personaxe da chamada Comedia da Arte, tan fortemente vinculado a esta cidade espléndida. Foto de Charo Soto)

Algunha vez temos escrito sobre a orixe das unidades fraseolóxicas (en “Sete catas na orixe da fraseoloxía”). Naquela ocasión falamos da Biblia e da relixión en xeral, dos somatismos, dos mitos, a etnografía e antropoloxía etc.

Hoxe quería falarvos dalgunhas frases que se xeran por deformación do étimo, por entender mal a palabra orixinal, por falsas etimoloxías, digamos a título de síntese cómoda.

Vou poñer antes de nada un exempliño simple: cando eramos nenas e xogabamos a comba na rúa, diante da casa dos avós, na coruñesa rúa de Joaquín Galiacho, entre outras cantigas infantís, cantabamos La santa biringüela, güi güi güi, como es tan fina, tricotricotrí… Esa santa biringüela é deformación da frase la reina Berenguela (de proverbial fama pola súa beleza, como saben moi ben os composteláns). Outro caso:  estudabamos no Instituto romances vellos e un deles comenzaba co verso aquel Marinero de Tarpeya, deformación á súa vez da frase orixinaria Mira Nero de Tarpeya.

Cos topónimos tamén hai casos curiosos e variados: non hai tanto saltara á prensa aquel caso do apelido dun home en Arxentina, Matajudíos, impreso nunha tarxeta de identificación nun comercio ou así… Unha cliente, que era xudía, sentiuse ofendida e reclamou, pediulle que cambiara o seu nome. Ao pasar ao dominio público deron en investigar as orixes desa persoa e resultou que viña dun lugar de Burgos chamado orixinariamente Mota de los judíos (o cal me recorda que aquí na Coruña tiñamos o microtopónimo Pena dos xudíos, próxima ao xa desaparecido cemiterio xudío, onda a Palloza).

 (Aí estaba a chamada Pena dos Xudíos, vese ben a desembocadura do río de Monelos. Xusto enriba da palabra "chamada" está debuxado o Castelo de san Diego. O mapa é o de Felipe Gianzo, de principios do XIX)

Cando estiveramos en California (un noso fillo facía un máster en Berkeley daquela, grazas a unha bolsa de estudos da Fundación Barrié) chamáranos poderosamente a atención a grande cantidade de topónimos e microtopónimos de orixe española que se conservan (inda máis nos chamou a atención o feito que Suso nos comentaba de que unha alta porcentaxe de coñecidos e colegas estudantes seus descoñecesen que a súa orixe estivese na lingua española…); levados por certo afán de saber máis do tema compramos un libriño, 1500 California Place Names. E aí volvemos atopar casos de topónimos produto da deformación dos étimos orixinarios. Por non cansarvos citaremos só un par de casos: Acalanes (no condado de Contra Costa), vén do nome que os españois lle deran a unha tribo india da familia dos Miwokan, Sacalanes. Máis que deformación aquí houbo unha falsa segmentación (non deixa de ser un tipo de deformación), Los Acalanes. Un segundo caso teriámolo en Alhambra Valley (tamén no condado californiano de Contra Costa), que deriva -por brincadeira, como din os autores do libro?- do español Cañada del Hambre. Inda podíamos citar o caso de Ballona (no condado de Los Ángeles): din os autores que é probablemente unha deformación fonética da nosa Baiona.

Pasemos agora á fraseoloxía propiamente dita:

En galego temos a frase adverbial: a todo filispín ou fulespín, que se pode considerar deformación da frase en inglés ful speed. Temos tamén un proverbio coruñés que di: Alucar para sisar, onde din os expertos -eu non poñería a man no lume- que temos outra “adaptación” (ou deformación) do inglés to look. A frase estar feito un adefesio contén unha palabra que procede da expresión latina ad Ephesios, da epístola que san Paulo lles dedicou aos habitantes da cidade de Éfeso.

En castelán coñecemos casos polo estilo, algúns discutibles, pero en fin… Por exemplo:

A la virulé din os académicos da RAE que vén do francés bas roulé.

A frase (ser) como la carabina de Ambrosio di algún estudoso (en concreto o Padre Isla) que implica unha deformación chistosa do nome dun famoso dicionario latino  do século XVI, obra de Ambrogio Calepino, pero máis coñecido o tal dicionario como el Calepino de Ambrogio.

O tema é inacabable, e daría para varios capítulos. Para remate, citareivos un caso tomado dun libro estupendo que tiven a fortuna de atopar en Nápoles hai pouco, Comme se penza a Nnapule. 2500 modi di dire napoletani.

A frase ‘a capa ‘e si’ Vicienzo (literalmente a cabeza do señor Vicenzo. Significa que un non ten nada de nada… “non teño nin tan sequera a cabeza do señor Vicenzo”), vén da corrupción da expresión latina caput sine censu (unha persoa carente de censo, un concepto que se aplicaba aos que non tiñan facenda nin ben ningún…).

E por hoxe non dicimos máis. Conste que me parece un tema moi sedutor, pero cómpre non encher a medida da vosa paciencia. Feliz outono, feliz vendima, feliz castañeira… Para a recollida das noces con coñezo palabra axeitada, pero onte sábado había unha montoneira na aldea dezá que houbo necesariamente que apañar. Miña nai dixo, “claro, tedes sete concheiros…” Unha concheirada, vaia!